 mbi rrënojat e Forumit të Trajanit në Romë. Kolona përmban një bandë spirale lehtësimesh që ilustrojnë skena nga fushata e perandorit kundër dakëve..jpg)
 në të gjithë Britaninë e Veriut, me kala në intervale të rregullta për garnizonet Romake..jpg)
Roma e lashtë është e rëndësishme. Të injorosh romakët nuk do të thotë thjesht të mbyllësh sytë ndaj një të shkuare të largët. Roma vijon të ndihmojë përkufizimin e mënyrës se si ne e kuptojmë botën dhe se si mendojmë për veten, nga teoria e lartë te komedia më banale. Pas dy mijë vjetësh, ajo vijon të kushtëzojë kulturën perëndimore dhe politikën, çfarë shkruajmë, si e shohim botën, si dhe rolin tonë në këtë botë.
Vrasja e Jul Cezarit, në atë që romakët e quanin Idat e Marsit më 44 p.e.s., ka ofruar shembullin dhe në disa raste justifikimin e sikletshëm për vrasjen e tiranëve që nga ajo kohë. Shtrirja e territorit perandorak romak gjendet poshtë gjeografisë politike të Europës moderne dhe më tutje. Arsyeja kryesore se pse Londra është kryeqytet i Mbretërisë së Bashkuar është se romakët e bënë atë kryeqytet të provincës së tyre, Britanias - një vend i rrezikshëm që gjendej, siç e shihnin ata, përtej oqeanit madhështor që rrethon botën e qytetëruar.
Roma na ka lënë trashëgimi idetë e lirisë dhe shtetësisë po aq shumë sa edhe ato të shfrytëzimit perandorak, të kombinuar me fjalorin e politikës moderne nga ‘senatorë’ te ‘diktatorë’. Ajo na ka huazuar fjalë të urta, të tilla si ‘duhet t’i ruhesh grekut që vjen me dhurata’ apo ‘bukë e cirk’ dhe ‘t’i biesh harpës ndërsa Roma digjet’ - e madje edhe ‘atje ku ka jetë ka edhe shpresë’. Ajo na ka shkaktuar qeshje, frikë dhe tmerr në një masë pothuajse po aq të madhe. Gladiatorët kanë aq sukses sot sa kishin edhe atëherë. Poema madhështore e Virgjilit mbi themelimin e Romës, Eneida, është pothuajse e sigurt se ka gjetur më shumë lexues në shekullin e njëzet të e.s. sesa në shekullin e parë të e.s.
Megjithatë, historia e Romës së lashtë ka ndryshuar në mënyrë dramatike përgjatë pesëdhjetë viteve të fundit dhe akoma më shumë përgjatë 250 viteve që nga koha kur Edward Gibbon shkroi Rënia dhe Shkatërrimi i Perandorisë Romake, eksperimentin e tij idiosinkratik historik që filloi studimin modern të historisë romake në botën anglishtfolëse. Ndryshimi i historisë ka ndodhur pjesërisht për shkak të mënyrave të reja të të parit të provave të vjetra dhe të pyetjeve të ndryshme që ne vendosim të ngremë. Është një mit i rrezikshëm ai që thotë se ne jemi historianë më të mirë sesa paraardhësit tanë. Në fakt nuk jemi. Ne thjesht i avitemi historisë romake me prioritete të ndryshme - nga identiteti gjinor te furnizimi ushqimor - gjë që e bën të shkuarën e lashtë të na flasë me një idiomë të re.
Nga ana tjetër ka pasur një gamë të gjerë dhe të jashtëzakonshme zbulimesh të reja - në tokë, në ujë, e madje edhe të humbura nëpër biblioteka - duke na sjellë të reja nga antikiteti, të cilat na thonë më shumë mbi Romën e lashtë nga sa mund të ketë pasur mundësi të mësojë kushdo prej historianëve modernë para nesh. Tashmë kemi një dorëshkrim të një eseje prekëse nga një mjek romak, malli i kushtueshëm i të cilit u dogj; dorëshkrim që u zbulua në një manastir grek vetëm në vitin 2005. Ne kemi anije mallrash të mbytura në Mesdhe, të cilat nuk mbërritën kurrë në Romë, bashkë me ngarkesën e tyre me skulptura të huaja, mobilie dhe qelqe të destinuara për shtëpitë e të pasurve, si dhe të verës e vajit të ullirit që ishin ushqimi bazë për të gjithë. Ndërsa unë shkruaj, shkencëtarët e arkeologjisë po ekzaminojnë me kujdes kampionë të nxjerrë nga kurora e akullt e Groelandës për të gjetur gjurmë edhe atje; të ndotjes së prodhuar nga industria romake. Të tjerë kanë vënë nën mikroskop jashtëqitjet njerëzore të gjetura në një gropë septike në Herkulaneum, në Italinë e Jugut, për të identifikuar dietën e romakëve të zakonshëm, ndërsa ajo hyri - dhe doli - nga rrugët e tyre të tretjes. Përgjigjja, shumë vezë dhe iriq deti.
Historia e Romës ka qenë gjithmonë duke u rishkruar dhe gjithmonë do të rishkruhet; në disa mënyra ne dimë më shumë mbi Romën e lashtë nga sa ata dinin për veten e tyre. Me pak fjalë, historia e Romës është një punë në rrugë e sipër. Ky libër është kontributi im për këtë projekt më të madh; ai ofron versionin tim të asaj se pse historia e Romës ka rëndësi. SPQR e merr titullin nga një shprehje tjetër romake, Senatus PopulusQue Romanus, ‘Senati dhe Populli i Romës’. Ky libër është udhëhequr nga kurioziteti personal mbi historinë e Romës, nga një bindje se një dialog me Romën e lashtë ia vlen të zhvillohet edhe sot, si dhe nga pyetja se si një fshat i vogël e aspak mbresëlënës në Italinë Qendrore u bë një fuqi kaq dominuese mbi një territor kaq të gjerë në tri kontinente.
Ky libër është mbi atë se si Roma u rrit dhe e mbajti veten në këtë pozicion për kaq gjatë, jo për mënyrën se si ajo degradoi dhe u rrëzua, nëse në të vërtetë u rrëzua në kuptimin që imagjinonte Gibbon. Historitë e Romës mund të ndërtohen në mënyra të ndryshme që të përputhen me një konkluzion të caktuar; disa kanë zgjedhur konvertimin e perandorit Kostandin në kristianizëm në shtratin e vdekjes më 337 të e.s. apo plaçkitjen e qytetit më 410 të e.s. nga Alariku dhe Visigotët e tij. Ky i imi përfundon me një moment kulmor më 212 të e.s., kur perandori Karakala vendosi që çdo banor i lirë i Perandorisë Romake të bëhej shtetas romak me të drejta të plota, duke zbehur dallimin mes pushtuesit e të pushtuarit dhe duke plotësuar një proces të zgjerimit të të drejtave dhe privilegjeve të shtetasve të Romës që pati filluar gati një mijë vjet më herët.
Gjithsesi, SPQR nuk është një punë e kryer thjesht nga admirimi. Ka shumë gjëra në botën klasike - si në atë romake ashtu edhe në atë greke - sa për të tërhequr interesin tonë dhe për të kërkuar vëmendjen tonë. Bota jonë do të ishte jashtëzakonisht më e varfër nëse ne nuk do të vijonim të ndërvepronim me botën e tyre. Por admirimi është një çështje e ndryshme. Si një fëmijë i lumtur i kohës sime, unë sot ngurroj kur dëgjoj njerëzit të flasin për pushtues ‘madhështorë’ romakë apo madje edhe për Perandorinë ‘madhështore’ të Romës. Unë jam përpjekur të mësoj t’i shoh gjërat edhe nga ana tjetër.
Në fakt, SPQR përball disa nga mitet dhe gjysmë të vërtetat mbi Romën me të cilat unë, si shumë të tjerë, jemi rritur. Romakët nuk filluan me një plan të madh për pushtimin e botës. Megjithëse ata në fund e paraqitën perandorinë e tyre me termat e një farë lloj manifesti destini, motivet që gjendeshin fillimisht pas ekspansionit të tyre ushtarak nëpër Mesdhe dhe më tutje janë ende një nga misteret më të mëdha të historisë. Përmes fitimit të perandorisë së tyre, romakët nuk është se thjesht shkelën brutalisht popuj të pafajshëm, të cilët po shikonin punët e veta në harmoni paqësore deri sa u shfaqën legjionet në horizont. Fitorja e romakëve ishte padyshim e egër. Pushtimi i Galisë nga Jul Cezari është krahasuar jo pa të drejtë me një gjenocid dhe u kritikua edhe nga vetë romakët në atë kohë me të tilla fjalë. Roma nuk u zgjerua në një botë bashkësish paqësore me njëra-tjetrën, por në një botë me dhunë të gjithëpërhapur, me forca rivale pushteti të mbështetura nga trupa ushtarake (në të vërtetë nuk kishte ndonjë forcë alternative veç ushtrisë), dhe një botë miniperandorish. Shumica e armiqve të Romës qenë po aq militaristë sa edhe romakët; por, për arsye që unë do të përpiqem t’i shpjegoj, ata nuk fituan.
Roma nuk ishte thjesht vëllai rrugaç më i vogël i Greqisë klasike, i etur për inxhinieri, eficiensë ushtarake dhe absolutizëm, ndërkohë që grekët pëlqenin kërkimin intelektual, teatrin dhe demokracinë. Disa romakëve u shkonte për shtat të pretendonin se ishte kështu, dhe u ka shkuar për shtat edhe shumë historianëve modernë për ta paraqitur botën klasike në termat e një dikotomie të thjeshtë mes dy kulturave shumë të ndryshme. Siç do ta shohim, kjo është e gabuar nga të dyja palët. Qytet-shtetet greke qenë po aq të etura për të fituar beteja sa edhe romakët dhe shumica e tyre nuk kishte shumë lidhje me eksperimentin e shkurtër Athinas me demokracinë. Shumë shkrimtarë romakë, jo vetëm që nuk ishin avdokues të bindur të fuqisë perandorake, por ishin ndër kritikët më të ashpër të imperializmit që ka parë bota. ‘Ata shkaktojnë rrënim dhe e quajnë këtë paqe’, është një slogan që shpesh ka përmbledhur pasojat e pushtimit ushtarak. Kjo u shkrua në shekullin e dytë të e.s. nga historiani romak Tacitus, duke iu referuar pushtetit romak në Britani.
Historia e Romës është një sfidë e madhe. Nuk ka një histori të vetme të Romës, veçanërisht kur bota romake u zgjerua shumë përtej Italisë. Historia e Romës nuk është e njëjtë si historia e Britanisë romake apo Afrikës romake. Shumica e fokusit tim do të jetë në qytetin e Romës dhe në Italinë romake, por unë do të kujdesem të shoh gjithashtu edhe Romën nga jashtë, nga këndvështrimi i atyre që jetonin në territore më të gjera të perandorisë, si ushtarë, rebelë apo kolaboracionistë ambiciozë. Dhe histori të llojeve shumë të ndryshme duhet të shkruhen për periudha të ndryshme. Nuk ekziston asnjë kronikë e shkruar për historinë më të hershme të Romës, periudhës kur ajo po zgjerohej në shekullin e katërt p.e.s. nga një fshat i vogël në lojtar të madh në gadishullin italian. Kjo periudhë është një punë e vështirë rindërtimi, e cila kërkon të shtrydhet çdo provë e mundshme - një fragment poçerie ose pak germa të gdhendura në gur - sado e vështirë që të jetë. Vetëm tre shekuj më pas problemi është krejt i kundërt: si t’u japësh kuptim morisë së provave konkurruese të kohës, të cilat rrezikojnë ta bëjnë moçal çdo narrativë të mundshme.
Historia e Romës kërkon edhe një lloj të veçantë imagjinate. Në disa mënyra, të eksplorosh Romën e lashtësisë nga shekulli i njëzet e një është pak a shumë si të ecësh në një litar të tendosur, duke mbajtur gjithmonë ekuilibrin me kujdes. Nëse shikon poshtë nga njëra anë, çdo gjë duket shumë e njohur: ka biseda që vijojnë dhe të cilave ne pothuajse u bashkohemi, mbi natyrën e lirisë apo problemeve të seksit; ka ndërtesa dhe monumente, të cilat i njohim si dhe jetë familjare të jetuara në mënyra që ne i kuptojmë, përfshirë edhe adoleshentët telashendjellës; dhe ka shaka të cilat ‘i kapim’ edhe sot. Në anën tjetër, duket sikur është territor krejtësisht i panjohur. Kjo nuk nënkupton thjesht skllavërinë, pisllëkun (vështirë se kishte diçka të ngjashme me grumbullimin e plehrave në Romën e lashtë), masakrën njerëzore në arenë dhe vdekjet nga sëmundjet, shërimin e të cilave ne sot e marrim si të mirëqenë por edhe hedhjen e foshnjave të sapolindura nëpër gropa plehrash, vajzat e mitura nuse dhe priftërinjtë eunukë pompozë.
Kjo është një botë të cilën ne fillojmë ta eksplorojmë përmes një çasti të veçantë të historisë së Romës, për të cilën romakët nuk ndaluan kurrë së diskutuari dhe që shkrimtarët modernë, nga historianët te dramaturgët, nuk kanë reshtur kurrë së debatuari. Ai ofron prezantimin më të mirë me disa nga personazhet më kyçe të Romës së lashtë, me pasurinë e diskutimeve të romakëve mbi të shkuarën e tyre, përmes të cilave ne vijojmë të përpiqemi t’i kuptojmë - si dhe arsyet pse në historinë e Romës, Senati dhe populli i Romës vijojnë të kenë rëndësi.
Gjatë kohërave dijetarët antikë kanë nxjerrë qartë në pah veçoritë e mjedisit gjeografik të Gadishullit Apenin, i cili, nga shek. III p.e.s. njihet në histori me emrin Itali.
Kështu, Straboni, në veprën e tij të njohur “Gjeografia”, ndër të tjera, thekson: “Italia i shëmbëllen një ishulli të rrethuar nga dete, me përjashtim të një pjese të vogël, e cila, nga ana e vet, rrethohet me male gati të pakalueshme” dhe e ka fjalën për harkun e Alpeve të Europës, i cili e ndan Italinë nga pjesa tjetër e kontinentit.
Të katër detet: Adriatik, Jon, Tirren e Ligur, që lagin brigjet e Italisë, e rrethojnë atë nga të tri anët.
Kufijtë tokësorë të gadishullit, jo më shumë se 650 km, përbëjnë më pak se 1/10 e kufijve detarë prej 6700 kilometrash. Sikurse në Greqi, mbizotërimi i padiskutueshëm i kufijve detarë ndaj tokës përbën ende veçorinë kryesore të mjedisit gjeografik të Italisë. Kjo veçori ndikoi për mirë në rrjedhat e jetës së banorëve të gadishullit, si në epokat parahistorike, po ashtu dhe në epokat historike.
Që në lashtësinë e thellë të gadishullit, deti, si një nga elementet- bazë e më të rëndësishme të mjedisit, kishte përparësi. Ai nuk përbënte vetëm një pengesë natyrore për pushtimet e huaja, por edhe një rezervat të pashtershëm për ushqimin e banorëve të lashtë me peshq, molusqe etj.
Mbi të gjitha, shërbente si një “urë universale” komunikimi: mundësonte qarkullimin e njerëzve, të mallrave dhe të kulturave në shkallë rajonale e ndërkombëtare. Konkretisht, nëpërmjet detit, banorët parahistorikë, si dhe ata historikë të Gadishullit Apenin, jepnin e mermin me fqinjët e tyre helenë, ilirë, me popujt e tjerë detarë të Mesdheut dhe më gjerë.
Mbi të gjitha, shërbente si një “urë universale” komunikimi: mundësonte qarkullimin e njerëzve, të mallrave dhe të kulturave në shkallë rajonale e ndërkombëtare. Konkretisht, nëpërmjet detit, banorët parahistorikë, si dhe ata historikë të Gadishullit Apenin, jepnin e mermin me fqinjët e tyre helenë, ilirë, me popujt e tjerë detarë të Mesdheut dhe më gjerë.
Kjo shpjegon dhe faktin pse latinët e vjetër ishin të parët në Europë, pas grekëve, të cilët u shkëputën qysh herët nga shoqëria primitive dhe u ngritën në majat më të larta të qytetërimit botëror.
Gadishulli Apenin, në lashtësi, nuk dallohej vetëm për hapësirën e gjerë detare dhe rolin e saj përcaktues në zhvillimin e tij, por shquhej edhe për klimën mjaft të përshtatshme që kishte. Nga veriu në jug, Gadishulli Italik shtrihej midis dy ekstremeve klimaterike: klimës së ftohtë dhe asaj të ngrohtë. Straboni, në veprën e tij të lartpërmendur, duke folur për klimën, e vlerëson Gadishullin Apenin si një prej pjesëve më të privilegjuara të Europës.
Me fjalë të tjera, parametrat e klimës dhe roli i saj në jetën social-ekonomike të popujve që banonin aty, qenë të tilla që e nxisnin më tej procesin dialektik të zhvillimit historik të Italisë. Kjo përbën edhe veçorinë e dytë thelbësore të mjedisit gjeografik të Italisë.
Me klimën dhe komponentët përbërës të mjedisit ishin të lidhura ngushtë bota shumë e pasur bimore e shtazore e Italisë. Mbitoka e saj përmbante të gjitha llojet e specieve të florës e faunës së zonës mesdhetare në jug dhe ato të Europës kontinentale në veri. Këto pasuri të mëdha favorizonin zhvillimin e fuqishëm të blegtorisë.
Popullsia e lashtë, qysh herët ushqehej me mishin dhe qumështin e dhenve, dhive, gjedhëve e derrave dhe dinte të përdorte si mjete transporti demat, mushkat etj. Në Italinë e asaj kohe kishte edhe kuaj, të cilësisë së mirë, por duke qenë të pakët, ata përdoreshin kryesisht (si në Greqinë e Vjetër) për qëllime ushtarake. “Banorë” të përjetshëm të pyjeve të dendura të Italisë ishin kafshët e egra (arinjtë, ujqit, çakejtë, dhelprat, shpendët grabitqarë dhe zogjtë shtegtarë), që u jepnin jetë pyjeve dhe ruanin ekuilibrin ekologjik të natyrës.
Klima e ngrohtë në pjesën jugore të vendit ndikonte më shumë në mënyrën e jetesës së banorëve të lashtë si: në veshje, ushqime, ndërtime etj. Format e shumëllojshme të jetës private dhe publike, të cilat ngjasonin me ato të grekëve, buronin nga kushte klimaterike, pothuajse të njëjta.
Pjesë përbërëse e mjedisit gjeografik të Italisë qenë dhe malet. Në veri shtrihet harku i Alpeve të Europës, me lartësi rreth 5000 m. Ato njihen si malet më të larta të kontinentit. Kalimi i tyre në lashtësi qe tepër i vështirë dhe i rrezikshëm. Në vazhdim të Alpeve, vargmalet Apenine e përshkojnë tërë gadishullin në drejtimin veri-jug, në një gjatësi prej 1600 km, lartësia e tyre mesatare nuk i kalon 1200 m.
Me përjashtim të krahinës malore të Samnit, kalimi i tyre nuk paraqiste probleme. Vargmalet Apenine dhe degëzimet e tyre nuk e ndanin Italinë në kantone natyrore të izoluara, siç e copëtonin Greqinë, Pindi, Pamasi dhe malet e saj të tjera.
Arteriet ujore të Italisë ishin më të shumta në numër, më të gjata dhe me ndikim më pozitiv, në krahasim me ato të Greqisë. Për shembull, Eridani në veri, Tiben në qendër dhe Aufidi në jug ishin lumenj të lundrueshëm, ndërkohë që në Greqi nuk kishte asnjë të tillë.
Lumenjtë e Gadishullit Apenin nuk kishin vetëm anë pozitive, por edhe negative. Shpesh ujërat e tyre dilnin nga shtrati dhe shkaktonin dëme. Disa madje formonin këneta, ku malaria bënte kërdinë, siç ishin moçalet e lumit Amo, ato në afërsi të bregdetit të Lacios që ishin shndërruar në burim sëmundjesh dhe vatra epidemish të rrezikshme. Lumenjtë ndikonin në formimin e relievit fushbr të Italisë, duke i dhënë vendit një karakter të theksuar bujqësor.
Edhe sot kjo përbën një nga veçoritë më të spikatura të mjedisit gjeografik të Gadishullit Apenin. Autorët antikë grekë e latinë, kryesisht agronomët romakë, në veprat e tyre kanë nxjerrë në pah kontrastin midis terrenit guror të Greqisë dhe atij fushor të Italisë, duke dëshmuar për pjellorinë e tokës dhe karakterin e saj agrar.
Në librin e parë të veprës së tij “Arkeologjia romake”, Dionis Halikamasi bën një pohim interesant dhe paksa të çuditshëm. Ai e vlerëson Italinë më pjellore se Egjypti e Babilonia, ndonëse, siç shprehet edhe vetë, “shumë fjalë të mia duken të pabesueshme”.
Një gjë është e vërtetë: Italia e Vjetër kishte më shumë toka pjellore se Greqia e Lashtë. Toka të tilla ndodheshin në luginën e lumit Pad ose Po, në Etruri, në Kampania, Lacio, Kalabri, Sicili e gjetkë.
Qysh në kohët e hershme, banorët e Gadishullit Apenin njihnin, veç drithërave të bukës, edhe kajsitë, gështenjat, bajamet, manat. Më vonë mësuan të kultivonin ullinjtë, hardhitë, lirin, palmat fenikase, shegët etj.
Afërisht po në atë kohë doli në dritë traktati i njërit prej agronomëve më të zot të Perandorisë Romake, Kulumelës “Mbi Ekonominë Bujqësore”, në të cilin shtjellohet teoria dhe praktika e marrëdhënieve agrare të Romës në shek. I e.s.
Karakteri agrar i Italisë la vulën e vet në zhvillimet e mëpasme social-politike gjatë gjithë historisë së saj në antikitet.
Fqinjët e etruskëve ishin fiset italike të latinëve, sabinëve, ekvëve, hemikëve dhe volskëve. Kur erdhën në Gadishullin Apenin, latinët u vendosën kryesisht në Lacio.
Në shekujt VIII - VI aty ekzistonin shumë vendbanime të vogla, të cilat gradualisht, nëpërmjet procesit të bashkimit, u shndërruan në qytet - shtete relativisht të mëdha për kohën e tyre. Autorët antikë flasin për 30 qytet-shtete të tilla, ku përmendin edhe Romën.
Sipas tyre, ato qenë bashkuar në një federatë të vetme me Alba- Longën në krye, e cila ishte një qendër fetare. Në të kremtet që organizoheshin për nder të perëndisë së tyre të përbashkët, Jupiter- Latinit, të gjithë banorët e federatës latine mblidheshin në Alba-Longa dhe festonin. Më vonë, ndër qendrat urbane të Lacios, rëndësi të madhe mori qyteti i Romës.
Për origjinën dhe historinë e hershme të Romës nuk dihet asgjë e saktë, pasi mungojnë dokumentet e shkruara për këtë çështje, ndaj, për themelimin e Romës jepen dy versione: versioni mitologjik dhe ai shkencor-arkeologjik.
Versioni mitologjik lindi mbi bazën e përpjekjeve për të shpjeguar origjinën e Romës, për t'u dhënë përgjigje pyetjeve se kur u formua Roma dhe kush e themeloi atë. Kështu u krijuan mite të ndryshme, nga të cilat fitoi të drejtën e qytetarisë edhe kjo legjendë:
Kur Troja u shkatërrua nga grekët, një nga heronjtë e saj mitikë, Enea, së bashku me babanë e tij, gruan dhe të birin, u detyruan të largoheshin. Pas shtatë vjet udhëtimesh, plot aventura e peripeci, më nëfund Enea arriti në Latium ose në Lacio, ku ai themeloi një qytet, të cilin e pagëzoi ine emrin Levinje, për nder të vajzës së mbretit të Latiumit me të cilën u martua.
I biri, Askani, themeloi Alba-Longën. Mbreti XIV i Alba-Longës, Numitori, u vra nga i vëllai, Amuli, i cili ia zhduku Numitorit edhe djalin, ndërsa të bijën, Rea Silvian, ia dërgoi në manastir dhe e detyroi të bëhej vestale, priftëreshë e hyjneshës Vesta. Ligji i shenjtë nuk i lejonte vestalet të martoheshin.
Një ditë të bukur manastirin e vizitoi hyu Mars, i cili më vonë u bë perëndia romake e luftës. Rea i pëlqeu shumë Marsit. Kjo ndjenjë, si dhe misioni për të vënë në vend drejtësinë hyjnore, e shtynë atë të hynte në marrëdhënie intime me hyun. Ajo mbeti shtatzënë dhe lindi dy djem. Kur e mori vesh këtë gjë, mbreti uzurpator urdhëroi t’ia hidhnin foshnjat në Tiber, mirëpo krijesat e hyjnizuara ishin paracaktuar që të jetonin. Engjëjt (të materializuar në valët e lumit) i nxorën binjakët në breg.
Nga klithmat e tyre, u afrua një ulkonjë. Megjithëse ishte e uritur bisha, nuk i hëngri, përkundrazi, i ushqeu me qumështin e vet për disa ditë. Më pas foshnjat i gjeti bariu i mbretit katil, i cili, në fshehtësi të plotë, i rriti binjakët me sakrifica e mundime të mëdha, dhe i vuri njërit emrin Rem dhe tjetrit Romul.
Kur vëllezërit binjakë e mësuan të vërtetën e vranë xhaxhanë e tyre mizor, i cili nga etja për pushtet, i kishte lyer duart me gjak.
Pas këtyre ngjarjeve tragjike, në njërën prej të cilave ata ishin protagonistë, si dhe duke e konsideruar vendlindjen si vend të mallkuar, vëllezërit binjakë u larguan përgjithmonë nga Alba-Longa. Me të ikur andej, ata iu përveshën punës për themelimin e një qyteti të ri, pikërisht në vendin ku i kishte gjetur bariu.
Gjatë punës për ndërtimin e qytetit, vëllezërit u zunë keqas ndërmjet tyre, dhe në grindje e sipër Romuli e vrau Remin. Qytetit të ri, Romuli i vuri emrin e tij dhe në këtë mënyrë ai u bë mbreti i parë i Romës.
Për sa i përket kohës së përurimit zyrtar të qytetit, qysh në antikitet nuk ekzistonte një mendim i vetëm. Apriori janë dhënë disa variante. Prej tyre fiksohet data që jep Mark Terenc Varroni, sipas të cilit, Roma u themelua rreth viteve 754-753 p.e.s. Kështu e paraqet legjenda themelimin e Romës.
Për sa i përket kohës së përurimit zyrtar të qytetit, qysh në antikitet nuk ekzistonte një mendim i vetëm. Apriori janë dhënë disa variante. Prej tyre fiksohet data që jep Mark Terenc Varroni, sipas të cilit, Roma u themelua rreth viteve 754-753 p.e.s. Kështu e paraqet legjenda themelimin e Romës.
Në dritën e të dhënave arkeologjike del qartë se themelimi i Romës nuk ishte vepër e një “themeluesi”, siç thotë legjenda, por edhe që Roma më e lashtë kish ekzistuar si vendbanim që nga shek. X p.e.s. Ajo ishte ndërtuar në bregun e majtë të lumit Tiber, rreth 25 km larg grykëderdhjes së tij.
Roma e atëhershme ngrihej në shtatë kodra: Palatini, Eskuilini, Aventini, Kuirinali, Viminali, Celi dhe Kapitoli. Çdonjëra banohej deri vonë nga bashkësi gjinore të veçanta dhe të izoluara. Duke filluar nga shek. VII p.e.s. bashkësitë fqinje filluan të afroheshin dhe të shkriheshin me njëra-tjetrën. Të parët u bashkuan banorët latinë të Palatinit dhe ata sabinë të Eskuilinit.
Në shek. VII p.e.s. kodra e Celit u popullua nga etruskët. Në fillim të shek. VI p.e.s. filloi të banohej kodra e Kapitolit, kurse në këmbët e kodrave të lartpërmendura ose më mirë të themi, në hapësirën ndërmjet tyrc nisi të merrte formë Forumi i Romës, apo tregu i përgjithshëm i qytetit që po krijohej. Më vonë, kur Roma mori trajtë e fizionomi të plotë si qytet-shtet, forumi u bë edhe qendra e jetës së saj politiko-shoqërore e kulturore.
Zbulimet arkeologjike kanë vërtetuar se në këtë kohë mbi Kapitol u ndërtuan një mori fortesash, si dhe tempulli i Jupiterit, çka e shndërroi Kapitolin në një qendër të rëndësishme fetare dhe ushtarake të Romës. Në përgjithësi, arkeologët janë të mendimit se themelimi i qytetit në kuptimin e vërtetë të fjalës është bërë në shek. VI p.e.s. Sipas bindjes, të tyre gati unanime, Roma lindi si rezultat i bashkimit të fiseve latine, sabinc dhe atyre etruske.
Prejardhja e emrit të qytetit, pra të Romës, përbën një problem më vete. Përpjekjet për ta nxjerrë atë nga rrënjët e disa fjalëve të greqishtes së vjetër nuk janë vërtetuar. Si më me baza duket supozimi për origjinën etruske nga fjala “Gens Ruma”, që do te thotë fisi ruma.
Reformimi i shoqërisë romake nga Serv Tuli nuk ishte një proces që u krye lehtë e qetë, por ndeshi në pengesa e vështirësi serioze dhe pati luhatjet e zigzaget e veta.
Kështu, mbreti i tretë i dinastisë etruske të Tarkuinëve, Tarkuin Suberbi, i mbiquajtur “krenari”, me të ardhur në krye të fronit mbretëror romak, u përpoq të rimëkëmbte të kaluarën. Duke ecur kundër rrjedhave objektive të kohës, ai hyri në rrugën e shkatërrimit te reformave civilizuese të paraardhësit të tij. Ky mbret fodull, jo vetëm nuk i merrte parasysh interesat e plebenjve, por as interesat e patricëve dhe as ato të senatit.
Sundimi me dorë të hekurt, me anë të dhunës e terrorit, u bë shkak që në vitin 509 p.e.s. në Romë të shpërthente një kryengritje e fuqishme popullore, si rezultat i së cilës u rrëzua jo vetëm mbreti ekstremist, i cili donte të rikthente rrotën e historisë prapa, por bashkë me të u përmbys edhe pushteti mbretëror si sistem i qeverisjes autokratike të shoqërisë romake. Kjo ngjarje madhore shënoi një kthesë të rëndësishme në historinë politike të Romës antike: kalimin nga monarkia në republikë.
Republika Romake ekzistoi plot pesë shekuj: nga fundi i shek. VI deri në fund të shek. të I p.e.s. Epoka republikane e historisë së Romës së Vjetër ndahet në tri periudha të mëdha: në periudhën e Republikës së Hershme, të Republikës së Mesme dhe në atë të Republikës së Vonë.
Koha e Republikës së Hershme shtrihet nga viti 509 p.e.s. deri në vitin 265 p.e.s.; Republika e Mesme rrok harkun kohor që nis nga viti 264 p.e.s. deri në vitin 134 p.e.s. dhe njihet ndryshe me emrin periudha e pushtimeve të mëdha. Republika e Vonë përfshin periudhën e viteve 133 - 28 p.e.s. Gjatë kësaj periudhe Roma u mbërthye nga dara e një krize të rëndë dhe u shndërrua në arenë luftërash civile e përleshjesh të përgjakshme.
Kartagjena shtrihej në brigjet e gjirit të Tunizit në Afrikën Veriore ose, e thënë shkurt, në Tunizinë e sotme. Ajo u themelua në fund të shek. IX p.e.s. si koloni e Tirit, i cili ishte një nga qytetet më të zhvilluara të Fenikisë së Lashtë.
Pasi nënshtruan qytetet e tjera fenikase të Afrikës Veriore, kartagjenasit pushtuan Sicilinë Perëndimore, Spanjën Jugore, Sardenjën, Korsikën dhe Qipron. Kështu, tregtia ndërkombëtare në Mesdheun Perëndimor kaloi në duart e tyre dhe Kartagjena u bë fuqia më e madhe detare e asaj kohe, si dhe një prej kryeqendrave të tregtisë botërore të lashtësisë.
Për nga forma e organizimit të saj shtetëror, Kartagjena ishte republikë skllavopronare e tipit oligarkik. Pushteti politik ishte monopol i elitës të aristokracisë, ku ligjin e bënin pronarët e mëdhenj të tokave dhe sidomos tregtarët e pasur. Kartagjena dallohej për stabilitetin ekonomik dhe politik. Fuqia e saj ushtarake bazohej, para së gjithash, në flotën detare dhe në nivelin e lartë të teknikës luftarake që ajo zotëronte.
Duke u mbështetur në fuqinë e madhe ekonomike e ushtarake që kishte, politika e jashtme e Kartagjenës synonte të zgjeronte zonën e vet të influencës në pellgun e Mesdheut dhe më gjerë.
Deri në mesin e shek. III p.e.s. marrëdhëniet e Kartagjenës me Romën dhe anasjelltas u karakterizuan nga normaliteti. Siç dëshmon Polibi, tregtia e lundrimi ndërmjet dy vendeve në detin Mesdhe rregulloheshin me marrëveshje të posaçme ndërshtetërore. Nënshkrimi i Traktatit të Aleancës nga Roma e Kartagjena për luftë të përbashkët kundër Pirros së Epirit, i ngriti kontaktet midis tyre në rangun e marrëdhënieve miqësore.
Por, kur Roma, pasi mbylli ciklin e pushtimeve të saj në Itali, filloi të përzihej në çështjet siciliane, miqësia midis tyre mori fund.
Ambiciet grabitqare të Romës dhe ndërhyrja e saj në punët e brendshme të poliseve helene të Sicilisë, cenonte rëndë jo vetëm interesat e grekëve, por edhe ato të Kartagjenës. Ndërsa Kartagjena e shikonte Sicilinë si pjesë organike të zonës së saj të influencës, Roma e shihte atë si vazhdim të Gadishullit Apenin, që duhej t’i bashkëngjitej asaj.
Në këto rrethana përplasja ushtarake u bë e pashmangshme. Të parët që demonstruan forcën, ishin kartagjenasit. Në vitin 272 p.e.s., në kohën e rrethimit të Tarentit nga legjionet romake, një skuadrilie e flotës kartagjenase hyri në portin e Tarentit dhe, pa u ftuar nga askush, u ofroi autoriteteve vendase mbrojtjen e saj.
Megjithatë kjo tentativë nuk pati sukses. Aristokracia vendase preferoi më mirë t’ua dorëzonte qytetin romakëve, sesa kartagjenasve të cilët, të zënë ngushtë, u detyruan të largoheshin nga Tarenti, duke u kërkuar romakëve ndjesë. Por ky ishte një gjest thjesht diplomatik, sepse pas kësaj ngjarjeje të dyja palët filluan të përgatiteshin për luftë.
Në shikim të parë, fakti që mes rreth një mijë qytezave të Greqisë dhe Italisë së lashtë do të gjendej një që të qe e aftë të nënshtronte gjithë të tjerat, është mjaft habitës. Megjithatë, kjo ngjarje e madhe shpjegohet me shkaqet e zakonshme që përcaktojnë mënyrën se si ecin punët njerëzore. Si çdo urtësi tjetër, urtësia e Romës ka qëndruar në mënyrën se si ajo diti të përfitonte nga rrethanat e favorshme me të cilat ajo ishte ndeshur.
Në veprën e ngadhënjimit romak, dallohen dy periudha. Njëra përputhet me kohën kur fryma e lashtë e qytet-shtetit vijonte ende të ngrihej mbi dhunën e madhe; pikërisht në atë kohë, Romës i është dashur të kapërcente edhe numrin më të madh të pengesave. Periudha e dytë i përket kohës kur fryma e qytet-shtetit ishte dobësuar së tepërmi; atëherë pushtimet e saj u bënë më të lehta dhe do të arriheshin shumë më shpejt.
Origjina e Romës dhe përbërja e popullit të saj janë të denja për t'u nënvizuar. Ato shpjegojnë karakterin e veçantë të politikës së saj dhe rolin e jashtëzakonshëm që asaj i ra të luante qysh prej fillimit, në mes të qytet-shteteve të tjera.
Raca romake ishte çuditërisht e përzier. Baza kryesore e saj ishte latine dhe e merrte origjinën e vet nga Alba; por vetë albanët, sipas traditave që asnjë prej kritikëve nuk na autorizon t'i hedhim poshtë, përbëheshin nga dy popullsi të bashkuara dhe të shkrira me njëra-tjetrën: njëra ishte racë autoktone, latine e vërtetë; tjetra ishte me origjinë të huaj dhe thuhej se kishte mbërritur atje nga Troja, me Enean, priftin themelues; sipas të gjitha gjasave, ajo ishte e paktë në numër, por e konsiderueshme në saje të kultit dhe institucioneve që ajo pat sjellë me vete.
Albanët, përzierje dy racash, themeluan Romën në një vend ku tashmë ngrihej një qytezë tjetër, Pallantiumi, i themeluar nga grekët. Mirëpo, popullsia e Pallantiumit do të mbetej në qytezën e re dhe atje do të ruheshin edhe ritet e kultit grek. Në vendin ku më vonë do të ngrihej Kapitoli gjendej edhe një qytezë tjetër me emrin Saturnia, e cila, thuhej, se ishte themeluar nga grekët.
Kështu, në Romë përziheshin dhe bashkoheshin të gjitha racat: në të kishte latinë, trojanë, grekë; shumë shpejt do të kishte edhe sabinë dhe etruskë. Shihni kodrate ndryshme: Palatini është qytëza e vogël Iatine, por më parë kishte qenë qyteza e Evandras; Kapitolini, dikur vendbanim i shokëve të Herkulit ishte bërë vendbanim i sabinëve të Tatiusit. Kuirinali e mori emrin e tij nga sabinët kuiritë ose nga perëndia sabine Kuirinius. Ndërkohë, Koeliusi duket se është banuar që në fillimet e veta nga etruskët. Roma nuk dukej si një qytet i vetëm; ajo i ngjante më shumë një konfederate të përbërë nga shumë qyteza, ku secila, për shkak të zanafillës së saj, i bashkëngjitej një konfederate tjetër. Ajo ishte qendra ku latinët, etruskët, sabinët dhe grekët takoheshin.
Mbreti i parë i saj ishte latin; i dyti, sipas traditës ishte sabin; i pesti, thuhet se ishte pinjoll i një greku; i gjashti etrusk.
Gjuha e saj përbëhej prej elementesh nga më të ndryshmet; latinishtja dominonte; por rrënjët sabinase ishin të shumta dhe në të gjendeshin më shumë rrënjë greke sesa në secilin prej dialekteve të tjera të Italisë qendrore. Për sa i përket vetë emrit të saj, ai nuk dihet se çfarë gjuhe i përkiste. Sipas disave, ernri Romë vinte nga gjuha trojane, sipas disa të tjerëve, ai vinte nga greqishtja; ka arsye për t'u besuar se ai e ka prejardhjen nga latinishtja, por disa autorë të lashtësisë besonin se ai vinte nga etruskishtja.
Gjithashtu edhe emrat e familjeve romake dëshmojnë për një shumëllojshmëri të madhe që nga fillimet e veta. Në kohën e Augustit kishte ende rreth pesëdhjetë familje, të cilat, në rast se ngjisnin shkallët e tyre gjenealogjike deri në antikitetin më të hershëm, do të mbërrinin te bashkudhëtarët e Eneas. Shumë familje të tjera thoshin se e kishin prejardhjen nga Arkadët e Evandrit dhe që, qysh nga një kohë që nuk mbahej mend, njerëzit e tyre mbanin mbi këpucë një shenjë dalluese të vogël, gjysmëhënëzën e argjendt. Familjet Potitia dhe Pinaria e kishin prejardhjen nga ata që njiheshin si bashkudhëtarët e Herkulit dhe origjina e tyre provohej nga kulti i trashëgueshëm i kësaj perëndie. Familjet Tullius, Quinctius, Servilius, kishin ardhur nga Alba, pas pushtimit të kësaj qyteze. Shumë familje i bashkëngjisnin emrit të tyre një shtesë, që kujtonte origjinën e tyre të huaj; të tillë ishin për shembull Sulpicius Camerinus, Cominius Auruncus, Sicinius Sabinius, Claudius Regillensis, Aquillus Tuscus. Familja Nautia ishte trojane; ajo Aurelius ishte sabine; Caecilius e kishte prejardhjen nga Prenesta; Octavius vinte nga Velitra.
Pasojë e një përzierje të tillë mes popullsive nga më të ndryshmet ishte që Roma të kishte lidhje origjine me të gjithë popujt që ajo njihte. Ajo mund të quhej latine kur ishte me latinët, sabine kur ishte me sabinët, etruske me etruskët dhe greke me grekët.
Gjithashtu, kulti i saj kombëtar ishte një përmbledhje e shumë kulteve, tejet i shumëllojshëm, ku secili prej tyre e lidhte atë me një nga këta popuj. Ajo kishte kultet greke të Evandrës dhe të Herkulit; ajo mburrej se zotëronte Palladiumin trojan. Penatët e saj ishin në qytetin latin të Laviniumit. Që nga fillimet e saj, ajo kish bërë të vetin kultin sabin të perëndisë Consus. Një tjetër perëndi sabine, Kuirinius, do të ngulitej aq fort në të, saqë Roma do e shoqëronte atë me emrin e Romulit, themeluesit të saj. Ajo nderonte gjithashtu perënditë etruske dhe festat e tyre, ogurët e tyre e deri te shenjat e funksioneve priftërore që ata kishin.
Në një kohë ku askush nuk kishte të drejtë të merrte pjesë në festat fetare të një kombi tjetër, në rast se ai nuk ishte pjesë e tij përmes origjinës, romaku gëzonte avantazhin e pakrahasueshëm që mund të merrte pjesë në kremtimet latine, në festat sabine, në festat etruske dhe në lojërat olimpike. Mirëpo feja përbënte një lidhje të fuqishme. Kur dy qyteza kishin kult të përbashkët, ato korisideroheshin në lidhje farefisnie; ato quheshin aleate dhe duhej të ndihmoheshin ndërsjelltas; Antikiteti nuk njihte bashkim tjetër veç bashkimit të vendosur nga feja. Roma ruante me përkujdesjen më të madhe gjithçka që mund të shërbente si dëshmi e kësaj farefisnie të çmuar me kombet e tjera. Ajo u shfaqte latinëve traditat e saj që lidheshin me Romulin; sabinëve, legjendën e Tarpeas dhe Tatiusit; grekëve, himnet e lashta që ajo ruante për nder të nënës së Evandrës, himne të cilat ajo nuk i kuptonte më, por që vijonte t'i këndonte. Ajo ruante gjithashtu me vëmendjen më të madhe kujtimin e Eneas; pasi, nëse përmes Evandrës ajo mund ta quante veten farefis të Peloponezasve, përmes Eneas ajo krijonte Iidhje të tilla me më shumë se tridhjetë qyteza, të shpërndara nëpër Itali, Sicili, Greqi, Thrakë dhe Azinë e Vogël, ku secila prej tyre kishte për themelues Enean ose ishin ngulime të qytezave të themeluara prej tij e për rrjedhojë kishin kult të përbashkët me Romën. Në luftërat që ajo do të zhvillonte në Sicili kundër Kartagjenës dhe në Greqi kundër Filipit, do të shohim përfitimet e mëdha që ajo mundi të nxirrte nga kjo farefisni e Iashtë.
Kështu pra, popullsia romake ishte një përzierje shumëracore, kulti i saj ishte një përmbledhje shumëkultëshe, vatra e saj kombëtare një shoqërim shumëvatrash. Ajo ishte pothuajse e vetmja qytezë, të cilën feja e qytet-shtetit nuk e izolonte prej të tjerave. Ajo prekte gjithë Italinë, gjithë Greqinë. Nuk kishte pothuajse asnjë popull, i cili nuk pranohej në vatrën e saj.
Gjatë shekujve, kur feja e qytet-shteteve ishte kudo në fuqi, Roma e ndërtoi politikën e saj mbi të.
Thuhet se akti i parë i qytezës së re ishte rrëmbimi i disa grave sabine: legjendë që na duket pak e mundshme, nëse mendojmë se sa e shenjtë ishte martesa te njerëzit e iashtësisë. Më sipër kemi parë se feja e qytet-shtetit e ndalonte martesën mes individëve të qytezave të ndryshme, me përjashtim të rasteve kur këto dy qyteza kishin një lidhje origjine ose një kult të përbashkët. Romakët e parë kishin të drejtë martese me Albën, pasi prejardhja e ty re vinte prej saj, por këtë nuk e kishin me fqinjët e tyre të tjerë, sabinët. Ajo që Romuli u përpoq të fitonte qysh në fillim, nuk ishin disa gra, por e drejta e martesës, domethënë e drejta për të kontraktuar marrëdhënie të rregullta me popullsinë sabine. Për këtë, atij i duhej të vendoste mes saj dhe tij një lidhje fetare; kështu Roma do të bënte të vetin kultin e perëndisë sabine Konsus dhe do të kremtonte festën e saj. Tradita shton se, gjatë kësaj feste, ai rrëmbeu gratë; në rast se ai do të kishte vepruar kështu, martesat nuk do mund të kremtoheshin sipas riteve, pasi akti i parë dhe më i domosdoshëm i martesës, ishte traditio m manum, domethënë dorëzimi i vajzës nga ati; nëse ai do të kishte vepruar kështu, Romuli nuk do e kish arritur qëllimin e tij. Por prania e sabinëve dhe e familjeve të tvre në ceremoninë fetare dhe pjesëmarrja e tyre në flijime vendoste mes dv popujve një lidhje të tillë, ku connubium-i nuk mund të refuzohej më. Pra, nuk shtrohej nevoja e një grabitjeje materiale; prijësi i romakëve kishte ditur ta fitonte të drejtën e martesës. Kështu, historiani Denis, i cili studionte tekstet dhe himnet e lashta, flet me siguri se femrat sabine u martuan sipas riteve më solemne, gjë që pohohet edhe nga Plutarku dhe Ciceroni. Vlen të nxirret në pah se përpjekja e parë e romakëve ka pasur për rezultat rrëzimin e pengesave që feja e qytet-shtetit kishte vendosur mes tvre dhe një populli fqinj. Një Iegjendë të tillë të ngjashme, nuk e kemi Iidhur me Etrurinë; por është më se e sigurt se Roma kishte me këtë vend të njëjtat marrëdhënie që kishte edhe me Latiumin dhe Sabinën. Kështu pra, ajo kishte shkathtësinë për të realizuar, nëpërmjet kultit dhe gjakut, bashkimin me të gjithë ata që ndodheshin përqark saj. Ajo ngulmonte të arrinte connubium-m me të gjitha qytezat, gjë që provon se ajo e njihte mirë rëndësinë e kësaj Hdhjeje dhe nuk donte që një gjë e tillë të ekzistonte edhe mes qytezave të tjera të nënshtruara prej saj.
Më tej, Roma do të hynte në serinë e gjatë të luftërave të saj. Lufta e parë u zhvillua kundër sabinëve të Tatiusit; ajo përfundoi me një aleancë fetare dhe politike mes dy popujve të vegjël. Më pas ajo sulmoi Albën; historianët thonë se Roma guxoi ta sulmonte këtë qytezë, edhe pse ajo ishte ngulim i saj, pasi gjykonte se shkatërrimi i saj ishte i domosdoshëm për madhështinë e vet. Në fakt, çdo metropol ushtronte mbi ngulimet e veta epërsi fetare; mirëpo, në ato kohëra feja kishte një forcë të atillë, saqë, për sa kohë Alba do të ishte në këmbë, Roma nuk do të mbetej veç një qytet i varur, fatet e të cilit do të ishin të përcaktuara njëherë e përgjithmonë.
Me shkatërrimin e Albës, Roma nuk kënaqej më me faktin që edhe ajo vetë të ishte një ngulim; ajo do të pretendonte të ngrihej në rangun e metropolit, përmes trashëgimit të së drejtave dhe të epërsisë fetare që Alba kishte ushtruar deri atëherë mbi tridhjetë ngulimet e saj në Latium. Romës iu desh të ndërmerrte luftëra të gjata, për të marrë kryesimin e ceremonive të flijimit të kremtimeve fetare latine. Në ato kohëra, ky ishte i vetmi mjet për të fituar atë lloj epërsie dhe sundimi që i konsiderohej i vlefshëm.
Në qytezën e saj, ajo ngriti një tempull kushtuar Dianës; ajo do t'i detyronte latinët të vinin dhe të bënin flijime në emër të saj; madje do të tërhiqte në këtë adhurim edhe sabinët9. Me këto veprime, ajo i mësoi të dy popujt të ndanin me të, nën kryesimin e saj, festat, lutjet, mishin e shenjtë të viktimave. Ajo ia nënshtroi ata epërsisë së saj fetare.
Roma është e vetmja qytezë që diti të shtonte në saje të luftës numrin e popullsisë së vet. Ajo ndoqi një politikë të panjohur deri atëherë për të gjithë pjesën tjetër të botës greko-italiane; ajo bënte pjesë të vet gjithçka mbi të cilën dilte ngadhënjyese. Ajo do të sillte në qytet banorët e qytezave të pushtuara, duke i kthyer të mundurit pak nga pak në romakë. Në të njëjtën kohë, ajo do t'i niste kolonët e saj në të gjitha vendet e pushtuara, duke mbjellë, kësisoj, kudo Romën; kolonët e saj, ndonëse atje ku nguleshin ngrinin qyteza të dallueshme nga pikëpamja politike, vijonin të ruanin me metropolin bashkësinë fetare; kjo mjaftonte që ata të ishin të detyruar t'ia nënshtronin politikën e tyre politikës së saj, t'i nënshtroheshin dhe ta ndihmonin atë në të gjitha luftërat që ajo ndërmerrte.
Një prej tipareve më të dallueshme të politikës së Romës është tërheqja drejt vetes e të gjitha kulteve të qytezave fqinje. Ajo investonte të pushtonte sa qytezat po aq edhe perënditë e tyre. Ajo do të bënte të sajën Junonin e Veii-t, Jupiterin e Prenestës, Minervën e Faliskës, Junonin e Lanuviumit, Venusin e Samnitëve dhe shumë perëndi të tjera që ne nuk i dimë10. "Në Romë, thotë një autor i lashtësisë11, ishte zakon të pranoheshin besimet e qytezave të pushtuara; këto besime ajo ua bashkëngjiste herë besimeve të genteve të saj e herë fesë së vet kombëtare."
Monteskjeja i lëvdon veprimet e romakëve si veprime të stërholluara të një politike të aftë, për faktin që ata nuk ua impononin perënditë e tyre popujve të mundur. Një gjë e tillë do të ishte krejtësisht e kundërt me idetë e tyre dhe me ato të njerëzve të lashtësisë. Roma pushtonte perënditë e të mundurve dhe nuk u jepte atyre të vetat. Ajo i ruante mbrojtësite saj e madje punonte për shtimin e numrit të tyre. Synimi i saj ishte të kishte një numër gjithnjë e më të madh kultesh e perëndish mbrojtëse, sesa çdo qytezë tjetër.
Meqenëse kultet dhe perënditë e saj ishin marrë, në pjesën më të madhe të tyre, nga të mundurit, Roma gjendej në bashkësi shpirtërore fetare me të gjithë popuj e mundur. Lidhjete origjinës, marrja e connubium-it, ajo e kryesimit të kremtimeve latine, ajo e perëndive të mundura, e drejta e saj për të pretenduar dhe për të ofruar flijime në Olimp dhe në Delf, ishin mjetet përmes të cilave Roma po përgatiste sundimin e saj. Ashtu si edhe gjithë qytezat e tjera, në besimin e qy tet-shtetit të saj, ajo shihte burimin e patriotizmit; por ajo ishte e vetmja qytezë që e përdori fenë për zmadhimin e saj. Ndërkohë që për qytezat e tjera feja ishte bërë pengesë për zhvillimin e tyre, Roma pati aftësinë ose fatin e mirë ta përdorte atë për të tërhequr gjithçka pas vetes dhe për të sunduar mbi të.