Më sipër kemi parë se emancipimi dhe birësimi, shpinte për cilindo në ndërrimin e kultit. Veprimi i parë e shkëpuste atë nga kulti atëror, i dyti e shuguronte atë në fenë e një familjeje tjetër. Edhe këtu, e drejta e lashtë pajtohej plotësisht me rregullat e besimit. Djali, që përjashtohej nga kulti atëror, si rrjedhojë e daljes nga shtëpia, largohej gjithashtu edhe nga trashëgimia. Përkundrazi, i huaji, i cili kishte hyrë në kultin e një familjeje nëpërmjet birësimit, kfhehej në bir, vazhdonte kultin dhe trashëgonte pasurinë. Si në njërin rast ashtu edhe në tjetrin, e drejta e lashtë mbante parasysh më tepër lidhjen fetare sesa lidhjen që ishte pasojë e lindjes.
Ashtu sikurse binte ndesh me fenë që dikush të kishte dy kulte shtëpiake, po kështu ai nuk mund të trashëgonte as nga dy familje. Kësisoj, djali i birësuar, i cili trashëgonte nga familja birësuese, nuk trashëgonte nga familja e tij natyrale. Mbi këtë çështje, ligji athinas ishte mjaft i qartë. Debatet e oratorëve atikas, shpesh na vizatojnë njerëz të birësuar në një familje, por që përpiqen të trashëgojnë edhe nga familja ku kanë lindur. Por ligji këtë nuk e pranonte. Djali i birësuar nuk mund të trashëgonte nga familja e tij, nëse nuk kthehej përsëri tek ajo; ai mund të rihynte në të, vetëm duke hequr dorë nga familja birësuese; ai mund të dilte prej saj vetëm duke plotësuar dy kushte: kushti i parë ishte që ai të braktiste pasurinë e familjes birësuese; kushti i dytë ishte që kulti shtëpiak, për vijimin e të cilit ishte kryer birësimi, të mos pushonte si rrjedhojë e braktisjes së tij; për të përmbushur këtë kusht, në këtë familje ai duhej të linte një djalë, që do e zëvendësonte.21 Ky djalë kujdesej për kultin dhe zotërimin e pasurisë; atëherë babai i tij mimd të kthehej në familjen e tij të lindjes dhe të trashëgonte prej saj. Por ky baba dhe ky bir nuk mund të trashëgonin më nga njëri-tjetri; ata nuk bënin më pjesë në të njëjtën familje, ata nuk ishin farefis.
Shihet qartë se cila ka qenë ideja e ligjvënësit të lashtë, kur ai ka vendosur këto rregulla kaq të stërholluara. Ai nuk e gjykonte të mundur që dy trashëgimi t'i takonin të njëjtit individ, pasi dy kulte shtëpiake nuk mund të shërbeheshin nga e njëjta dorë.
E drejta për të lënë testament, domethënë për të dispozuar mbi pasurinë vetjake pas vdekjes, duke ua lënë atë individëve të tjerë, të ndryshëm nga trashëgimtari i natyrshëm, binte ndesh me besimet fetare, që përbënin themelet e së drejtës së pronësisë dhe së drejtës së trashëgimisë. Vallë, kur prona ishte e pazgjidhshme prej kultit dhe kulti ishte i trashëgueshëm, a mund të mendohej për testament? Fundja, prona nuk i përkiste individit, por familjes; pronën, individi nuk e kishte fituar nëpërmjet të drejtës së punës, por nëpërmjet kultit shtëpiak. E lidhur me familjen, ajo përçohej nga i vdekuri tek i gjalli, jo sipas vullnetit dhe dëshirës së të vdekurit, por në funksion të disa rregullave të epërme, të vendosura nga besimi.
E drejta e lashtë hindu nuk e rijihte testamentin. Deri te Soloni, e drejta athinase e ndalonte atë në mënyrë absolute dhe vetë Soloni ua lejonte atë vetëm atyre që nuk linin pas fëmijë. Në Spartë, testamenti ishte ose i ndaluar ose nuk njihej për një kohë të gjatë dhe u lejua vetëm pas luftës së Peloponezit. Madje për njëfarë periudhe, kjo ka qenë e vërtetë edhe në Korint e në Tebë24. Është e sigurt se aftësia për të lënë trashëgimi pasurinë personale sipas dëshirës, fillimisht, nuk është njohur si një e drejtë natyrore; parim i vazhdueshëm i epokave të lashta ka qenë që të gjitha llojet e pronës duhej të mbeteshin brenda familjes, ku atë e kishte lidhur feja. Në Traktatin e ligjeve të tij, i cili në një pjesë të madhe nuk është veç një koment rreth ligjeve athinase, Platoni shpjegon shumë qartë mendimin e ligjvënësve të lashtë. Ai hamendëson sikur një burrë që dergjej në shtratin e vdekjes, kërkoh të drejtën për të bërë testament dhe thërret: "O perëndi! A nuk është e rëndë që unë të mos kem mundësi të bëj si të dua me pronën time dhe t'ia lë atij që më pëlqen, dikujt më shumë e dikujt më pak, sipas shërbimeve dhe dashurisë që ata kanë treguar për mua?" Por këtij njeriu, ligjvënësi i përgjigjet: "Ty që s'të mbetet më shumë se një ditë, ti që je vetëm kalimthi aty poshtë, vallë, a je ti ai që mimd të vendosësh rreth këtyre punëve? Ti dhe katandia jote nuk i përkisni vetes, ti dhe katandia jote, gjithçka i përket familjes tënde, domethënë stërgjyshërve dhe njerëzve që do të ruajnë kultin tënd.
E drejta e lashtë e Romës, për ne është shumë e errët; tashmë e tillë ajo ishte edhe për vetë Ciceronin. Ajo që ne njohim, nuk shkon aspak përtej Dymbëdhjetë Tabelave, të cilat nuk përbëjnë, sigurisht, të drejtën primitive të Romës, prej ku, fatkeqësisht, deri te ne kanë mbërritur vetëm disa mbetje të shkëputura. Ky kod lejon testamentin; e megjithatë, pjesa që lidhet me këtë objekt, është tepër e shkurtër dhe dukshëm, aq e mangët, saqë lidhur me këtë çështje nuk mund të mburremi se mund të njohim dispozitat e ligjvënësit; duke pranuar aftësinë për të lëshuar testament, ne nuk dimë se çfarë rezervash dhe çfarë kushtesh mund të ketë vendosur ai lidhur me të. Për sa i përket periudhës që paraprin të Dymbëdhjetë Tabelat, nuk disponojmë asnjë tekst ligjor që lejon ose ndalon testamentin. Por gjuha do të ruante kujtimin e një kohe, ku ai nuk njihej; ajo e quante djalin, trashëgimtar të vetëm dhe të domosdoshëm. Kjo formulë, e cila vazhdonte të përdorej ende nga Gaiusi dhe Justiniani, por që nuk përputhej më me legjislacionin e kohës së tyre, vinte pa dyshim nga një periudhë e largët, kur djali nuk mundej, as të përjashtohej nga trashëgimia dhe as ta refuzonte atë. Pra, babai nuk mund të vepronte lirisht me pasurinë e tij. Kur ai nuk kishte djalë dhe kur individi që vdiste, kishte vetëm farefis anësor, testamenti nuk ishte krejtësisht i panjohur, por ishte tepër e vështirë që ai të realizohej. Ai kërkonte formalitete të shumta. Së pari, në të gjallë të tij, njeriu që linte testament nuk kishte të drejtë të ruante sekretin; njeriu që privonte familjen e tij nga trashëgimia, duke dhunuar kështu ligjin e vendosur nga feja, këtë veprim duhej ta kryente publikisht, nën dritën e diellit dhe të merrte përsipër, qysh në të gjallë të tij, gjithë urrejtjen që shkaktonte ky veprim. Por kjo nuk mjaftonte; kërkohej ende që vullneti i testatorit të merrte miratimin e vullnetit sovran, domethënë, të popullit të mbledhur në kuri, nën drejtimin e kryepriftit. Kurrsesi nuk duhet menduar se ky ishte thjesht formalitet për sy e faqe, sidomos gjatë shekujve të parë. Grumbullimet e popullit mbi bazën e kurive, përfaqësonin mbledhjen më solemne të qytezës romake; do të ishte fëmijërore të thuhej se populli mblidhej aty, nën drejtimin e prijësit fetar, thjesht për të marrë pjesë si dëshmitar në leximin e një testamenti. Aty populli votonte dhe ky veprim, po të mendojmë pak, ishte më se i domosdoshëm; në fakt, ekzistonte një ligj i përgjithshëm, i cili rregullonte rendin e trashëgimisë me rreptësinë më të madhe; ndryshimi i këtij ligji, në funksion të një rasti të veçantë, kërkonte votimin e një ligji tjetër. Ky ligj përjashtimor ishte testamenti. Pra, njeriut nuk i njihej plotësisht e drejta për të lënë testament dhe ai nuk mimd ta gëzonte atë kurrë plotësisht, për sa kohë shoqëria në të cilën ai jetonte do të vijonte të ishte nën sundimin e këtij besimi të lashtë. Sipas besimeve të këtyre periudhave të largëta, njeriu i gjallë përfaqësonte vetëm për pak vite, qenien e përhershme e të pavdekshme, që ishte familja. Ai gëzonte vetëm të drejtën e ruajtjes së vijimësisë së kultit dhe të pronës; e drejta e tij mbi to merrte fund me përfundimin e jetës së tij.
Lidhur me këtë aspekt, vështrimi ynë duhet hedhur përtej kohërave, kujtimin e të cilave historia ka ruajtur, dhe të shohim drejt atyre shekujve të largët gjatë të cilëve do të ngriheshin institucionet shtëpiake dhe do të niste përgatitja e institucioneve shoqërore. Nga kjo epokë nuk mbetet dhe nuk mund të mbetet kurrfarë vepre e shkruar. Por ligjet që drejtonin atëherë njerëzit, kanë lënë disa gjurmë në të drejtën e epokave të mëvonshme.
Në ato kohëra të largëta dallohet një institucion, i cili, me sa duket, ka mbretëruar gjatë dhe ka pasur një ndikim të konsiderueshëm mbi ndërtimin e ardhshëm të shoqërive, institucion pa të cilin ky ndërtim nuk mund të shpjegohej. Ky institucion është pandashmëria e pasurisë si rrjedhojë e së drejtës të djalit të madh.
Feja e lashtë kishte vendosur një dallim midis djalit të madh dhe djalit më të vogël: "Djali i madh, thoshin Ariat e lashtë, ka lindur për të përmbushur detyrimin ndaj të parëve, të tjerët kanë lindur nga dashuria." Mbi bazën e kësaj epërsie fillestare, djali i madh kishte privilegjin, që pas vdekjes së të atit, të kryesonte të gjitha ceremonitë e kultit shtëpiak; ishte ai që ofronte ushqimin mortor dhe shqiptonte formulat e lutjes; "sepse e drejta për të shqiptuar lutjet i përket vetëm atij që në botë ka ardhur i pari." Pra, djali i madh ishte trashëgimtar i himneve, vazhdues i kultit, prijës i fesë së familjes. Nga ky besim rridhte një rregull i së drejtës: pasurinë e trashëgonte vetëm i madhi. Kështu thuhej në tekstin e lashtë, që përpiluesi i fundit i ligjeve Manu vijonte ende ta përfshinte në kodin e tij: "Djali i madh merr në zotërim të gjithë pasurinë dhe vëllezërit e tjerë jetojnë nën autoritetin e tij, njëlloj si të ishin nën autoritetin e të atit të tyre. Djali i madh shlyen borxhin ndaj stërgjyshërve, pra atij i takon gjithçka.
E drejta greke ka rrjedhur nga të njëjtat besime fetare sikurse edhe e drejta hindu; pra nuk duhet të habitemi aspak, kur në zanafillë të saj gjejmë gjithashtu të drejtën e djalit të madh. Sparta e ruajti atë shumë më gjatë sesa qytezat e tjera greke, pasi ajo u qëndroi besnike për një kohë më të gjatë institucioneve të lashta; në Spartë, pjesët e pasurisë së përcaktuar ishin të pandashme dhe djalit më të vogël nuk i takonte asnjë pjesë prej saj. E njëjta gjë ndodhte edhe në shumë legjislacione të lashta, që Aristoteli pat studiuar; sipas tij, legjislacioni i Tebës urdhëronte prerazi që numri i ngastrave të tokës të mbetej i pandryshuar, gjë që, sigurisht, përjashtonte ndarjen e pasurisë mes vëllezërve. Gjithashtu, një ligj i lashtë i Korintit kërkonte që numri i familjeve të mos ndryshontë, gjë që hamendëson, në një tjetër formë, të drejtën e djalit të madh, e cila pengon copëzimin e familjeve sipas brezave.
Tek athinasit, nuk mund të shpresojmë që këtë institucion të lashtë ta gjejmë ende në kohën e Demostenit; por në kohën e tij vijonte të ruhej ende ajo që njihej si privilegji i djalit të madh. Ky privilegj konsistonte në ruajtjen, veç përjashtimit të ndarjes së pasurisë midis vëllezërve, edhe të shtëpisë prindërore. Avantazh materialisht i konsiderueshëm dhe akoma më i konsiderueshëm nga pikëpamja e besimit; kjo për faktin se, në vetvete, shtëpia atërore ngërthente vatrën e lashtë të familjes. Ndërkohë që, në kohën e Demostenit, vëllai më i vogël mund të largohej dhe mund të ndizte një vatër të re, vëllai i madh, i vetmi trashëgimtar i vërtetë, mbetej zotërues i vatrës atërore dhe i varrit të të parëve; gjithashtu, ai ishte i vetmi që ruante edhe emrin e familjes. Këto ishin mbetje të një kohe, kur vetëm ai kishte të drejtën për të zotëruar krejt pasurinë.
Këtu mund të vëmë re se, te njerëzit e lashtësisë, padrejtësia e madhe e së drejtës së vëllait të madh, ndonëse nuk e godiste aspak mendjen njerëzore, mbi të cilën besimi ishte i plotfuqishëm, ishte ndrequr nëpërmjet shumë zakonesh të tjera. Djali i vogël, herë-herë birësohej nga një familje tjetër dhe kështu kishte mundësinë të trashëgonte; herë-herë ai martohej me ndonjë vajzë të vetme dhe herë-herë përftonte ngastrën e tokës të ndonjë familjeje, tashmë të shuar. Kur asnjë nga këto mundësi nuk ekzistonte, djemtë e vegjël dërgoheshin si kolonë në ngulime të tjera.
Për sa i përket Romës, nuk kemi arritur ende të gjejmë një ligj që i referohet të drejtës së vëllait të madh. Por nga ky fakt, nuk duhet mbërritur në përfundimin se për Italinë e lashtë, ai ka qenë i panjohur. Mundet, që ai të jetë zhdukur dhe prej tij të mos ketë mbetur as edhe një kujtim; por ai ka ekzistuar përtej kohërave të njohura prej nesh, sepse ekzistenca e gens-it romak dhe atij sabin, nuk mund të shpjegohet dot pa të. Vallë, si do të ishte e mundur që një familje të arrinte të numëronte në radhët e saj disa mijëra njerëz të lirë, si për shembull familja Klaudia, apo disa qindra luftëtarë, të gjithë patricë, si familja Fabia, nëse e drejta e vëllait të madh nuk do të kishte ekzistuar, për të ruajtur bashkësinë dhe për të shtuar numrin e njerëzve nga shekulli në shekull, duke penguar kësisoj çdo lloj copëzimi? Kjo e drejtë e lashtë e vëllait të madh provohet nga rrjedhojat e saj ose thënë ndryshe, nga veprat e saj.
Ndër të tjera, duhet kuptuar qartë se e drejta e vëllait të madh nuk do të thoshte lënien pa gjë të vëllezërve të vegjël, vetëm në përfitim të tij. Kodi Manu shpjegon kuptimin, kur ai thotë: "I madhi duhet të ketë për vëllezërit e tij më të vegjël dashurinë që babai ka për djemtë e tij, dhe këta të fundit duhet ta respektojnë atë si atin e tyre." Në mendimin e epokave të lashtësisë, e drejta e vëllait të madh nënkuptonte gjithnjë jetën e përbashkët. Në thelb, ajo nuk ishte veç gëzim i të drejtave materiale nga të gjithë vëllezërit nën parësinë e të madhit. Ajo përfaqësonte si pandashmërinë e pasurisë, ashtu edhe të familjes. Në këtë kuptim, mund të besojmë se ajo ka vepruar edhe në të drejtën më të lashtë të Romës, ose më së paku, në zakonet e saj dhe se ajo ka qenë burim i gens-it romak.