Rrënojat e Zgërdheshit gjenden në jugperëndim të Krujës, një orë e gjysëm më këmbë larg saj dhe gjysëm orë prej fshatit Zgërdhesh, në vendin e quajtur Kakariq. Një rrugë automobilistike fshati, që kthen në gjysmën e rrugës FushëKrujë - Krujë, të çon, pas pak minutash, mu në rrëzë të qytetit antik.
Faqja e kodrës mbi të cilën shtrihej qyteti, ka formën e një trekëndëshi dybrinjënjishëm me kulmin nga lindja. Me anë të qafës së Fierzës, ajo lidhet nga kjo anë me vargun e kodrave, që zbresin nga mali i Krujës. Nga veriu, kodra kufizohet prej përroit të Çinarit, kurse, nga jugu, prej atij të Lanës. Të dy këta, përrenj të vegjël, kanë krijuar nga këto anë pjerrësi dhe buzë të thepisura shkëmbore, të cilat forrmojnë një mbrojtje të mirë natyrore. Kjo kodër, që ka strukturë gëlqerore, përbëhet prej një pjese më të lartë, me një lemë të vogël në majë, të faqes, që zbret ëmbël drejt perëndimit, duke përfunduar nga kjo anë me një terren të sheshtë.
Vëndi i zgjedhur kishte të gjitha kushtet e përshtatshme për ngritjen dhe zhvillimin e një qyteti antik. Kodra mbi të cilën ai u ngrit, kishte një pozitë dominuese mbi të gjithë hapësirën që shtrihej para saj; ajo u përgjegjej, në një farë mase, kërkesave të mbrojtjes dhe kishte në vend gurin për nevojat e fortifikimit dhe ndërtimet e qytetit. Nga ana tjetër, pika e zgjedhur kishte përpara një fushë pjellore dhe rrethohej nga kodra të buta me kullota shumë të mira. Së fundi ajo ishte pranë rrugëve që përshkonin krahinën nga bregdeti në thellësi të vëndit dhe nga jugu në veri e anasjelltas ishin këta faktorë që përcaktuan zgjedhjen e vendit dhe, midis tyre, ata të karakterit gjeografik - ekonomik që luajtën rolin vendimtar në lindjen dhe zhvillimin e këtij qyteti antik.
Qyteti antik zinte një sipërfaqe rreth 10 ha. (planimetrina fig. 2). Mure të fuqishme me një gjatësi rreth 1400 m. e mbronin nga të gjitha anët e sidomos nga ana perëndimore e lindore, që ishin më të kërcënuara ngo rreziqet e jashtëme. Në anën perëndimore, muri rrethues i qytetit mbyllte bazën e trekëndëshit, me sa duket prej buzës së përroit të Çinarit deri te buza e përroit të Lanës. Prej këtij muri është ruojtur vetëm një trakt i gjatë rreth 90 m. midis pikave A - A " , i përforcuar nga tri kulla katërkëndëshe të vendosura në intervale të barabarta njera prej tjetrës (kullat nr. 1, 2 e 3). Më tej muri zgjatej, i forcuar, besoj, me të njëjtin sistem kullash deri tek pika U. Pastaj gjurm ët e tij humbasin, por kcnfigurocioni i terrenit lejon të rnendohet se ka ndjekur vijën e shenuar midis pikave U -T -T .
Prej pikës A, që shënon skajin veriperëndimor të murit rrethues, deri në pikën B, mund të ndiqen me ndërprerje, në një gjatësi prej 80 m., gjurmët e murit që ngjitej përpjetë kodrës për të mbrojtur anën veriore të qytetit. Ndonjë gjurmë të zbehtë shihet edhe buzë greminës deri te pika C. Pas kësaj, gjurmët ndërpriten deri në pikën E, por nënkuptohet se në këtë pjesë muri ka ndjekur buzën e shkëmbit për ta kthyer atë në pjesë përbërëse të sistemit mbrojtës të qytetit. Prej pikës E deri te pika K traseja e murit ka kaluar buzë rrëpirës dhe gjurmët e tij ndiqen thuajse pa vështirësi.
Planimetria e qytetit ilir në Zgërdhesh
Në një gjendje relativisht të mirë na është ruajtur muri rrethues në anën lindore, te Qafa e Fierzës, midis pikave K — L. Nga kjo anë ai është përforcuar me dy kulla, njera e rrum bullakët (nr. 13) dhe tjetra katërkëndëshe (nr. 14). Prej pikës L. muri kthen në drejtim të jugperëndimit për të mbrojtur anën jugore të qytetit. Gjurmët e tij duken qartë deri te pika O, megjithë shëmbjen e fortë që ka pësuar nga kjo anë.
Prej pikës O gjurmët e murit humbasin përsëri, por shkëmbi që zbret me dy kreshta buzë përroit kufizues të Lanës, formon atë gardh natyral dhe atë bazament mbi të cilin u mbështet muri mbrojtës. Edhe sot vërejmë buzë shkëmbit bloqe të murit rrelhues që lartësohej mbi të dhe herë të tjera gjurmë kullash katër-këndëshe (nr. 10 e 11), që e përforconin këtë mbrojtje.
Një mur i tërthortë, që fillon te pika F dhe përfundon te pika Q, ndante qytetin e sipërm, akropolin, nga qyteti i poshtëm. Muri është përforcuar me një varg kullash, prej të cilave duken qartë tri (nr. 5, 8,9) dhe deri diku dhe një e katërt (nr. 7). Por midis kullave nr. 5 e 6 ka vend dhe për një kullë tjetër (nr. 6). Prej tyre, kulla nr. 5 është e rrumbullakët, sikurse edhe ajo nr. 13. Ka të ngjarë që qyteti të ketë pasur edhe një mur mbrojtës të dytë të brendshëm, që kalonte nëpër vijën R—R—D —D. Në këtë rast ne do të kishim një ndarje të qytetit në tri pjesë dhe vija e përshkruar do të kufizonte qytetin e mesëm. Megjithatë duhet të themi se gjendja në këtë zonë nuk është e qartë dhe një fjalë më e sigurtë do të mund të thuhet vetëm pas gërmimeve.
Deri tani njohim tri porta të qytetit. Njëra prej tyre gjendet në pikën Q dhe shërbente si hyrje në akropol nga ana jugperëndimore (shih planin dhe TAB. II, 2 2). Kjo është një portë e vogël me një koridor të harkuar, e të gjerë 1,80 m., dhe mbrohej nga një kullë e jashtme katërkëndëshe (Nr. 10). Porta e dytë TAB, II, 3 gjendet nga ana veriore, nën murin e brendshëm të akropolit, te pika E. Në anën e majtë të saj ndërtuesit kanë shfrytezuar si mur shkëmbin, të cilin e kanë skalitur vertikalisht kurse në anën e diathtë na është ruajtur muri anësor dhe gjurmët e një kulle katërkëndëshe (nr. 4). Gjatë pastrimit u gjet edhe njëri prej bloqeve të pragut me dy gropëza për fiksimin e kasave të portës. Kjo portë, me koridorin 2.90 m. të gjerë dhe rreth 6 m. të gjatë, duhet të ketë qenë një nga portat e medha të qytetit. Tek ajo të çonte, me sa duket, një rrugë, që kalonte buzë murit të anës veriore.
Traseja e kësaj rruge përdoret edhe sot nga fshatarët dhe përshkon gjithë brinjën veriore të kodrës. Porta e tretë gjendet në anën perëndimore, pranë kullës nr. 2 (Tab. II, 4). Atë e ka parë edhe Han, por ne na u desh t'a rizbulojmë për shkak se ishte mbuluar krejtësisht prej dheut. Kjo portë e vogël, gjithsej 1.30 m. e gjerë, me një koridor sa gjerësia e murit rrethues, është shtruar me rrasa guri. Nuk dimë ende portën kryesore të qytetit, por ka të ngjarë që ajo të ketë qenë nga ana perëndimore le pika U', ose ndoshta aty ku sot gjendet një shtëpi fshatare. Këtë mendim, që na e sugjeron konfigurocioni i lerrenit, e përforcojnë edhe shkallët e gdhëndura në shkëmb (shih në plan nr. 15 dhe Tab. II, 5), të cilat me drejtimin e tyre të çojnë pikërisht në hapësirën e përmendur. Në të dy anët e kësaj porte duhen pritur edhe dy kulla që në plan i kemi shënuar me nr. 20 e 21. Një portë tjetër e rëndësishme duhet të ketë qenë midis kullës nr. 5 dhe asaj nr. 6 të supozuar. Ajo përshkonte murin e akropolit diku para rrënojave të kishës mesjetare në F'. për të lidhur qytetin e sipërm me të poshtmin. Porta e supozuar prej Prashnikerit te kulla katërkëndshe (nr. 14) e murit lindor) dhe prej Sestierit, midis kullave po të këtij muri (nr. 13 e 14) nuk ekziston, gjë kjo që u vërtetua nga punimet e pastrimit.
Brenda mureve rrethuese qyteti është zhvilluar në përputhje me kushtet e terrenit. Një radhë muresh tarracimi kanë shërbyer për përshtatjen e këtij terreni të pjerrët nevojave të ndërtimeve private e publike të qytetit. Të tilla janë muret në P-P, ato në S - S -S dhe të tjerë më të vegjël. Gjurmët e një rruge që fillon te porta veriore në E të çojnë me njërin drejtim tek porta e supozuar e akropolit dhe me tjetrin, duke zbritur poshtë, lidhen me shkallët e përmendura më lartë për të arritur te porta kryesore e qytetit. Sheshi që shtrihet prapa mureve rrethuese të anës perëndimore, të le përshtypjen se ka shërbyer si vend për mbledhjet publike dhe për tregun kryesor të qytetit. Burime brenda territorit të rrethuar duket se nuk ka pasur; besojmë se furnizimi me ujë është bërë me anë të sterave, në gjurmët e të cilave nuk kemi rënë ende.Mure godinash vërehen rreth pikave 12 e 16 dhe në 17 e 18. Pranë godinës 17 është ruajtur edhe rrethi i poshtëm I një mokre gëdhendur në shëmb.
Gjetjet arkeologjike tregojnë nga ana tjetër se qyteti ka qenë shtrirë edhe jashtë mureve rrethuese. Në një kodër të vogël nga ana jugore, që gjendet përtej përroit të Lanës, pak a shumë në një vijë me murin rrethues të anës perëndimore, duken gjurmët e një godine, ka shumë të ngjarë, të një tempulli, kurse gjatë punimeve të ndërtimit në zonën përfund qytetit në vitin 1961, janë gjetur mbeturinat e mureve të një godinës, një sasi tjegullash dhe një kokë luani pjesë e një sime (Tab. V, 4).
Periudha e dytë e ndërtimit përfaqësohet më mirë tek muri rrethues i anës perëndimore dhe pikërisht në pjesën që shtrihet prej pikës A deri A bashkë me kullat nr. 1 e 2 që lidhon me të (Tab. I, 1). Ky mur, i trashë 2.70 m. (Tab. II, 1), formohet nga dy perete dhe mbushja midis tyre. Si themel për të është përdorur shkëmbi ose një blok që del 15 20 cm. jashtë murit, por ka raste kur muri është vendosur mbi një shtresë çakëlli të rrahur. Paretet janë te ndërtuara me bloqe kuadrate, të punuara me faqe të rrafshtë dhe të skuadruara me shumë kujdes (Tab. III, 2). Bloqet janë vendosur në radhë horizontole të rregullta me një përputhje të përsosur të fugaturave. Në disa raste vërejmë dhe bloqe të shkallëzuora. Kjo ndodh kur këto bloqe qëllojnë më të mëdha se gurët e tjerë të radhës së tyre ose kur janë përdorur në radhën e fundit, në një terren të thyer. Në këto raste, sistemi i shkallëzimit është përdorur për të kursyer materialin ose për të zgjidhur çështjen e pjerrësisë së terrenit. Përdorimi i tyre nuk prish aspak harmoninë e rradhëve të rregullta dhe krijon mundësinë për një lidhje më të mirë të murit. Bërthama e murit është mbushur me gurë të mëdhenj e të vegjël të papunuar. Në hapësirën midis dy kullave ky mur është ruajtur në tri-katër radhë. Kullat janë katërkëndëshe dhe janë vendosur në largësinë 29.5 m. njëra prej tjetrës. Ato dalin 7 m. jashtë vijës së murit. Gjerësia e ballit të kullës nr. 1 është 10.60 m., kurse ajo e së dytës 9 m. Muri i tyre me gjerësi 1.80 m. formohej prej dy radhë bloqesh dhe prej mbushjes Kulla. nr. 1 eshtë ruajtur në 3 radhë nga balli, 6 nga krahu jugor dhe 7 nga ai verior, duke arritur nga kjo anë lartësinë 2.40 m. Po të qe se kjo radhë do të na ishte ruajtur nga balli, kulla do të arrinte këndej lartësinë 3.55 m. Kulla nr. 2, në gjendjen e sotme, ka 3 dhe 6 radhë në krahët dhe 1 radhë të vetme në ball. Bloqet që janë përdorur për ndërtimin e kullave nr. 1 e 2 dhe të murit midis tyre janë masive me përmasa që lëvizin në gjatësi prej 0.80-2,15 m. Lartësia e radhëve nuk është e njëjtë; për thjeshtim po japim matjet në kullën nr. 1 : 0,65, 0,55, 0,50, 0,35, 0,45, 0,50, 0,50 m„ që tregojnë për një ndërtim të tipit kuadrat pseudo isodomik.
Te muri ; akropolit periudha e dytë na çfaqet tek kullat nr. 5, 8, 9 dhe pranë hyrjes së supozuar në F'.
Duket se edhe këtu muri është 2.70 i gjerë; në ndonjë vend matjet japin një gjerësi prej 3 m„ por kjo mund të jetë rezultat i rrëshqitjes. Më e qartë është gje- ndja te kulla nr. 9. Kjo është një kullë katërkëndëshe me ballin 7 m. të gjerë. Nga krahu verior ajo del prej vijës së murit 6.30 m. kurse nga ai jugor vetëm 4.35 m.
Ky ndryshim në krahët vjen sepse nga ana jugore kulla lidhet me një ambient që bën pjesë në kompleksin e portës në Q. Krahët e kullës janë ruajtur në 2-3 radhë, kurse balli në një radhë të vetme. Bloqet e këndeve janë pajisur me vijat apo lugjet e peshimit, element që nuk e kemi te kullat nr. 1 e 2. Kulla nr. 8 ndodhet 20 m. larg prej asaj nr. 9 dhe duket se kjo ka qenë largësia midis gjithë kullave të këtij muri. Ajo është e futur në murin e periudhës së parë të tipit të Gajtanit pa u lidhur me të. Përmasat e dhëna nga Prashnikeri për ballin (6.50) m. dhe krahun (8.20 m.) janë të sakta, por dalja përpara nga vija e murit është 5.50 m. e jo 6.30 sikurse thotë ai). Rreshtat e fundit të mureve anësore janë me bloqe kuadratike me faqe të rrafshta dhe këta përbëjnë të vetmet gjurmë, që lidhin këtë kullë me periudhën e dytë të ndërtimit.
Më tej, mbeturina të kësaj periudhe kemi tek një trakt dhe tek disa bloqe të shtrirë para kishës C në afërsi të hyrjes së supozuar F', kurse për kullën nr. 5 gjykojmë vetëm nga bloqet kuadrate me faqe të rrafshta që shohim në sipërfaqe.
Gjurmë të tjera të kësaj periudhe ndërtimi ndeshen gjatë gjithë vijës së murit rrethues. Më qartë i shohim këto te trakti midis pikave A-B, që zë fill mbas kullës nr. 1 për t’u ngjitur përpjetë kodrës dhe te muri i portës veriore. Tek i fundit na është ruajtur edhe një element konstruktiv shumë i rëndësishëm, ai i bloqeve transversale, që lidhin paretet me bërthamën e murit, element të cilin nuk e vërejmë te muri i anës perëndimore. Më tej, bloqe të veçanta in situ dëshmojnë se periudhës së dytë të ndërtimit i takon edhe pjesa më e madhe e murit midis pikave E—K. Nga ana jugore gjurmat e këtij tipi i vërejmë te bloqet e rrëzuara nën L—O dhe S—T. Me këtë periudhë duhet të lidhet edhe kulla nr. 11 dhe ndërtimet në R—R'. Brenda qytetit me këtë periudhë lidhen mbeturinat e disa godinave të rëndësishme dhe në radhë të parë ato rreth pikës 16.
Të gjitha këto të dhëna tregojnë se mbeturinat e tipit të murit të përshkruar zënë vendin më të rëndësishëm midis rrënojave të qytetit; duket se ato lidhen me një periudhë të lulëzuar ndërtimi, gjatë së cilës u ndërmorën punime të mëdha fortifikimi dhe u ndërtuan godinat kryesore të qytetit.
Periudhën e tretë të ndërtimit e vërejmë qartë te pjesa e murit perëndimor, prej A ' në A " dhe te kulla e tij nr. 3 shih planin dhe (Tab, I, 1). Kjo pjesë e murit perëndimor është vijim i murit A - A ' të fazës së mëparshme dhe ka të njëjtën gjërësi me të. Kulla e tij ndodhet gjithashtu 29.5 m. larg së dytës, d.m.th. ka baraslargësi me kullat e fazës së mëparshme; muret paretcie të saj janë ndërtuar me trashësinë 1.80 m. si dhe te kullat e tjera. Vetëm balli i kësaj kulle është pak më i vogël (8.75 m.) se i dy kullave fqinjë. Duke ruajtur në përgjithësi zgjidhjet konstruktive të murit të mëparshëm dhe parimet e vjetra të sistemit të fortifikimit, ndërtuesit e këtij muri të ripërtëritur e kanë veshur atë me elemente të reja stilistike, që e dallojnë prej murit të mëparshëm. Kështu, duke realizuar ndërtimin e tij përsëri me bloqe kuadrate të vendosura në radhë të rregullta horizontale, kësaj here ato i kanë punuar bloqet me faqe të gufmuara (rustika) dhe rrethuar anash me një shirit 7-8 cm, të ngushtë, Sipërfaqja ce gufmuar del mjaft në reliev (5-8 cm.) dhe nuk paraqitet uniform e; ajo ka gropëzime dhe të dalura të theksuara, të krijuara vetiu, gjatë skalitjes, për shkak të natyres së gurit konglomerat. Është për t’u shënuar se te një blok i qoshes jugore të kullës, njëra faqe e ka shiritin anësor, kurse tjetrës i mungon.
Kjo mungesë vihet re edhe në ndonjë blok tjetër, gjë që flet për një punë jo aq të kujdesshme. Përmasat e bloqeve lëvizin në gjatësi prej 0.60-1.10 m. Katër ra- dhët e para në qoshen jugore kanë një lartësi të ba- rabarta 0.40 m. kurse në atë veriore ajc rritet në 0.50 m„ duke zgjidhur kështu çeshtjen e disnivelit nëpërmjet të rritjes graduale të bloqeve dhe jo në- përmjet të shkallëzimeve. Radha e pestë është 0.50 m. e lartë. Në tërësi muri paraqet një kuadrat isodomik.
Ndryshe prej murit të periudhës së dytë (A—A'), ku bloqet e pareteve janë punuar me të njëjtin kujdes, në ndërtimin e këtij muri bloqet e paretit të brendshëm janë lënë pothuajse të papunuara. Më pak kujdes është treguar edhe në hedhjen e themeleve, kështu- që nga shumë pikëpamje, ky mur nuk mund të matet, nga cilësia, me fqinjin e tij më të hershëm.
Në të njëjtën mënyrë është ndërtuar edhe muri i anës lindore bashkë me kullën e rrumbullaktë nr. 13 (Tab. I, 2) dhe (Tab. III, 3). Ky mur si dhe kulla e tij kanë trashësinë e njohur prej 1.80 m. Një trajtim i tillë duket se ka rrjedhur nga fakti se ai është një mur i shkurtër, gjithsej 17 m„ midis kullave nr. 13 e 14. Për t'u shënuar është se te ky mur vërejmë aty këtu edhe bloqe të shkallëzuara dhe ngandonjëherë bloqe me brinjët anësore paksa të pjerrëta, të cilat megjithatë nuk e ndryshojnë fizionominë e përgjithshme të tij. Ndërtimi është bërë me gurë gëlqerore të një cilësie më të mirë se sa te kulla nr. 3, është punuar me kujdes dhe lidhja e bloqeve është e përsosur, por sipërfaqja e gufmuar është po ashtu e theksuar dhe shiriti anësor ka po atë gjerësi si te kulla nr. 3. Radhët ruajnë lartësinë 0.40-0.45 m. me bloqe të madhësive të ndryshme që arrijnë gjatësinë 1.80 m. Në të dy rastet kemi të bëjmë me mure të tipit kuadrat izodomik, zbatuar në stilin rustika me shirit, por i fundit i punuar më me kujdes.
E lindur në periudhën e dytë të ndërtimit, kulla nr. 8, ashtu siç na është ruajtur sot, dëshmon se i ka qenë nënshtruar një rindërtimi rrënjësor në periudhën e tretë. Balli i saj është ndërtuar rrishtas që nga themelet. Ndërtimi është i tipit kuadrat pseudo-isodomik në stilin rustika me shirit anësor, por, ndryshe nga kulla nr. 3 dhe muri lindor, faqja e gufmuar këtu është më e ulët dhe uniforme. (Tab. III, 4 e 5). Në të shumtën e rasteve kufiri i shiritit anësor nuk është aq i theksuar dhe me vështirësi veçohet prej sipërfaqes së gufmuar. Ashtu siç e ka vënë në dukje edhe Prashnikeri, ka bloqe ku ky shirit mungon 13 14), këtë gjë e vumë re edhe tek kulla nr. 3.
Kjo e metë, e cila në vështrimin e parë nuk e dobëson efektin që bën balli i kullës si ndërtim solid, tregon, edhe këtu, se nga ana stilistike ai nuk është zbatuar me aq kujdes. Tabloja nuk do të ishte as e plotë dhe as e qartë për këtë kullë, po të mjafloheshim vetëm me vlerësimin e ballit të saj. Muret e krahëve dhe ai i anës së prapme nuk kanë të njëjtën pamje m.e ba- llin. Në muret e krahëve, vetëm bloqet e qosheve dhe ndonjë blok i dytë janë vijim i ballit; midis tyre kemi një rast interesant kur shiriti anësor i një bloku nuk është punuar i plotë por vetëm në dy anët, duke na përsëritur këtu atë të metë që vumë re si në ballin e kësaj kulle ashtu edhe në kullën nr. 3. Më tej, muret e krahëve mbështeten mbi bloqe të periudhës së dytë, dhe mbi ta janë vendosur bloqe të ngushta e të gjata, herë me faqe të rrafshtë e herë të gufmuara, duke patur midis tyre, në të rrallë, edhe bloqe të vogla Po kështu është ndërtuar edhe pareti i prapëm. E gjithë kjo pamje tregon se kulla është ndërtuar me ngut, me material që kanë patur përdore, duke u kujdesur më shumë për anën funksionale se sa për anën stilistike të ndërtimit.
Ndërtimet e periudhës së tretë zënë në vetëvete një vend të rëndësishëm në vëllimin e përgjithshëm të ndërtimeve të qytetit, por si nga kjo pikëpamje, ashtu dhe nga cilësia, ato nuk mund të maten me ndërtimet e fazës që i paraprin. Këto ndërtime duket se janë bërë pas një dëmtimi të rëndë që kanë pësuar muret rrethuese të qytetit duke prekur sidomos pikat më nevralgjike të sistemit mbrojtës: në qendër të murit perëndimor, me sa duket pranë portës kryesore, te muri i anës lindore që rrezikohej nga kodrat mbi-vete dhe tek muri i brendshëm i akropolit.
Kulla e rrumbullakët e murit lindor duket se ruan edhe gjurmët e një periudhe të katërt ndërtimi (fab.I, 6). Hani, me të drejtë, ve në dukje se bloqet e saj janë më masive, të punuara më trashë dhe me një lidhje më të keqe se sa ato të murit lindor. Duke pranuar si të drejtë këtë dallim dhe përfundimin e nxjerrë prej tij, se kjo kullë dhe muri lindor i takojnë dy periudhave të ndryshme, duhet të shtojmë se në qoshet e saj ajo ruan fare të qarta, gjurmët që e lidhin me murin lindor edhe me periudhën e tretë të ndërtimit.
Nga sa përshkruam, në qytet dallojmë katër periudha të ndryshme ndërtim i: të parën me bloqe të pa- punuara ose paksa të punuara të tipit të Gajtanit dhe të Dorsit I e II, (tab III, 1) të dytën me bloqe kuadrate e faqe të rrafshta (tab III, 2), të tretën me bloqe kuadrate, zbatuar në stilin rustika me shirit anësor (tab III, 3, 4 e 5) dhe të katërtën me bloqe kuadrate masive të punuara trashë, herë herë të ripërdorur, dhe me lidhje të keqe. (tab III, 6)
Klasifikimin, që u bëme mureve rrethuese, nuk e quajmë përfundimtar, por, sot për sot, ky na duket si më i besueshmi. Nuk përjashtojmë mundësinë që, në të ardhmen, gërmimet arkeologjike të bëjnë korigjime ose plotësime të rëndësishme.
Pasi kemi caktuar një kronologji relative lidhur me tipet e ndryshme të konstruksioneve, që ndeshëm në Zgërdhesh, do të mundohemi tani, për aq sa të na lejojnë materialet që kemi përdor, t'i vendosim ato në kohë, me fjalë të tjera të caktojmë edhe kronologjinë e mundshme absolute të tyre dhe lidhur me këtë të veçojmë disa etapa të rëndësishme të historisë së këtij qyteti.
Të dhënat stratigrafike, që u përftuan gjatë gërmimeve sistematike buzë murit rrethues të anës perëndimore, na ndihmojnë të japim një mendim më të mbështetur rreth themelimit të këtij qyteti dhe historisë së tij. Gërmimet vërteruan këtu ekzistencën e tri shtresave kulturale (shih profilin fig. 3): njërën që i referohet një vendbanimi të hershëm në këtë qendër dhe dy të tjerat që lidhen me zhvillimin e mëtejshëm të këtij vendbanimi, me transformimin e tij në një qendër urbane dhe me periudhën e fundit të jetës së tij.
Keramika ilire formon përmbajtjen kryesore të shtresës I, e cila në përgjithësi është shumë e varfër. Të gjitha të dhënat tregojnë se kjo shtresë nuk është formuar në vend. Keramika, e cila është e fërkuar dhe shumë e coptuar, duket se është e depozituar këtu, pasi ka bërë një rrugë të gjatë duke u rrokullisur nga një pikë më e lartë. Atë mund ta ndajmë në dy grupe: grupin e parë e përbën keramika e njohur ilire me ngjyrën e saj gri të errët apo të kuqërreme, punuar me dorë prej një balte të ashpër e të përzier me kokërriza rëre. Ajo përfaqësohet në këtë shtresë nga fragmente tasash e kupash me vegjat e tyre veshore ose në formë gjuhe dhe fragmente enësh me vegja të larta, midis të cilave më dëndur përsëriten vegjet brimore. Grupin e dytë e formon një numër më i vogël fragmentesh, që dallojnë prej karamikës së përmendur më lart për baltën e imët në ngjyrë gri të çelët, me të cilën janë punuar enët. Fragmentet nuk na japin gjithmonë forma të qarta dhe tani për tani kemi mundur të dallojmë vetëm disa buzë tasash; ato nuk na flasin qartë edhe për teknikën e punimit, megjithse duket se janë punuar me dorë. Por pavarësisht nga këto hollësi, të cilat me siguri do të mund të saktësohen në të ardhmen, ne drejtojmë vëmendjen tek lënda e parë, lloji i baltës, që dallon këto enë prej prodhimeve të tjera të keramikës ilire, sepse siç do ta shohim më vonë, ky element i rëndësishëm do të na çfaqet përsëri, por në forma më të zhvilluara, në keramikën e shtresave pasonjëse.
Në këtë shtresë u gjetën edhe dy copë zgjyrash, të cilat, edhe pse të pakta, paraqesin interes të veçantë, sepse dëshmojnë për prezencën e ndonjë punishteje metalesh.
Ashtu siç na paraqitet sot materiali i shtresës I do të mund të datohej si i periudhës së parë të hekurit.
Do të mjaftohemi, tani për tani, me këtë datim të përgjithshëm, me që materiali është akoma i pakët dhe përpjekja për një datim më të imët do të mbetej e varfër në argumentime. Megjithatë do të shënojmë se përsëritja identike e formave të keramikës së kësaj shtrese në shtresën pasuese e lejon mbase edhe mu- ndësinë e zbritjes së këtij datimi drejt shekujve të fu- ndit (Vl-V p.e. sonë) të periudhës së parë të hekurit.
Prania e kësaj shtrese, që i referohet një vendbanimit të hershëm në këtë qendër, nuk mund të mos e çojë mendimin tonë tek muret e hershme që pak më parë vumë në dukje se i ndeshëm në akropol. Midis tyre ne shohim një lidhje të drejtpërdrejtë, që gjen përputhje edhe nga pikëpamja kohore. Këto mure, të cilat nga pikëpamja tipologjike na kujtojnë Gajtanin apo na paraqiten pak më të përparuara se ai, si në Dorës II apo Lis II, gjejnë një mbështetje të re edhe në të dhënat stratigrafike, që na fal shtresa e parë e Zgërdheshit. Kështu ajo që. në Dorës apo Lis, na paraqitej si hipotezë, ketu duket se gjen vërtetimin e saj të parë. Pa ngulur këmbë për një përcaktim të sigurt lë hapësirës që zinte ky vendbanim i parë i fortifikuar në Zgërdhesh, na duket më e besueshme se ai zinte majën e kodrës, atë që më vonë do ta zerë akropoli i qytetit.
Shtresa e dytë përmban materiale të kohës helenistike. Ajo veçohet prej së parës me një shtresë të hollë çakëlli, rreth 20-25 cm. (në profil II A), që është formuar këtu nga mbeturinat e grumbulluara gjatë punimeve për ndërtimin e murit rrethues. Kjo shtresë, e cila ka të ngjarë se mbulonte gjithë sheshin mbrapa murit rrethues të anës perëndimore, është sterile.
Shtresa me materiale të kohës helenistike, që vjen mbi të, është gjithashtu rreth 20 30 cm. dhe me përmbajtje të varfër (II B). Duke shërbyer si shesh publik, kjo pjesë e qytetit duket se u mbajt gjithmonë e pastër, prandaj edhe nuk u krijuan depozitime të pasura. Si element datues për fillimin e saj na shërben keramika apule e fundit të shek. IV dhe fillimit të shek. III p.e.sonë, të cilën e ndeshim menjëherë pasi mbaron shtresa sterile e çakëllit.
Me tërë larminë e saj jeta e qytetit na paraqitet në shtresën III, që përmban material të përzier helenistiko-romak. Kjo shtresë, që është krijuar nga depozitimet e bëra në të dy anët e murit rrethues dhe, në mënyrë të veçantë nga ana e jashtme e tij, pas rënjes dhe braktisjes së qytetit, na lejon të krijojmë një ide më të qartë për historinë e kësaj qendre. Me elemen- tet e saj ajo përcakton më mirë fizionominë e shtresës së dytë, cakton si kufi të fundit të saj shek. II p.e. sonë dhe zbulon para nesh, në mënyrë më të qartë, faktin se në shek. lll-ll p.e. sonë qyteti ka jetuar periudhën e tij të lulëzimit. Një veprimtari e gjerë ndërtuese, si dhe një jetë e gjallë dhe e pasur ekonomike e kulturore, karakterizojnë këtë periudhë lulëzimi. Me fillimet e saj lidhen muret rrethuese të fazës së dytë të ndërtimit, të cilat zbresin tani tatëpjetë kodrës dhe pushtojnë gjithë hapësirën maksimale të përfshirë ndonjëherë nga qyteti brenda sistemit të fortifikimit të vet. Kësaj periudhe i përkasin edhe ndërtimet kryesore brenda qytetit. Edhe pse nuk njohim mirë strukturën e brendsishme të tij, ato pak elemente që përmendëm ose supozuam, na lejojnë të mendojmë se që nga kjo kohë ndërtimet kryesore të qytetit i janë nënshtruar një ideje urbanistike.
Në fushën e prodhimit kjo kohë shënon një hop cilësor të tillë që e dallon krejtësisht qendrën e re të zmadhuar nga vendbanimi i fortifikuar i mëparshëm i majës së kodrës. Të paktën tri punishte keramike, po të gjykojmë nga vulat që gjejmë mbi tjegullat, e furnizonin qytetin me këtë material të rëndësishëm ndërtimi. Punishte të tjera prodhonin enë të shumta balte duke filluar që nga pytosat e amforat e deri tek enët e luksit dhe të përdorimit të gjerë. Në buzën e një pytosi, gjejmë grafësin (tab. IV, 7). Enët e tjera janë poulo që kemi përshkruar në grupin e dytë të Xibrit. Veçanti e tyre është se ato janë punuar me një baltë gri të çelët që ndryshon nga balta ngjyrë okër e nuancave të ndryshme të enëve të importuara. Në enët e luksit dhe të tryezës të këtij grupi, brumi është pregatitur prej një balte të imët që jep prodhime me parete të holla dhe të një cilësie shumë të mirë. Një pjesë janë të mbuluara me vernik të zi të dobët që shkëputet lehtë, kurse shumica e tyre janë lyer me një lymë që, pas pjekjes, i jep faqes së enës një ngjyrë okër ose të kuqe të çelët. Tek enët e mëdha, pytosa e amfora, kjo baltë është më e ashpër dhe e përzier me një sasi rëre. Midis këtyre prodhimeve bien në sy amforat me vegje në trajtë kurrizore që kanë në fund si vulë një palmetë. Këtu në Zgërdhesh kjo vulë na përsëritet shumë herë dhe në një rast mbi palmete kemi të shtuar germën A (Tab. IV, 8 e 9).
Përveç Xibrit, Gajtanit dhe Rosujës, tani së fundi kjo keramikë është vërtetuar përsëri në veri, në Lis dhe në tumat e Çinamakut (Rrethi i Kukësit), por me gjetje të pakta. Si pika më jugore të shtrirjes së saj janë Selca e Poshtme (Rrethi i Pogradecit), që besohet të jetë Pelioni i vjetër, dhe Apollonia. Në Selcë kam mundur të vërej, midis gjetjeve të tjera keramike, një numur të konsiderueshëm enësh tryeze të këtij lloji, kurse në Apolloni ajo përfaqësohet në mënyrë sporadike me disa ekzemplarë amforash që mbajnë në vegjë vulën me palmetë. Po të përjashtojmë këtë qendër të fundit, ku kjo keramikë përfaqësohet në një numur të kufizuar vetëm me njërin nga prodhimet e saj, amforën, atëhere të gjitha pikat e tjera i takojnë zonës në Veri të Shkumbinit.
Duke bërë fjalë për këtë keramikë me rastin e Xibrit shtrova, në atë kohë, problemin e identifikimit të kësaj punishteje, prodhimet e së cilës na përsëriteshin në disa nga qendrat ku ishin zhvilluar kërkime, deri më atëhere, në Veri të vendit tonë. Sot zona e saj është zgjeruar, por megjithatë duket se ajo po gjen një kufi në Jug. Ndërkaq problemi i identifikimit të punishtes ku prodhohej kjo keramikë fiton një interes gjithnjë më të madh. Prej prodhimeve të importit ajo ndryshon krejtësisht; nuk përputhet grupi në fjalë me sa jam në dijeni, as me prodhimet keramike të Dyrrahut e Apollonis, dhe as me të ndonjë qendre tjetër në Jug të Shkumbinit, kështuqë vetvetiu, këto përjashtohen. Lisi si qytet i rëndësishëm në Veri, që mund të pritej të ishte qendra e një punishteje të tillë, me sa kanë treguar kërkimet e deritanishme, nuk duket ta ketë të vetën këtë lloj keramike. Shkodra, nga ana e saj, me gjithëse ishte kryeqendra e kësaj zone, vazhdon të heshtë nga pikëpamja arkealogjike. Vetëm Zgërdheshi na jep një përgjegje, deri tani, mbi këtë çështje. Me baltën gri të çelët që dallon grupin tonë keramik, siç e pamë, është punuar në Zgërdhesh një pjesë e keramikës ilire të shtresës së parë. Në shtresën e dytë kjo keramikë paraqitet me prodhime të një cilësie të lartë e me format më të zhvilluara të kohës, duke zenë vendin më të rëndësishëm midis gjetjeve të llojit të vet. Ajo vijon të na dalë, por më e kufizuar, edhe midis materialeve të shtresës së tretë duke u përfaqësuar këtu, ndër të tjera, edhe me një kallëp terrakote (Tab. V, 2 e 3) të kohës së Antonineve (fundi shek. I — filiim shek. II i e. sonë).
Në këto rrethana, kemi arësye të mendojmë se Zgërdheshi, duke na dhënë elemente të zanafillës së kësaj keramike dhe të vazhdimësisë së saj, mund të konsiderohet edhe si qendra e punishteve që prodhonin enët me baltën karakteristike gri dhe amforat që mbajnë në vegje vulën me palmetë, së cilës, me kohë, i shtohet edhe gërma. Megjithatë problemi kërkon gjurmim të mëtejshëm dhe ne nuk e përjashtojmë mundësinë e ekzistencës së punishteve të tilla edhe në ndonjë qendër tjetër. Në këtë rast do të ishte vetëm balta si lëndë e parë e përbashkët për një zonë të gjerë që e lidh këtë grup keramik, por një koiçidencë e tillë duket më pak e besueshme.
Qyteti ka pasur marëdhënie të dendura tregëtare me qendrat e tjera ilire. Më lart ne pamë se prodhimet e punishteve keramike të Zgërdheshit arrinin në veri deri në Gajtan, Rosuje e Çimanak, në Lindje në Xibër e Selce të Poshtme kurse në jug zbresin deri në Apolloni. Ndër prodhimet që vijnë në Zgërdhesh, nga qendrat e tjera ilire, nuk janë të rralla gjetjet që përfaqësojnë keramikën e Dyrrahut dhe Lisit. Ndërsa i pari përfaqësohet me enët e tavolinës të stolisur me breza dhe të lyera me vernik të zi ose kafe, i dyti me një tip amfore, që, sipas bindjes sime, është karakteristik për atë qendër. Nga mallrat e importit që vinin në Zgërdhesh nëpërmjet Dyrrahut, mbizotërojnë prodhimet apule të fundit të shek. IV dhe sidomos ato të shek. lll-ll, para e. sonë, midis të cilave duhet të shënojmë enët që kanë të aplikuara figurat me reliev. Ndeshen dhe fragmente të enëve të Megarës, por duket se tregëtia e Italisë jugore kishte dëbuar në këtë kohë nga lliria gjithë konkurentët e tjerë.
Monedhat që qarkullonin në këtë periudhë në Zgërdhesh janë kryesisht të Dyrrahut. Midis tyre, gjejmë të tilla me Herakli-armë, që Dyrrahu i hedh në qarkullim qysh nga gjysma e dytë e shek. IV p.e.s. dhe të tjera me Zeus - trekëmbësh dhe Helios-anije, që i përkasin shekujve III e II p.e.sonë. Duket se Zgërdheshi kishte me këtë qytet të madh lidhje të forta ekonomike. Nga monedhat e huaja deri tani njohim vetëm një ekzemplar të Demetrit II të Maqedonisë me mburojë-përkrenare.
Për jetën kulturore të qytetit tani për tani na flasin terakotat që kemi gjetur gjatë gërmimit dhe një shtat i vogël mermeri i Artemisit, i gjetur në arat poshtë qytetit (Tab. V, 1 e 5).
Por gjatë kësaj periudhe, Zgërdheshi ka jetuar edhe çaste të rënda të historisë së vet. Muret e periudhës së tretë të ndërtimit me bloqet kuadrate, të punuara në stilin rustika me shirit anësor, sikurse e kemi thënë më lart, janë deshmi e një shkatërrimi të rëndë që ka pësuar qyteti. Është vështirë të caktohet koha e saktë e kësaj ngjarjeje, por asnjë rast tjetër nuk do të vinte në konsideratë më tepër se sa periudha e luftrave iliro-romake. Sigurisht këtu duhet të kemi parasysh jo luftën e fundit, por të parën, ndryshe nuk mund të shpjegohej një veprimtari e tillë rindërtuese. Me periudhën para luftës së fundit ndoshta do të mund të lidhej rindërtimi i kullës së rrumbullaktë nr. 13. Kjo periudhë e dytë e historisë së Zgërdheshit merr fund me pushtimin romak.
Materialet që lidhen me shtresën e tretë të kohës romake, në përgjithësi janë të varfëra. Në keramikë shfaqen elementet e reja të kohës dhe në tjegullat romake gjejmë një vulë të re MIM. Ajo që tërheq vemendjen tonë, në këtë rast, është keramika helenistike, e cila vazhdon të përsëritet, megjithëse në një masë më të kufizuar. Serisë së prodhimeve keramike me baltën gri të çelët i shtohen këtu edhe terrakotat, bashkë me kallëpin për prodhimin e tyre, të cilin e për-mendëm pak më lart. Sa vazhdon të jetojë kjo keramikë tani për tani është vështirë të thuhet. Interes të veçantë paraqesin nga kjo pikëpamje tjegullat solene të tipit helenistik që mbajnë në shpinë shenjën Një ekzemplar të këtij lloji e gjetëm të plotë, të shtruar në një varr të shek. IV të e. sonë, krahas tjegullave të tjera romake. Duke ruajtur format dhe përmasat e zakonshme të tjegullave helenistike, këto tjegulla kanë vazhduar të prodhohen, me sa duket, krahas atyre të tipit romak deri në kohën e vonë antike. Ky fenomen i ruajtjes me këmbëngulje të formave të vjetra në prodhimet keramike fiton një rëndësi të madhe lidhur me problemin e ruajtjes dhe vazhdimësisë së traditave të vjetra në kohën romake.
Përsa i përket qytetit në tërësi, ai, gjatë kësaj kohe, duket se humbet rëndësinë e dikurshme. Nuk vërejmë më asnjë ndërtim të rëndësishëm dhe as ndonjë jetë ekonomike të gjallë. Gjetjet që u benë në nekropolin buzë murit rrethues të anës perëndimore te kulla nr. 2 dhe porta bri saj, (Gërmimi b) tregojnë se, aty nga shek. IV i e. sonë, muret rrethuese kanë humbur rëndësinë dhe funksionet e dikurshme, përderisa buzë tyre vendoset një varrezë. Që nga kjo kohë, qyteti fillon të braktiset dhe banorët e tij duket se shpërngulen në një qendër tjetër.