Ky qytet i hijshëm, kryeqytet i Shqipërisë Veriore, shtrihet pranë liqenit, të cilit i ka dhënë emrin, Liqeni i Shkodrës. Siç na dëshmojnë Livi dhe Plini, në lashtësi ai quhej Labeatis lacu, pasi gjendej në trevën e labeatëve. Dy lumenj rrjedhin shumë pranë Shkodrës, kështu që qyteti është pothuaj i rrethuar prej tyre. Njëri është Buna, lumi zbrazës i liqenit të Shkodrës; tjetri është lumi i Kirit që ka një prej urave karakteristike me shumë harqe me gjerësi dhe lartësi të ndryshme. Në lumin Kir, pak në jug të Shkodrës, derdhet Drinasa që është një prej dy degëve, në të cilat ndahet lumi Drin rreth njëzet kilometra larg nga deti (dega tjetër kalon nëpër Lezhë dhe derdhet në Adriatik në jug të portit të Shën Gjinit të Meduas).
Por, sikur të mos mjaftonin për të mbrojtur Shkodrën këto rrjedha ujërash që e rrethojnë, mbi rrafshinën shkodrane ngrihen mali Cukal dhe mali historik Tarabosh, të cilët përbëjnë tjetër mbrojtje natyrore të fuqishme. Me këtë vendndodhje të veçantë kuptohet pse qyteti i Shkodrës quhej “velut regni totius arx" i labeatëve dhe përbënte, në kohët kur Anici e pushtoi për Romën (168 p. Kr.) ashtu si edhe në ditët e sotme, një “belli capuf.
Në tokën e zënë nga qyteti bashkëkohor i Shkodrës nuk pashë rrënoja të tjera të Skodrës së lashtë, përveç një pjese të vogël të murit shumëkëndor, që m’u duk pothuaj si i rindërtuar, në hyrje të kështjellës. Megjithatë, janë të shpeshta gjetjet e copave të amforave romake të verës.
Prejardhje nga Shkodra ka një shpatë bronzi 48 cm e gjatë, që është pjesë e koleksionit të bronzeve në Muzeun Britanik. Nga forma duket e ngjashme me ato të epokës së hekurit.
Në rrethinat e afërta të Shkodrës (në Gur të Zi, lokalitet që gjendet në bregun e majtë të Kirit, në veri-lindje të qytetit, një milje larg prej tij) u gjend rreth vitit 1872 një figurinë bronzi femërore, 28 centimetra e lartë. Dumont, i cili e publikoi, mendoi se ajo përfaqësonte një grua të lashtë shqiptare. Argumentet që ai parashtroi janë mjaft të dobëta dhe shpesh të pathemelta, për të cilat nuk është rasti që të ndalem për t’i diskutuar dhe kundërshtuar. Por do ta përshkruaj dhe interpretoj figurinën - nëse skica të cilën dha Dumont dhe që unë e kam riprodhuar në mënyrë fotografike, është e saktë dhe nuk është plotësuar me hamendje. Në të shohim një figurinë femërore, më këmbë, që ka veshur një lloj rrobe disi të veçantë që mund të ketë një interpretim të dyfishtë.
Ose bëhet fjalë për një rrobë të vetme, të puthitur pas trupit, pak të hapur në qafë, me mëngë të shkurtra, të ngushtuar në bel nga një rrip i gjerë dhe të stolisur në pjesën e përparme; ose gruaja është e veshur me një tunikë të ngushtë prej së cilës shihet vetëm pjesa e sipërme deri në bel, ku është vendosur një rrip. Kjo do të shërbente për të mbajtur pjesën e dytë të veshjes, domethënë një lloj fundi që përbën pjesën e poshtme të veshjes. Ky fund nuk duhet të mendohet i puthitur, ashtu siç e ka paraqitur artisti duke e stilizuar, por më i gjerë dhe i rrudhur me pala vertikale, që ne mund t’i përfytyrojmë të shprehura nga linjat gjatësore të skicuara në anët e zonave horizontale të zbukuruara me motive të larmishme edhe nën to. Më në fund, katërkëndëshi që gjendet në pjesën e përparme mund të tregojë një lloj bohçeje. Ajo është stolisur me pesë zona që mbajnë secila një motiv të ndryshëm dekorativ, të cilat ndoshta do të arrijmë t’i interpretojmë.
Koka e figurinës mbulohet me një floknajë të dendur por të shkurtër e cila zbret mbi supet me kaçurrela të rregullta: mbi të është vendosur një kalathos, me formë pak të çuditshme, që vjen duke u zgjeruar pak nga pak për së larti dhe që përfundon pothuaj me disk. Figura mban në dorën e djathtë një oinoh që duket se është mbajtur në rrëfanën e gjatë vetëm me dy gishta: treguesin dhe atë të mesmin. Në dorën e majtë, pak më poshtë grykës së oinohesë, mban një kylik të vogël me fund të lartë. Figura na paraqitet duke hcdhur lëngun nga oinoheja në kyliks.
S’ka dyshim që bëhet fjalë për një priftëreshë, e cila po derdh verën për nder të perëndive. Këtë hamendësim e vërtetojnë kalathosi i vënë mbi kokë, por edhe këpucët dhe lloji i veshjes. Kjo e fundit mban një element tjetër, që mund të tregojë se cila ishte perëndesha së cilës po i bënte fli kjo priftëreshë. Mes shiritave që stolisin pjesën e përparme të veshjes, dy më të gjerët, të vendosur menjëherë nën rripin e mesit paraqesin zbukurime pothuaj si luspa peshku. Motivet e secilit shirit nuk bëjnë dallim nga njëri-tjetri, por i sipërmi ka linjat më të rrumbullakosura në krahasim me ato të shiritit të poshtëm. A nuk dallojmë në këtë zbukurim, më tepër se një motiv të thjeshtë dekorativ, një përfaqësim të stilizuar të gjinjve? Nëse kjo mund të qëndrojë, siç besoj unë, arrijmë në përfundimin se statujëza paraqet një priftëreshë të Artemisit të Efesit, që mban në veshje simbolet e kësaj perëndeshe me shumë gjinj. Në të vërtetë, nëse kalathosi është mbajtur nga priftëreshat e Demetrës dhe Afërditës, por edhe nga ato të Artemisit, do të rezultonte një atribut pak i vagullt, prandaj shtesa e përfaqësimit të gjinjve mund të jetë bërë për të saktësuar përkatësinë e kësaj priftëreshe ndaj perëndeshës shumëgjinjëshe, dhe jo Afërditës apo Demetrës.
Duke vërejtur formën paralele të cullufeve, rregullsinë e kaçurrelave të tyre, rreptësinë e profilit të fytyrës dhe të gjitha linjave të tjera të pamjes; shtrirjen e shtrënguar të veshjes që mbështjell kaq puthitur trupin, ku mezi duket palëzimi i saj; stilizimin e larimeve dhe shtangësinë e përgjithshme që provojmë duke vëzhguar qoftë dhe vetëm vizatimin e kësaj figure, jemi të shtyrë ta gjykojmë atë si një punë të periudhës arkaike.
Pasi kam dhënë këto pak shënime për objektet që kanë dalë nga dheu shkodran, por që nuk janë parë nga unë vetë, do të kaloj në përshkrimin dhe shqyrtimin e materialit tjetër arkeologjik që kam pasur mundësinë ta shoh me sytë e mi në qytetin e Shkodrës dhe që gjendet i ruajtur pranë Muzeut Historik- Gjeologjik të të përnderuarve Etër Jezuitë dhe pranë koleksionit privat të Atit Françeskan Shtjefën Gjeçovi Kryeziu.
Duke qenë dashurues të çdo forme kukure, Etërit Jezuitë ruajnë në një sallë të Institutit gjithçka të dalë nga dheu shqiptar që u është dhënë atyre dhe që është gjykuar se meriton të ruhet. Ata kanë mbledhur ekzemplarë të ndryshëm të faunës e të florës së Shqipërisë, por edhe një sasi të bollshme fosilesh dhe mineralesh. Nuk mungon këtu as seksioni arkeologjik, dhe kjo është ajo që tërheq më tepër vëmendjen tonë. Në të bën pjesë një koleksion i kënaqshëm numizmatik, i renditur dhe i katalogizuar, ekzemplarët e të cilit janë përgjithësisht të epokës romake, pothuaj përherë më të vonë.
Mes objekteve arkeologjike që meritojnë të merren në shqyrtim, do të përmend këto që vijojnë: një figurinë, duket prej kocke, që paraqet një satir me duart e vëna pas shpine. Ka një kokë tejet të madhe, veshët prej shtaze dhe mes flokëve, në pjesën e përparme, dalin dy brirë. Goja është e madhe, sytë shumë të mëdhenj dhe linjat e tjera të fytyrës janë të çrregullta, duke i dhënë kësaj qenieje gjysmënjerëzore karakteristikat fytyrore më tepër shtazore se njerëzore. Duket se nuk i ka pasur këmbët që në fillim, pasi nën gjunjë shohim vijëzime që ndoshta i përkasin paraqitjes së thundrave. Një rrip me bisht i mbulon lakuriqësitë. Ndoshta është një lloj përfytyrimi i satirit të ri, të ndezur për dashuri, por që Erosi e ka bërë impotent, duke ia lidhur krahët pas shpine. Duket punim greko- romak; ndoshta ishte një varëse fatsjellëse, siç tregon qartë vrima për varjen e saj, e cila është mes gjunjëve. Vjen nga një varr me vendndodhje në Durrës. Është e lartë rreth 5 cm.
Gjithashtu, nga një varr i Durrësit vjen një figurinë tjetër, prej terrakote, e lartë 6.5 cm. Paraqet një zezak të vogël. Edhe pse i punuar pa kujdes, linjat janë të sakta dhe karakteristikat etnike tipike të arapëve janë mjaft të dalluara, sado që pak të tepruara. Krahët dhe këmbët tashmë mungojnë, e kanë qenë të punuara veçan dhe bashkoheshin me spango apo diçka tjetër, siç e tregojnë vrimat për këtë qëllim të bëra në pikat e ngjitjes së këtyre gjymtyrëve, me qëllim që të mund të ishin të zgjidhshme.
Në një vitrinë të vogël gjenden një sërë objektesh që vijnë nga Komani dhe që përbëjnë pajisjet mortore të dy varreve të gjetura këtu. Por, për këtë material mendoj se është me vend të flas në një kapitull veçan, domethënë kur do të ndalem mbi varret e Komanit.
Ky dishepull i devotshëm i Shën Françeskut është një prej atyre njerëzve që, duke ndjekur një prirje fisnike, të lindur natyrshëm në shpirtin e tij, në pak çaste kohe të lirë i kushtohet me hov të zjarrtë dhe mendjendritur gjithë asaj që përbën argument apo ndihmë për studimin e historisë së vendit të tij. Ngaqë gjetjet arkeologjike e tërheqin më tepër, ai jo vetëm i mbledh dhe i ruan me kujdes e dashuri, por përpiqet edhe t’i marrë në shqyrtim me mençuri.
Koleksioni i At Shtjefnit, edhe pse nuk është shumë i madh në numër, është mjaft i rëndësishëm për cilësinë e objekteve që ruan, të cilat në shumë raste janë ekzemplarë të vetëm të llojit që unë kam parë, dhe se kanë dalë nga trualli shqiptar.
Po përshkruaj këtu vetëm ekzemplarët më të rëndësishëm, duke paraqitur ato të dhëna që do të kem mundësi dhe që në mënyrë fisnike më janë dhënë nga vetë At Shtjefni. Nuk do të përmend objektet që vijnë nga nekropoli i Komanit, për të cilin kam ruajtur një kapitull të veçantë më tej. Kështu, edhe unaza e artë interesante do të hyjë në paragrafin për Laçin Sebaste, ngaqë nuk përbën një objekt të veçuar dhe të gjetur rastësisht, por qe zbuluar në tumën e këtij lokaliteti, për të cilin mund të jap ndonjë të dhënë.
Dhe tashmë po kaloj në përshkrimin e objekteve: