Në të vërtetë përderisa vazhdonte murtaja ai /Mark Aureli/ i bëri nderimet e duhura perëndive me kujdesin më të madh dhe skllevërit i përgatiti për luftë në atë mënyrë siç ishte vepruar në luftën punike; ai i quajti vullnetarë sipas shembullit të volonëve. Armatosi edhe gladiatorët, të cilët i quajti të denjë. Bëri ushtarë edhe latronët e Dalmatisë dhe të Dardanisë. Armatosi edhe diokmitët dhe rekrutoi germanë kundër germanëve. Përveç kësaj me kujdes të madh përgatiti legjionet për luftën germane dhe markomane.
Pasi qetësoi Germaninë /Maksimini/erdhi në Sirm që të përgatitej për luftë kundër sarmatëve dhe me mendimin që të vinte nën pushtetin romak krahinat e veriut deri në Oqean.
Kur u mësua kjo , Maksimini menjëherë u dha zemër ushtarëve me këto fjalë: "Shokë të betuar të luftës, dhe beslidhës të mi! Shumica prej jush luftuat si duhet së bashku me mua; kur ne mbronim madhështinë e Romës kundër Germanisë dhe kur shpëtonim Ilirikun nga barbarët, afrikanët u treguan të pabesë".
Artabasdi, mbreti i armenëve, i dërgoi një letër të tillë Saporit: "Gëzohem për lavdinë, por kam frikë se ti nuk ke fituar aq sa ke mbjellë luftëra. Kërkojnë përsëri Valerianin, të birin e tij, nipin e tij dhe komandantët romakë gjithë Galia, gjithë Afrika, gjithë Hispania, gjithë Italia, dhe gjithë fiset që gjenden në Ilirik, në Orient dhe në Pont, të cilët janë me anën e romakëve ose janë romakë. Ti kape një plak, por i bëre të gjitha fiset e botës armiqtë më të mëdhenj të tu, dhe ndoshta dhe tanët, pasi ne që jemi fqinjë dhe gjithmonë mundohemi për ju, kur luftonit midis jush, të dërguam ushtri në ndihmë.
Por Makriani, pasi la në Orient një nga bijtë e tij dhe pasi vendosi paqen, erdhi së pari në Azi /dhe pastaj/ u drejtua për në Ilirik. Në Ilirik, duke pasur me vete njërin nga bijtë e tij dhe duke udhëhequr tridhjetë mijë ushtarë, u fut në luftim me Domitianin, komandant i perandorit Aureol, i cili ishte ngritur kundër Galienit.
Por Makriani u mund së bashku me të birin e tij, të quajtur gjithashtu Makrian dhe gjithë ushtria iu dorëzua perandorit Aureol.
Dhe kështu Odenati u bë perandor pothuaj i gjithë Orientit dhe ndërsa Aureoli mbajti Dirikun, Galieni - Romën.
Në kohën e fatkeqësisë së tmerrshme, kur perandoria roamke qe shkretuar në disa vende nga tërmetet, në disa tjera nga rrëshqitjet e tokës dhe në vende të ndryshme nga epidemitë, kur qe kapur rob Valeriani, kur Galia në pjesën e saj më të madhe ishte pushtuar, kur Odenati shpalli luftën, kur Aureoli bënte shumë presion... dhe kur Emiliani pushtoi Egjiptin, gotët ose skythët, emër i cili, siç kemi thënë më sipër, i qe dhënë gotëve, pushtuan tokët e thrakëve, shkretuan Maqedoninë, rrethuan Thesalonikun dhe asgjëkundi nuk mund të gjendej qoftë edhe pak qetësi.
Në këtë ndërkohë skythët, duke lundruar nëpër Euksin, sulmuan Histrin dhe bënë shumë shkatërrime të rënda në truallin romak. Kur mori vesh këtë Galieni i urdhëroi byzantasit Kleodam dhe Athene të rindërtojnë dhe të forcojnë qytetet. Lufta u zhvillua rreth Pontit dhe komandantët bizantinë i mundën barbarët. Gotët u mundën dhe nga komandanti Venerian në betejën detare, kurse vetë Veneriani vdiq nga vdekja ushtarake. Dhe pas kësaj ata shkretuan Kyzikun dhe Azinë, më vonë gjithë Ahenë dhe u mundën nga athinasit nën udhëheqjen e Deksipit, historian i këtyre kohëve. Të përzënë prej këndej, ata kaluan nëpër Epir, Maqedoni dhe Myzi.
Në këtë gjendje Galieni, i shqetësuar më në fund nga fatkeqësia e shtetit, u ra gotëve që bridhnin nëpër Dirik dhe papritmas vrau shumë nga ata.
Në kohën e konsujve Tusk dhe Bas, kur Galieni kalonte kohën pas verës dhe pijetoreve, pas ndërmjetësve, artistëve dhe femrave imorale dhe me shpenzimet e tij të vazhdueshme prishte dhuratat e natyrës, legjionet myze, në marrëveshje me legjionet e tjera në Panoni, shpallën si perandor Ingenin, i cili deri atëherë sundonte tokat panone. Dhe duket se ushtarët qenë kujdesur shumë mirë për shtetin, përderisa në kohën e sulmit të sarmatëve, zgjodhën për perandor njeriun që me guximin e tij mundi të ndihmojë shtetin e dobësuar.
Pjesëmarrja në punët e shtetit ka qenë e tillë që në kohën e Galienit, çdo njeri mund të arrinte në pushtetin perandorak. Më në fund perandor u bë Regaliani i cili qe duks i Ilirikut. Ata që i dhanë pushtetin perandorak qenë myzët, të cilët më përpara qenë mundur së bashku me Ingenin, kundër prindërve të të cilit Galieni qe sjellur egërsisht.
Ai kreu shumë vepra të guximshme kundër sarmatëve, por u vra me shtytjen e roksolanëve, me pëlqimin e ushtarëve dhe për shkak të frikës që kishin banorët e provincës se mos vallë Galieni do të kryente përsëri vepra akoma më të egra...
Është ruajtur një letër e Klaudit të hyjnizuar, i cili atëherë nuk ishte akoma zyrtar. Me këtë ai falënderonte duksin e Hirikut, Regalianin, për kthimin e Uirikut në një kohë, kur çdo gjë ishte prishur për shkak të pakujdesisë së Galienit. Unë e gjeta këtë letër dhe vendosa që ta jap fjalë për fjalë, pasi paraqet interes publik: "Klaudi i dërgon shumë shëndet Regalianit. I lumtur, është shteti që meritoi të ketë në radhët e ushtrisë së tij një burrë të tillë si ti, i lumtur është Galieni megjithëse nuk i kanë treguar të vërtetën as për gjërat e mira, as edhe për të këqijat Boniti dhe Celsi, nga suita e peandorit tonë, më thanë se si kishte luftuar pranë Skupit, me çfarë shpejtësie dhe sa beteja kishte bërë në një ditë. Ti do të ishe i denjë për triumf, po të ishin kohët e vjetra..."
Dhe ai /Aureoli/ i cili komandonte ushtritë ilirike, duke mos perfiliur Galienin, mori pushtetin që ia dhanë ushtarët, po ashtu sikurse /ua jepnin/ të gjithëve në atë kohë.
Dhe kështu, sipas dëshirës së gjithë ushtarëve, /Makriani/ u zgjodh si perandor së bashku me të dy bijtë, Makrianin dhe Kvietin dhe menjëherë filloi marshimin kundër Galienit, meqenëse punët në Lindje sikur ishin lënë disi pas dore. Por edhe pse kishte me vete dyzet e pesë mijë ushtarë kur nisi betejën me Aureolin në Ilirik, ose në tokat më të largëta thrake, u thye dhe u vra bashkë me të bijtë e tij. Më në fund tridhjetë mijë ushtarë kaluan nën pushtetin e Aureolit Aureoli nga ana e tij u mund nga Domitiani, komandand i tij më i fuqishëm dhe më i përmenduri i cili thoshte se rridhte nga Domitiani dhe Domitila.
Më dukct se nuk duhet lënë pa përmendur vlerësimi i Valerianit për Makrianin, që ai e bëri në falimin e tij dërguar senatit nga kufijtë e Persisë... ’Dhe për ne senarorë, nuk ka asgjë të re ose të papritur; guximi i tij, si fëmije, u provua në Itali, si djalosh në Gali, si i ri në Thraki, si i rritur në Afrikë, më në fund në pleqëri, në Dirik dhe Dalmati, kur në beteja të ndryshme jepte shembull për guximin etij..."
18 "Valeriani përshëndet Ragon Klarin, prefekt të Ilirikut dhe të Galisë. Në qoftë se ti o kushëri, Klar ke cilësi të mira, të cilat unë i di se i ke, duhet të ndjekësh urdhërat e Balistës. Drejtoje shtetin me ndihmën e tij. A e sheh se ai nuk i rëndon provincialit, pasi ai mban kuajt atje ku ka kullota, kërkon anonën e ushtarëve atje ku ka drithë, dhe nuk e detyron provincialin dhe bujkun të japë drithë atje ku nuk ka, të kullosë kuaj atje ku nuk ka mundësi.
Dhe nuk ka një orientim tjetër më të mirë se ky që të shpenzohet në vendin e vet ajo që prodhohet dhe të mos ngarkohet shteti me shpenzime për qerret. Galatia ka drithë me bollëk, Thrakia është plot, Iliriku mbushur: le të vendoset atje këmbësoria, megjithëse në Thraki mund të dimërojë dhe kalorësia pa dëmtuar provincialët, pasi nga fushat mblidhet shumë bar i thatë. Përveç kësaj vera, dhjami dhe llojet e tjera të ushqimeve, duhet të merren nga ato vende ku ato gjenden me bollëk..."
Ndërsa Galieni po dëfrehej dhe e kalonte jetën e tij nëpër banja dhe midis grave të këqija, u shkretuan krahinat gale dhe të Lindjes, gjithashtu ato të Pontit, Thrakisë dhe Ilirikut...
Por le të kthehemi te Klaudi. Me të vërtetë, siç thamë më lart, këta gotë që qenë shpëmdarë në atë kohë kur i ndoqi Marciani dhe që Klaudi nuk i kishte lejuar që të futeshin, për të mos ngjarë ajo që ngjau, i nxitën gjithë fiset e tyre që të plaçkisnin tokat romake. Më në fund popuj të ndryshëm skythë: peukët, grutungët, austrogotët, tervigët, visët, gypedët, keltët dhe erulët, nga dëshira e madhe për plaçkitje, u futën në tokën romake dhe shkretuan pjesën më të madhe, në kohën kur Klaudi ishte i zënë me punë të tjera... Ushtarë qenë tridhjetë e dy mijë vetë. Shtoni këtyre edhe skllevërit, shtoni familjet, shtoni karrot dhe lumenjtë e shteruar e pyjet e prishura dhe më në fund dhe vuajtjen e vetë tokës, e cila pranoi aq shumë barbarë kryelartë.
Dhe kështu ne shkrimtarët përulemi përpara Klaudit, i cili shkatërroi, shtypi, zhduku dy mijë anije barbare, treqind e njëzet mijë ushtarë të armatosur,... siç mësojmë nga vetë letra e tij që i shkroi Jun Brokut, i cili mbronte Ilirikun: "Klaudi përshëndet Brokun. Zhdukëm treqind e njëzet mijë gotë. Mbytëm dy mijë anije.
Lumenjtë janë mbuluar me mburoja, të gjitha brigjet janë mbushur me shpata dhe heshta. Fushat janë të mbuluara me kocka, asnjë rrugë nuk është e pastër, kanë mbetur një numër i madh karrosh. Zumë aq gra saqë ushtari triumfues mund të marrë nga dy-tri gra". ,
Me të vërtetë lufta u zhvillua në Myzi dhe shumë beteja u bënë pranë Marcianopolit. Shumë gjetën vdekjen nga mbytja e anijeve; u zunë rob shumë prijësa; u zunë rob dhe gra fisnike nga fise të ndryshme, provincat romake u mbushën me robër barbarë dhe me bujqër skythë. Goti qe bërë kolon në limesin barbar. Dhe nuk ka asnjë krahinë, në të cilën të mos ketë skllevër gotë nga robërit /e zënë/ si rrjedhim i ndonjë fitoreje. Sa qe barbarësh kanë parë gjyshërit tanë? Sa dele? Sa pela kelte që njerëzit aq tepër i lavdërojnë? Të gjitha këto i përkasin lavdisë së Klaudit. Klaudi i dhuroi shtetit sigurinë dhe pasuri shumë të madhe. Përveç kësaj lufta u bë pranë Byzantit dhe bizantinët që kishin mbetur luftuan me guxim. Lufta u bë dhe pranë Thesalonikut, i cili u rrethua nga barbarët në mungesë të Klaudit. Lufta u bë në vende të ndryshme, dhe gjithkund gotët u mundën nën udhëheqjen e Klaudit, kështu që me të vërtetë që atëherë dukej se Klaudi përgatiste një shtet të qetë; për nipin e tij të ardhshëm cezar Kostantin.
Në kohën, kur u arrit fitorja e plotë, pjesa më e madhe e ushtarëve të Klaudit të dehur nga suksesi i cili verbon edhe të urtit, u dhanë aq tepër pas plaçkitjes saqë harruan se mund të viheshin në ikje nga një pakicë shumë e vogël, në kohën kur ata të dhënë me mish e shpirt do kërkonin për të grabitur plaçkën. Me të vërtetë, në kohën e vetë fitores, u vranë nga një pakicë barbarësh, dhe pikërisht nga ata të cilët kishin ikur, pothuaj dy mijë nga ushtarët tanë. Por kur Klaudi dëgjoi këtë, pasi mblodhi ushtrinë, i kapi të gjithë ata që ishin treguar të pabindur dhe i dërgoi bile të lidhur në Romë, që të shfrytëzoheshin në lojrat publike. Në këtë luftë që udhëhiqte Klaudi u dallua jashtëzakonisht shumë guximi i kalorësisë së dalmatëve, pasi Klaudi linte të kuptohej, se ishte me prejardhje nga kjo provincë, megjithëse të tjerë thonë se ishte dardan dhe që rridhte nga mbreti i trojanëve dhe nga Dardani vetë.
Letër e Valerianit dërguar Zosimit, prokurator i Sirisë: "Caktuam për tribun të legjionit V të Marsit një njeri shumë të guximshëm dhe besnik, Klaudin, me prejardhje ilire, i cili mund të preferohet përpara të vjetërve më besnikë dhe guximtarë".
Prapë në një letër tjetër dërguar nga po ai, prefektit të prefekturës Ablav Murenës në mes të tjerave thuhet: "Pusho së ankuari, se Klaudi është akoma tribun dhe se nuk merr si duks ushtri, për të cilën gjë ti thoshe se ankoheshin edhe senati e populli. Ai u bë duks, dhe bile duks i gjithë Ilirikut; ka nën pushtetin e tij ushtritë thrake, myze, dalmate, panone dhe dake. Dhe sipas vlerësimit tonë, ky burrë shumë i përmendur mund të shpresojë për në konsullatë, dhe në qoftë se i pëlqen mund të marrë, kur të dëshirojë, prefekturën pretoriane. Por dije se ne i kemi caktuar atij një rrogë të tillë si atë të prefektit Egjptian, aq veshje sa i dhamë prokonsullatës afrikane, aq argjend sa merr sundimtari i minierave në Ilirik, aq nëpunës sa caktohen nga ne veçmas për gjithë qytetet që ta dinë të gjithë se cili është mendimi ynë për një njeri të tillë.
Dhe që të mos fus në parathënie në mënyrë të mërzitshme shumë sende dhe të parëndësishme, Aureliani i hyjnizuar lindi, siç thonë shumica në Sirm nga një familje shumë e parëndësishme ose, siç vërtetojnë disa, në Dakinë Analumase. Por mua më kujtohet se kam lexuar një autor që thotë se ai ka lindur në Myzi. Dhe me të vërtetë del se nuk dihet vendlindja e atyre njerëzve që janë riga një prejardhje e ulët dhe të cilët zakonisht vetë e trillojnë vendin e tyre të lindjes, që të shkëlqejnë në të ardhmen me prejardhjen e tyre. Të njohura janë shumë heroizmat e shkëlqyera, të kryera nga ai /Aureliani/ para se të bëhej perandor. Me të vërtetë ai vetë me treqind ushtarë nga garnizoni zhduku sarmatët që sulmonin Ilirikun.
Gjendet një letër e cila, si për zakon, mendoj se duhet të futet për shkak të së vërtetës, siç kanë vepruar shkrimtarët e tjerë të historisë: "Flav Klaudi përshëndet Aurelianin e tij. Shteti kërkon me ngulm nga ti që të plotësosh detyrën tënde të zakonshme: sulmo! Përse vonohesh? Unë dua që ushtarët të jenë nën komandën tënde, tribunët nën udhëheqjen tënde. Gotët duhet të ndiqen nga toka thrake. Në të vërtetë pjesa më e madhe e tyre që ikën kur ti luftoje shkretuan Hemimontin dhe Evropën. Unë po vë nën pushtetin tënd gjithë ushtritë thrake, gjithë ushtritë ilire dhe gjithë limesin...
Dhe kështu, pasi rregulloi çështjet që kishin të bënin me zgjerimin e mureve të qytetit, me gjendjen e qytetit dhe me punët shoqërore, /Aureliani/ u drejtua kundër palmyrasve, d.m.th. kundër Zenobisë' që mbante pjesën lindore të perandorisë në emër të bijve të saj. Rrugës bëri luftime të mëdha e të shumta. Vërtet ai mundi në Thraki dhe Ilirik barbarët që i dolën përpara dhe bile vrau përtej Danubit edhe prijësin e gotëve Kanabën ose Kanabaudin bashkë me pesë mijë burra. .
Pasi kreu këtë, ai u nis për Gali dhe çliroi vindelikët nga rrethimi barbar. Pastaj u kthye në Ilirik dhe, pasi përgatiti një ushtri më tepër të madhe se sa të pamasë, i shpalli luftë persëve, të cilët i mundi në mënyrën më të lavdishme në të njëjtën kohë kur mundi Zenobinë. Por kur udhëtonte u vra nga tradhtia e notarit të tij dhe nga dora e Mukaporit në mansion Kenofrurion që gjendet në mes të Heraklesë dheByzantit.
Kur pa se Diriku ishte i shkretuar dhe Myzia e humbur /Aurehani/ la provincën e Dakisë përtej Danubit të organizuar nga Trajani, pasi nuk kishte shpresë se mund ta mbante atë, dhe hoqi ushtrinë dhe banorët e saj. Popullsinë e shpëmgulur prej këndej, ai e vendosi në Myzi dhe e quajti atë Dakinë e tij e cila tani ndan dy Myzitë. ..
Shteti ynë pas fatkeqësisë së Valerianit dhe pas të këqijave të Galienit, pati filluar me të vërtetë të marrë veten gjatë sundimit të Klaudit. Por ai u rimëkëmb, kur Aureliani korrte fitore në të gjithë botën. Ai na dha Galinë. Ai çliroi Itahnë, ai i sphëtoi vindelikët nga zgjedha e robërisë barbare. Në saje të fitores së tij u nvendos pushteti në Ilirik dhe Thrakia u kthye prapë nën ligjet romake.
Pas kësaj /Probi/ u drejtua për në Ilirik. Para se të arrinte, e la Retinë aq të qetësuar, sa nuk mbeti atje as më i vogli dyshim për ndonjë frikë. Në Ilirik ai i shpartalloi sarmatët dhe fiset e tjera në atë mënyrë, saqë i riktheu pothuaj pa luftë gjithë ato që kishin grabitur...
Dhe kështu pasi bëri paqe me persët, ai u kthye në Thraki dhe vendosi ne tokën romake njëqind mijë bastamë dhe që të gjithë aty e mbajtën fjalën e dhënë për besnikëri. Por kur shpërnguli po në këtë mënyrë shumë nga fiset e tjera d.m.th. gipedët, grautungët dhe vandulët, të gjithë këta s'e mbajtën fjalën, dhe kur Probi ishte i zënë në luftë me uzurpatorët, ata i ranë kryq e tërthor nëpër tokë e det pothuaj gjithë perandorisë dhe i shkaktuan jo pak dëme lavdisë romake.
Pas kësaj ai /Probi/ u lejoi gjithë galëve, hispanëve dhe britanëve që të mbanin hardhi dhe të bënin verë. Vetë ai mbolli me hardhi të zgjedhura malin Alma në Ilirik, rreth Sirmit, i cili u punua nga duart e ushtarëve.
Pasi kreu këtë, ai u zhduk me anë të një pusie , që i vunë ushtarët e tij, kur, duke u përgatitur për luftën persiane, po udhëtonte nëpër Ilirik.
Për këtë arsye le të shtoj atë që e shpejtoi më tepër vdekjen e një njeriu kaq të madh.
Në të vërtetë, kur erdhi në Sirm dhe deshi ta zgjeronte dhe ta bënte pjellore tokën amtare, ai vendosi menjëherë shumë mijëra ushtarë që të thanin një kënetë dhe hapi një kanal të pamasë, të cilin duke e çuar deri në Savë, do të thante vendet që do të ishin në dobi të banorëve të Sirmit.
Ushtarët, të tronditur nga kjo, e vranë në të pestin vit të sundimit të tij, kur deshi të strehohej në kullën e hekurt, të cilën vetë e kishte ndërtuar shumë të lartë për vrojtim.
Shumica e japin vendlindjen e Karusit në mënyrë aq të ndryshme, saqë për arsye të mendimeve të shumta nuk guxoj të them se cili është i vërtetë. Onesimi, i cili e ka përshkruar me shumë zell jetën e Probit, thotë se ai ka lindur dhe është edukuar në Romë, por prejardhjen e ka nga prindër ilirë, kurse Fab Ceryliani, i cili e 3 ka ndjekur me shumë kujdes periudhën e Karusit, Karinit dhe Numerianit thotë se ai ka lindur jo në Romë, por në Ilirik dhe jo nga prindër panonas, por kartagas.
Shumë gjëra tregojnë se Karusi ka qenë perandor i mirë, dhe veçanërisht kjo se menjëherë pasi mori pushtetin, ai drejtoi me plotë zotësi veprimet luftarake dhe shpartalloi sarmatët. Ata qenë egërsuar shumë pas vdekjes së Probit dhe kërkonin të pushtonin jo vetëm Ilirikun, por edhe Thrakinë e Italinë. Brenda pak ditëve Karusi vrau gjashtëmbëdhjetë mijë sarmatë, zuri robër njëzet mijë vetë nga të dy sekset dhe kështu siguroi Panoninë.