Dy orë e gjysmë në jug të Lezhës kalon rruga nëpër lumin e Matit i cili, pak ma përpara, del nga gryka e maleve dhe rrjedh në fushën e bregut të detit. Ky lumë në verë ka ujë pak dhe mund të kalohet me lehtësi, por në dimën bie shumë ujë dhe atëherë mund të kalohet vetëm me anë të trapave. Në këtë kohë e gjithë fusha bregdetare prej Shkodre deri në Vlonë asht nji moçal i madh, prandaj dhe udhëtimi në këtë stinë, me sa ndigjova unë, asht i zorshëm dhe i rrezikshëm. Sepse asht nji punë mjaft e guximshme me kalue nji lumë me nji barkë të shkatërrueme, kur ai ka sjëllë shumë ujë. Por në verë udhëtari nuk ka pse me pasë frikë nga ujët, por nga ethet. Puna me ethet qëndron kështu: shëtitësi mundte me jetue ose me udhëtue nji kohë të gjatë ndër vise malarike pa u atakue nga ethet, por nji ditë befas e zanë ethet dhe ai nuk din me tregue se nga i erdhën ato.
Karri jetue 16 vjet në Levante dhe kurrë ndonjëherë nuk më kanë zanë ethet, prandaj dhe kujtova se nuk do të më prekin ma. Por, mbasi qëndrova në Durrës 14 ditë, u dukën simptomat e para. Shpejtova me u largue prej këtij vendi, por tepër vonë. Prandaj ju rekomandoj që ta shëtitni Shqipninë vetëm në pranverë dhe në vjeshtë, pra, në maj dhe në tetuer.
Fushat në mes grykave të Ishmit, Matit dhe Drinit janë ma pjelloret e të gjithë vendit, por pjesa ma e madhe e tyne mbulohet prej gëmushave dhe nji bimësie të harlisun. Që toka asht e mirë, duket me të parë nga ferrat dhe bimët që janë zhvillue tepër.
Udhëtari, posa të kalojë Matin, shef se këtu ka dalë në nji botë të re, sepse këtu të gjithë janë të armatosun. Edhe bariu e ndjek pas tufen e bagëtisë me pushkë në krah dhe bile pashë edhe shumë gra me kobure në brez që po vinin prej pazarit të Lezhës. Njana prej tyne kishte për doret nji djalë nja 8 vjeç, por edhe ky mbante nji kobure të vogël. Shumica e djemve 12 vjeç e përpjetë ishin të armatosun. - Këtu pra, shifet Shqipnia e vjetër, këtu ka ende liri me mbajtë armë. këtu nuk ka fuqi Tanzimati dhe kërkush nuk ka nevojë të nxjerri leje për me mbajtë armë dhe të japi dorzanë se nuk do t'i përdorë për qëllime të këqija. Nji gjendje e tillë nuk asht e mire në pikëpamje administrative. por. ka siç duket. diçka në zemër të njeriut që flet në favor të saj. Unë. së pakut, këto figura guximtare, të cilave deri sot nuk ua ka marrë njeri mprojtjen e pasunisë dhe të jetës së tyne dhe që janë gjithnji gati me luftue për të. i kqyra me sy të tjerë dhe jo si vllaznit e tyne në jug, të cilët tregojnë shenja se Tanzimati ka fillue me ba efekt ndër ta.
Edhe nji gja tjetër më ra në sy mbasi kalova Matin; këto janë lozhet 15, 20 e ma tepër kambë të nalta, të cilat qëndrojnë mbi katër trenë që janë ngulun në dhë dhe sipër janë mbulue me gjethe. Tri deri katër lozhe të tilla gjenden para çdo kasolleje të mbulueme me kashtë sepse fusha nuk ka gurë. Në këto lozhe të nalta flejnë banorët, se këtu në verë asht ma freskët dhe nuk ka edhe aq shumë mushkonja si poshtë, në fushë.
Kjo përbahet prej tri grupe shtëpish që rreshtohen rreth nji kodre, e cila ngrihet në krahun e majtë të Drinit. Pika qendrore asht pazari, që shtrohet në bregun e majtë të lumit. Në lindje të tij vjen ajo kodër që përmenda ma sipër, e cila mund të jetë nja 500 kambë e naltë; në majë të saj gjendet kalaja. Këtë e rrethon nji mur i ndërtuem keq dhe i prishun; përbrenda ka nji ndërtesë që asht kazerma, ku rrinë nja 20 shqiptarë. Kjo forcë ushtarake përban gamizonin e saj.
Kodra e kalasë asht hunda perëndimore e vargmaleve që vazhdojnë në jug të bregut të Drinit. Kjo nuk dominon vetëm fushatën bregdetare, por asht edhe kyçi i fushës së Drinit dhe natyra vetë e ka caktue me qenë kështjellë. Tepricat e mureve cioklopike që janë shpërnda andej-këndej mbi këtë kodër dëshmojnë se Dionyzi i Sirakuzës, të cilin historia e njeh si themeluesin e Lissosit, e ka zgjidhë mirë pozitën e qytetit që i ofroi natyra vetë. Mbi këto gërmadha do të flasim ma vonë. Mirëpo ku gjindet Lissosi? Sepse Polybi VIII, 15. thotë se në kohën e vjetër qyteti përbahej prej dy pjesëve të ndame dhe vendi midis tyne nuk ishte i rrethue me mur. Vetëm kaq shkruen mbi Lissosin me rastin e pushtimit të këtij qyteti prej Filipit të Maqedonisë. Bile as Drinin nuk e ze me gojë, as vendin nga u nis Filipi kundra Lissosit; nuk i përshkruen me hollësi qafat që kaloi Filipi gjatë marshimit të tij prej dy ditësh derisa mbërrini para qytetit. Lissosi ka qenë nji skelë dhe pjesa kryesore e qytetit, kurse Akrolissosi ka qenë kështjella e tij.
Prandaj më duket se asht ma e natyrshme me e kërkue këtë qytet te e vetmja skelë e sigurtë që ka bregu i detit në mes Vlonës dhe Kotorrit. Kjo asht skela e sotme e Shën Gjinit, e cila gjendet në veri të gjinit që formon nji gjuhëzë toke pranë grykës së Drinit, që hyn thellë në tokë dhe nji varg shkëmbinjsh që mbërrijnë deri në buzë të detit. Kjo asht nja dy orë e gjysëm larg prej Lezhës dhe këtu qëndrojnë ato anijet që janë caktue për këtë qytet, të cilat janë tepër të mëdha për me lundrue mbi Drin deri te qyteti, d.m.th. kjo asht skela e qytetit. Në Shqipni ka një gojëdhënë të çuditshme, e cila thotë se Napoloni, n’atë kohë kur Dalmacia ishte e Francës, kishte ndër mend të bante këtu nji bazë navale të fortifikueme.
Sot në skelë nuk banon njeri dhe ajri i saj në verë asht shumë i keq; këtu asht nji qendër e të ashtuquejtunve “ethe të Bunës”. Unë u lodha kot me gjetë këtu gjurma të Lissosit të vjetër. Nji gërmadhë kishe që asht në skelë nuk ka nëpër muret asnji shenjë nga koha e vjetër. Unë shpeshherë pyeta persona që e njifnin mirë këtë qark, a dinin ndonji vend ku kishte copa mermeri, mbishkrime ose mure të gdhendun, por përgjigja e tyne qe negative.
Qezari shkruen se 3000 hapa në veri të Lissosit gjindet nji skelë që quhet Nymfeum dhe që asht e sigurtë kur fryn era e jugut. Ky përshkrim i përshtatet tamam Shën Gjinit, se nji tjetër skelë me këte largësi nga qyteti nuk ka këtu përqark. Por po qe se skela jonë asht Nymfeumi i vjetër, atëherë mbas shënimit të sipërm, Lissosi duhet të jetë te gryka e Drinit. Po ta zamë se skela gjindej në bregun jugor dhe Filipi erdhi nga jugu94, atëherë e kuptojmë përse Drini nuk figuron në tregimet e Polybit, sepse ngjarjet që përshkruen si kufizohen vetëm me bregun e jugut dhe Filipi mund të pushtonte Akrolissosin dhe Lissosin pa pasë nevojë me kalue lumin. Po ta pranojmë këtë, atëherë duhet të themi se vendi ku gjindet Lissosi i vjetër asht mbushun me ledh, sepse edhe ma sipër treguem se Drini sjell shumë ledh me vete dhe punon vazhdimisht për zmadhimin e bregut të vet. Pra edhe të zhdukunit e tepricave të mureve të kohës janë mbulue prej ledhit.
Simbas Diodorit të Sicilies Lissosi u themelue prej Dionyzit të vjetër të Syrakuzës më 385 p.kr.
Pylybi shkruen se në kohën e Filipit të Maqedonisë, qyteti ka qenë i ilirëve. Edhe Livi (X.4; III, 20) thotë se Lissosi ka qenë seli e Gencit, por Qezari dhe Plini shkruejnë se qyteti, mbas pushtimit të Ilirisë nga ana e Romës, u romanizue. Mbas Hieroklit (f. 656) qyteti i takon provincës së Prevalitanas. Tek Konstandin Porfyrogeneti de adm. imp.cap. 30 dhe tek Ana Komnena, emri i qytetit u zgjanue në Elissos.
Kur venedikasit në vitin 1386 ua muerën Durrsin puljezëve, ra edhe Lezha në dorë të tyne. Në vitin 1467 atje vdiq Skënderbeu dhe u varros në Kishën e Madhe të Shën Kollit.
Në kohën e rrethimit të dytë të Shkodrës (1478) qyteti në Qalë u pushtue prej turqve, të cilët hapën vorrin e Skënderbeut. copëtuen trupin e tij dhe copat i varën në qafe si hajmali. Kisha u kthye në xhami, por sot asht nji gërmadhë, sepse kur u shemb kumbonarja vrau tre dervishë. Vendi ku ka qenë vorri i Skënderbeut u harrue.
Në vitin 1501, kur po luftonte Venediku me sulltan Bajazitin, Lezha iu dorëzue Republikës vullnetarisht. Në traktatin e paqes që u ba më vonë, nuk u muer ndonji vendim mbi qytetin, prandaj dhe Bajaziti kërkoi dorëzimin e tij me kaq këmbëngulje, saqë venedikasit, për mos me humbë fitoret e paqes, u detyruen me ia dhanë Sulltanit. Prandaj zbrazën qytetin, duke marrë me vete të gjithë banorët dhe i vendosën ndër lokalitete të tjera, prishën kalanë dhe gërmadhat e saj ua dorëzuen turqve.
Banorët e Liesinka (Aleksander) Nahijes në Mal të Zi thonë se kanë ardhë prej Lezhës dhe kur pushtoi Turqia vendin, janë arratisë në ato vise malore që kanë sot. Ndoshta janë nga nji krahinë në juglindje të Shën Gjinit, e cila sot asht krejt e braktisme, por ku ka shumë gërmadha fshatrash, kishash dhe manastiresh.
Vendasit e qarkut të Lezhës nuk e duronin dot sundimin turk dhe në vitin 1570 thirrën për ndihmë kontin venedikas të Ulqinit, i cili i erdhi dhe e sulmoi qytetin, por pa sukses. Në këtë rasë u dogjën lagjet e jashtme të qytetit d.m.th. ato lagje që gjindeshin përjashta kalasë.
Pranë kodrës së kalasë ngrihet kah lindja nji kodër tjetër shumë ma e naltë, në majë të cilës gjendet sot nji teqe. Kodra në fjalë ka emnin e kësaj teqeje dhe, po ta vështrojmë nga ana e jugut, i ngjan Lykabetit pranë Atenës, por asht ma i naltë se ai.
Lezha drejtpërsëdrejti importon vetëm krypë, kurse manifakturat dhe mallrat koloniale i merr nga Shkodra. Qyteti eksporton misër (po qe se lejohet), landë ndërtimi dhe dru zjarri. Mbi këtë pikë do të flasim ma poshtë.
Drini asht i lundrueshëm për barka prej 40-50 tonelatash deri 3 orë larg qytetit, për barka ma të vogla dhe ma larg.
Liqeni i Shkodrës asht nja 8 orë i gjatë dhe në mes nja 3 orë i gjanë, por nga të dyja cepat asht sa gjysma e tyne, bile dhe ma i ngushtë. Ai shtrihet në nji drejtim verilindje-perëndim dhe juglindje-perëndim. Nga ana lindore mu në mes ka nji gji, të cilin vendasit e quejnë “Gjini i Hotit”, por ky duket se asht ma fort moçal, sesa liqen.
Liqeni, nga ana e perëndimit, ka përbri nji varg mali, i cili duket sikur del prej tij dhe prandaj nuk ka asnji fushë të vogël ndërmjet tyne. Brigjet e lindjes janë fusha dhe malet që kufizojnë me to dëshmojnë nji varg deri në skajin lindor të liqenit të Hotit, i cili e ndan në dy gjysma fushën e liqenit, nga të cilat ajo sipër asht sllave dhe ajo pbshtë asht shqiptare, sepse kufini i gjuhës shkon pak ma larg se përtej këtij vargmali. Fusha e poshtme shtrihet edhe përtej skajit jugor të liqenit dhe vetëm disa kodrina e ndajnë prej fushës së Drinit, që janë kodrat e Rozafes; mbi njanën prej këtyne asht ndërtue kalaja e Shkodrës. Në mës të kësaj maje dhe Taraboshit rrjedh Buna.
Pjesa kryesore e qytetit të Shkodrës gjindet në atë fushë që shtrihet prej këtyne kodrave deri në liqen. Qyteti nga perëndimi shtrihet deri në Bunë, pra, deri aty ku lumi del nga liqeni dhe ecën në mes Taraboshit dhe Rozafes. Por Rozafe quhet vetëm kodra e kalasë së Shkodrës, e cila ngrihet shumë pjerrët, nja 400 kambë larg Bunës. Ajo anë që asht kthye nga qyteti (ana verilindore) asht ma pak e pjerrët e prandaj aty kalon e vetmja rrugë për në kala.
Maja e kësaj kodre asht pothuej krejt fushë. Këtu asht muri i fortifikatave që janë ndërtue në stilin venecian me pallatin e pashës dhe të komandantit të ushtrisë. - Prej kësaj pike kemi nji panoramë të mrekullueshme, gja që s’e kam pa në asnji vend. Nga veriu shtrihet liqeni dhe fushat e lindjes, të rrethueme prej nji kunore malesh të bukur. Përpara, te kambët e vështruesit kalon Buna, mbi të cilen gjindet nji urë druni e shkatërrueme dhe pranë saj shtrihet pazari dhe nji lagje e jashtme e qytetit; ma tutje, nga lindja dhe ndamas prej pazarit, vjen pjesa kiyesore e qytetit, e mbulueme prej qipshteve, nga të cilat ngrihen ma se 20 minare. Nga juglindja syu shef fushën e Drinit dhe vargjet e bukura të maleve, që në fund të panoramës,vijnë njani sipër tjetrit. Përpara shkon rruga e gjatë e lagjes së Tabakëve në mes kodrave dhe Kirit, i cili në perëndim të kodrës së kalasë bashkohet me Drinin. Mbi të asht ndërtue prej turqve nji urë prëj guri dhe përtej saj shtrihet lagja e Bahçellëkut. Kjo urë asht shumë e lehtë dhe kambët e saj ndërpriten prej qemereve, në mënyrë që nuk besohet kurrë sesi qëndron kjo urë. Qemerët e gjanë, natyrisht, nuk mund të mbajnë nji barrë të randë, prandaj dhe vendi në mes secilit qemer nuk asht mbushë. Kur kalojmë mbi të, na duket se nuk po ecim mbi nji urë, por mbi kurrizin e nji kodre që asht trapa-trapa.
Lagja e Tabakëve në vitin 1836 u bombardue dhe u rrënue prej guvernatorit turk, Hafiz pashës, kundra të cilit qenë ngritë shkodranët, mbasi donte me ua imponue Tanzimatin. Edhe sot duken shumë gërmadha. Kjo ka të vetmen xhami që asht e mbulueme me pllaka plumbi, por stili i saj nuk asht fort tërheqës; xhamitë e tjera të qytetit nuk meritojnë me u përmendë.
Nga jugperëndimi shifet prej kalasë pjesa ma e madhe e fushës që përshkron Buna, si nji gjarpën. por mjerisht disa vargje kodrash nuk lanë me e pa delin, i cili në vijë të drejtë nuk mban ma tepër se pesë orë prej Shkodrës. Po të ishte vendi i hapët edhe në këtë drejtim, atëhere kjo panoramë do të përmblidhte të gjitha bukuritë që mund të japë natyra. Po kështu ajo ka nji karakter pothuej thjesht kontinental dhe format madhështore të malësisë nuk na lanë me mendue që deti asht kaq afër.
Kjo pamje e shkurtën rreth e përqark duhet të na mjaftojë si dëshmi që kodra e kalasë asht çelësi i të gjithë krahinës. Asnji pikë, pra, nuk ishte ma e përshtatshme për nji kështjellë dhe të vjetrit i kanë pasë sytë çelë për të tilla pika strategjike. Prandaj edhe arkeologu duhet të kërkojë këtu kështjellën e vjetër të Shkodrës, ndonëse, ndoshta, i mungojnë të gjitha faktet. Sepse Livi thotë që qyteti shtrihej pranë liqenit në mes dy lumenjve që i emnon Barbana dhe Klausula98. Shkodra e sotme,99 pra, asht po n’at vend ku ka qenë Shkodra e vjetër. Por përshkrimi i Livit na jep ma fort me kuptue se qyteti i vjetër gjindej jo në shpatullën veriore të Rozafës, por n’atë të jugut, pra n’atë vend ku sot asht lagja e Tabakëve, dhe shtrihej deri aty ku Kiri derdhet në Bunë, sepse kjo pjesë rrethohet prej dy lumenjve. Si duket, këtu ka qenë edhe qyteti i Kohës së Mesme, sepse Barleti e përshkruen në këtë mënyrë: “kjo gjindet mbi nji kodër shkambore, e cila rrethohet prej nji fushe të gjanë dhe shumë pjellore”. - Qytetin e ka ba shumë të fortë si natyra vetë, ashtu edhe dora e njeriut. Kur u themelue, muret që e rrethonin shkonin deri në fushë dhe përmblidhnin nji sipërfaqe prej 2000 kambësh në kuadrat. Ajo pjesë e qytetit që gjindej në fushë përshkohej prej Drinasës (ky asht nji emën tjetër për Kirin) mes për mes. Mbi këtë shkon nji urë guri e madhe dhe shumë e bukur, që ishte aq e gjatë saqë me bishtin e saj takonte me Bunën, gërmadhat e së cilës duken edhe sot. Atje ku ma përpara ishte vetëm kështjella, gjindet sot i gjithë qyteti. Se sa i populluem ka qenë ai, e tregon fakti se në kohën e luftave me turqit ishte në gjendje me nxjerrë 5000 kalorës.
Shkodrën e përmend për herë të parë Livi me rastin e pushtimit të vendit prej Romës në vitin 170 p.Kr.100 dhe thotë se ajo ka qenë selia e Gencit, mbretit të Ilirisë.
Kur u nda Perandoria Romake, Shkodra shkoi në pjesën e Lindjes. Nga fundi i shekullit të 5-të gotët ndjekin gjurmët e barbarëve, të cilët u derdhën mbi të gjithë gadishullin ballkanik, ashtu si dhe mbi Ilirinë. Mbas nji gojëdhane të kronikave sllave, Ostroilli, vëllai i Totilës, zu vend në Prevalitana; nipi i tij, Selimir, pushtoi Shkodrën dhe mbas pushtimit të Dalmacisë prej Justinianit, bie në ujdi me dajën e vet dhe bahet vasal i tij; pastaj heq dorë nga titulli i mbretit dhe merr titullin “konti i Zetës”.
Në kohnat e para të periudhës serbe qyteti duket se ka luejtë nji rol të dorës së dytë, sepse atëherë selia e mbretit dhe selia e kryepiskopit ishin në Dioklea,që gjindej në fushën e Moraçës pranë Podgoricës. Kur u rrënue ky qytet prej bullgarëve, selia u transferue në Tivar, ku asht edhe sot.
Në kohën e pastajme, Shkodra figuron shpeshherë te prifti i Diokleas (regnum Slavorum) si rezidencë e mbretit.
Mbasi u shue familja mbretnore (në vitin 1368), përmenden Balshajt nga Bosnja si sundues të Shkodrës, të dy Zetave, të Drishtit, Lezhës dhe të Tivarit; mbi këtë dinasti do të flasim ma vonë. Pinjolli i fundit i kësaj familjeje e la peng Shkodrën tek venedikasit103 dhe harron me e shpengue; në këtë mënyrë qyteti u ba i Venedikut.
Në vitin 1474 qytetin e rrethoi me 80.000 vetë Sulejmani, veziri i madh i Sulltan Muhametit II. Por qyteti bani nji qëndresë kaq heroike nën komandën e Antonio Loredanit, sa që veziri u detyrue me ikë mbas tre muejve me dame të mëdha104. Thuhet se këtë rrethim e ka përshkrue nji farë Gjergj Merula dhe vepra e tij u shtyp po n’at vit rië Venedik.
Në vitin 1478 kundra Shkodrës u nis Muhameti personalisht me 300.000 vetë dhe filloi rrethimin me nji zell të madh. Ai e bombardoi qytetin me 11 murtaja të mëdha, që u derdhën në vend, ndër të cilat njana hidhte gjyle që peshonin pesë kuihtalë e gjysmë, tjetra 6 dhe e treta 6 1/2 kuintalë. Ai provoi dy herë me e pushtue qytetin me sulm, por të dy herët qe thye me dame të mëdha. Thohet se sulmi i parë u kushtoi turqve 12.000 të vramë. Kur pa se nuk mund ta pushtonte qytetin me forcë, Muhameti vendosi me e vdekë urijet; ai la aty në pozita të mira 40.000 ushtarë dhe vetë u largue mbas tre muajve, me pjesën ma të madhe të ushtrisë.
Të rrethuemit qëndruen 11 muej, ndonse qysh në katër muej kishte fillue me u mungue ushqimi. Në këtë kohë u erdhi lajmi se më 26 janar 1479 Venediku kishte ba paqë me Turqinë dhe i kishte dorëzue Shkodrën, me konditë që qytetarët të liheshin të lirë me qëndrue në vend, tue u sigurue atyne jetën dhe pasunin, ose të largoheshin prej qytetit.
Prandaj dhe Florio Jonima, komandanti venedikas, ua dorëzoi qytetin turqve dhe muer me vete ata banorë, të cilët nuk dëshironin me ndejtë ma në Shkodrën e robnueme dhe i ngarkoi nëpër anijet e Republikës që kishin ardhë në breg të detit. Refugjatët, ndër ta 405 burra dhe 105 gra, shkuen në Venedik. Prej këtyne, nji pjesë qëndroi aty, kurse pjesa tjetër u shpërnda nëpër qytetet Ravena, Padova dhe Treviso. Këtë rrethim të dytë, të cilin Leake në veprën e tij “Researches of Greece” e quan nji nga ngjarjet ma të randësishme të historisë, e ka përshkrue prifti shkodran Marin Barleti. vepra e të cilit u shtyp në Venedik më 1504. Ky ka shkrue edhe biografmë e Skënderbeut, e cila asht burimi kryesor i historisë së këtij heroi.
Sipas tregimit të Farlatit, duhet të kujtojmë se ata banorë që ikën prej Shkodre, përbanin të gjithë popullsinë e qytetit. Por kjo nuk asht e vërtetë, sepse familjet ma të pasme ose ndonji nga pjestarët e tyne qëndruen në vend dhe u kthyen ma vonë në fenë islame. - Nji ditë i thërriti pasha të gjithë çifligarët dhe kërkoi prej tyne tapitë e tokave. Por ata deklaruen se pronat i kishin trashëgue gjyshstërgjyshi dhe nuk zotnonin ndonji tapi të shkrucmc. Atëhere pasha këndoi nji ferman të Sulltanit, i cili thoshte se të gjitha pronat që zotnojnë të krishtenët, pa pasë në dorë dokumente të shkrueme, ishin pasuni të Padishahut. Atyne pronarëve që kthehen në fenë islame, do t’ju njifen me anë të nji tapie turke titujt e zotnimit dhe privilegjet e tyne. Traditat na thonë se të gjithë pronarët e krishtenë të Shkodrës sakrifikuen fenë e tyne për me shpëtue pasuninë. Si duket, edhe presioni që ushtronin pushtuesit nuk qe i vogël.
Të gjitha kishat kristiane u prishën, ose u kthyen në xhami; mujti me shpëtue vetëm nji kishë e vogël jasht qytetit, në bregun verior të Bunës. Kjo asht sot nën mbrojtjen e konsullatës austriake. Si silleshin fituesit me të krishtenët e këti vendi, tregon fakti i thjeshtë që dy nga episkopët e Shkodrës kanë ra dëshmorë.
Nga fundi i shekullit të 17-të u var episkopi Anton Nigri, sepse nuk pranoi që nji katolike të vazhdonte marrëdhaniet ilegale që kishte me nji musliman. Në vitin 1718 u var dhe pasardhësi i tij Antoni IV, sepse, sikundër tregon Farlati, u ba i rrezikshëm për elementin sundues, mbasi e nderonte i gjithë vendi nga shkaku i jetës së tij të shenjtë. Ai qëndroi si burrë dhe nuk pranoi kurrsesi me ndërrue besën dhe prandaj pësoi këtë fat.
Kufoma e tij tri ditë me radhë mbeti pa u varrosë, sepse asnji nuk guxonte me iu afrue. Ma në ftind nji natë, kur bani furtunë, shkuen disa, e ulën shpejt prej litari dhe e varrosën në vendin e ekzekutimit. Trupi i tij u varros ma vonë në nji kishë.
Mbas këtyne ngjarjeve pasardhësit e tij nuk guxuen me e ngrejtë selinë në Shkodër, por u vendosën në rrethin e saj. Nga fundi i shekullit të kaluem, selia e episkopit u transferua në këtë qytet.
Por banorët e krishtenë të Shkodrës ishin të detyruem me mprojtë qytetin në rasë nevoje edhe me shkue ushtarë. Prandaj kishin të drejtë me mbajtë armë. Në vitin 1831 pranuen pr.opozimin e sadrazemit, Reshit pashës, dhe i shlyen këto detyrime duke pague vit për vit 45.000 pjastra: kjo shumë u shtue deri në 100.000 në vit, mbasi erdhën edhe disa pagesa të tjera.
Analet historike të Turqisë janë i vetmi burim përsa i përket fatit te qytetit mbas pushtimit të vendit, por këto nuk kam mundësi me i studjue dhe prandaj do të la nji boshllik deri n’ato kohna që shkodranët i mbajnë mend brez mbas brezi. Më duket se këto kohna nuk e kalojnë brezin e katërt dhe tradita fillon me nji gjendje të turbullt dhe anarqike. Ajo na tregon se qyteti ka qenë përça në dy partina të mëdha, n’atë të Tabakëve që banonin lagjen në mes shpatullës jugore të Rozafes dhe të Kirit, dhe të Terzive, që përmblidhte artizanate të tjerë; këta të fundit banonin në veri të Rozafes, aty ku sot asht pazari'09. Ndër ta jetojnë 6-8 familje të forta që mbajnë titullin e bejlerëve; këto shpesh herë zihen shoq me shoq dhe simbas interesave të tyne marrin pjesë ne grindjet e të dy esnafeve, sepse edhe këto dy parti ishin në gjendje lufte të vazhdueshme. Nganjiherë ngriheshin edhe barrikada në mes të qytetit dhe ky ndahej në dy pjesë anmike.
Familja ma e fuqishme e asaj kohe ishte ajo e Çaushëve, e cila mbante anën e Terzive dhe kryetari i saj shumë herë qe ba pashë i Shkodrës, por nuk pat mujtë t’ia lajë trashigim shtëpisë së vet këtë pozitë. Sepse qeveria turke emnonte nganjiherë edhe të huej si pashallarë të Shkodrës.
Nji ditë, në nji kohë kur të dy esnafet ishin përleshë keq shoq me shoq, erdhën në Shkodër dy vllazën nga Peja, njani si pasha, tjetri si qahaja i tij. Këta guxuen me i shtypë banorët e qytetit, tue pa se ata ishin të përçamun dhe rrëmbyen djem dhe vajza që u pëlqenin.
N’at kohë Hasan Asllani ishte kryetari i Terzive. Nji natë i ra ndërmend se dhunuesat e huej e kishin turpnue randë qytetin e vet dhe, mbasi ishte nji burrë me zemër që nuk mendohej shumë, u ngrit prej shtratit dhe shkoi vetëm me nji shërbëtor ke porta e kryetarit të Tabakëve, anmikut të tij. Atje i ra portës dhe kur e pyeti roja, i tregoi emnin e vet shërbëtorit dhe i propozon kundërshtarit që të bashkoheshin për të marrë hak, por kërkon që kjo punë mos të shtyhej ma, por të veprohej qysh të nesërmen në mëngjes. Anmiku i tij, që ishte ma pak i vendosun, në fillim ban disa vrejtje, kërkon me e shtye punën disa ditë për me e peshue ma mirë, por Hasani nuk tundet dhe thotë gjithnji: “o nesër në mëngjes, o kurrël”. Ma në fund edhe Tabaku iu shtrue vullnetit të tij dhe, kur zbardhi drita, të dy, bashkë me disa shokë i zunë pritë pashës pranë pallatit të vet. Ma vonë erdhën edhe të dy vllaznit për me shkue në hamam e atëherë ata u rrethuen dhe u shfarosën'me gjithë shpurën e tyne. Qeveria turke dërgoi një hetues oborri për me hetue këtë ngjarje të jashtëzakonshme, por ai u mjaftue me krenët e disa të krishtenëve të mjerë nga Shkreli. për të cilët i thanë se ishin fajtorë. Edhe Stambolli nuk e ngau punën ma tej. Por në Shkodër këndohet edhe sot kanga e kësaj ngjarjeje:
Musaveret e hamanit
Zbardhja, Zot, Ahmet Asllanit;
Ai s’i la shpatën Pekjanit
Por ia veshi Shkodranit
Kjo ngjarje nuk dihet se kur ndodhi, por, shkurt para ose pas kësaj, vjen prej Bushati, që asht nja 3 orë larg prej Shkodre, Mehmet beu, nji burrë me influencë dhe goditi nji shtëpi në lagjen e Tabakve. Ai për së shpejti mujti me e forcue këtu pozitën e vet dhe u ba anmiku ma i rrepti i Çaushëve, të cilët shkoshin me Terzitë. Një ditë, kur partia e tij po korrte fitore kundra partisë anmike, ia mbrrini në Shkodër nji pashë i ri, të cilin e kishte dërgue Stambolli. Mbas zakonit të vendit, Mehmet beu i doli përpara me të gjithë parinë e qytetit, tue pasë me vete edhe nja 300-400 malësorë, të cilëve u kishte dhanë urdhën me u zveshë lakuriq deri në brez. Pasha i ri, kur i pa malësorët pa këmisha, u habit shumë dhe kërkoi spjegime nga Mehmet beu. Por ky iu përgjigj se Shqipnia ishte nji vend i egër dhe se ai do të kishte kohë me e njoftë atë ma mirë. Pasha i ri, posa hyni në dhomat e konakut në lagjen e Tabakëve, që kishte pregatitë për të Mehmet beu, u shqetsue prej nji breshnie gurësh që ranë mbi pullazin e pallatit. Prandaj u thërrit Mehmet beu me dhanë spjegime mbi këtë fenomen të ri dhe ai deklaroi se ky ishte nji zakon i vjetër i gjinve t’egër të maleve me kërkue nji bakshish për shoqnimin që i banë pashës, kur erdhi në qytet. Edhe pasha i dha nji shumë të hollash për me ua dorëzue malësorëve të egëf. Por Mehmet beu akoma nuk kishte mbërri në Shkodër, kur nji breshën i ri gurësh ra mbi pullazin e pallatit të pashës, sepse dhurata e tij nuk qe e mjaftueshme dhe malësorët që e shoqnuen kërkonin së pakut katër herë ma shumë se sa muerën. Kjo pritje na jep me kuptue se si Mehmet beu dijti me e shfytëzue pozitën e favorshme për të mirën e tij. Ai e mbajti pashën si nji të burgosur dhe pa kalue nji vit të gjithë njerëzit që prue pasha me vete u detyruen me i shitë plaçkat e tyne, për me mujtë me jetue, sepse n’ato kohna ata nuk mermin rroga, por rronin vetëm nga taksat që paguenin personat që banin ndonji lutje.
Nga ky shkak pasha kërkoi transferimin dhe dëshira e tij u plotësue shpejt, por tashti i doli nji tjetër pengesë: Mehmet beu deklaroi se ai nuk do ta lente pashën me ikë, derisa ai vetë nuk ishte emnue pashë i Shkodrës. Prandaj edhe pasha në fjjalë bani çmos në Stamboll që Mehmet beut t’i delte emnimi sa ma parë, mbasi kishte hall të madh të shpëtonte vetë sa ma shpejt.
Gojëdhana na tregon se Mehmet bej Bushati u ba në këtë mënyrë pashë i Shkodrës. Ky dijti me e përdorë ma mirë fuqinë,se sa ata që qenë para dhe pozitën e tij ua la trashëgim djemve dhe nipave. Qëllimi kryesor i tij ishte shfarosja e rivalëve ose, ma mirë me thanë, e elementit aristokrat dhe në këtë rasë ndoq atë rrugë, të cilën ma vonë e ndoqi pikë për pikë edhe Ali Pashë Tepelena. Sepse aty ku nuk shkonte, ose nuk duhej përdorë forca, ai përdorte dinakërinë dhe me premtime të mëdha dhe me intriga i anmiqësonte shtëpitë e pakta të vendit, që grindeshin shoq me shoq.
Djemtë ndoqën politikën e t’et dhe ia mbërrinë plotësisht qëllimit të tyne, sepse në gjithë pashallëkun e Shkodrës nuk mbeten më tepër se nji ose dy familje çifligare që kishin randësi. Në këtë mënyrë u zhduk ose u përzue nga Shkodra shtëpia e fortë e Çaushëve. Edhe shtëpitë e tjera pësuan po këtë fat dhe, në fund fare, teproi nji familje që ishte ajo e Maxharëve. Këta i rrethoi brenda në pallat Mustafa pasha, djali ma i madh i Mehmetit, e i vue zjarmin konakut, mbasi i kishte lajmue disa herë që të dorëzoheshin.Këtu u dogjën të gjallë vullnetarisht të shtatë pjesëtarët e fundit të kësaj familjeje me gra, me femijë e me shërbëtorë.
Djali i dytë i Mehmet beut i zhduku shtëpitë krenare të Bushatit dhe, brenda nji dite, e shfarosi fisin e Çelepisë, që përbahej prej 70 pjestarëve.
Pastaj u shtrue Republika e Ulqinit, banorët e të cilës ishin kusarë të rrezikshëm; ata premtuen se do t’i bindeshin çdo urdhni që do të vinte nga Shkodra.
Mehmet pasha dhe djemtë e tij luftuan vazhdimisht me sukses edhe me feudalët e krahinave fqinje, kështu që, pak nga pak, mujtën me shti në dorë krahinën e Lezhës, të Tiranës dhe të Elbasanit; ma në fund edhe të gjithë Dukagjinit, por edhe në Dibër dhe Mat kishin fuqi.
Tradita e këtushme na tregon këto gjana mbi këtë familje interesante:
Mehmet pasha kishte 4 djem - Mustafën, Mahmutin, Ibrahimin dhe Ahmetin dhe nji vajzë Kajo Hanumin, e cila ishte martue me Ibrahimin, beun e fuqishëm të Kavajës. Kjo nji ditë erdhi për vizitë në Shkodër dhe pa se qehajai Myrteza efendiu gëzonte të gjithë besimin e t’et, por e shfrytëzonte atë për të mirën e tij personale dhe djemtë e pashës i mbante aq shtrënguet, sa që ata, kur donin me i falë ndonji shërbëtori nji palë këpucë, ishin detyrue me ia lypë të hollat Myrteza efendiut. Kaje Hanumi ndigjoi edhe se Myrteza efendiu kishte vue shumë pasuni, megjithëqë vishej me rrobe të gnsme. dhe prandaj kërkoi me u ba nji vizitë grave të tij. Por efendiut s'i erdhi aspak mirë dhe u përpoq me e ndalue vizitën me çdo mënyrë, mirëpo Kajo Hanumi nguli kambë. Atëhere ai i hoq nga haremi të gjitha plaçkat e kushtueshme dhe i mbylli në nji dhomë.
Zonja Kajo nuk u gabua nga fukarallëku që pa në këtë shtëpi. Ajo iu lavdërue shumë grave të thjeshta të efendiut, duke u tregue se vetë ishte shumë e pasun dhe tue ua qa hallin atyne, mbasi ishin kaq të vobekta. Fjalët c Kajos i nxehën aq fort gratë e efendiut, sa që ato nuk e përmbajtën veten ma dhe filluen me u mburrë më pasunitë e tyne. Tashti efendiu nuk kishte se nga të luente ma dhe u detyrue t’i dorëzojë çelësin e dhomës së thesarit Kajos, e cila i pa me sytë e saj gjanat e kushtueshme që kishte grumbullue efendiu në haremin e vet.
Kur u kthye nga vizita, u tregoi vllezënve se çfarë kishte pa dhe deklaroi se nuk do të ishte ma motra e tyne, në qoftë se nuk do të merrnin hak te Myrteza efendiu për grabitjen e pasunisë dhe per shtypjen që u kishte ba deri më sot. Mahmuti bisedoi disa herë me Mustafanë, se si ta heqin qafe efendiun; por ky kishte frikë babën dhe nuk ndigjoi me e ndihmue. Prandaj edhe Mahmuti vendosi me veprue vetëm. Mustafa shkoi në katund, që të ishte i lamë kur të bahesh ngjaija. Vetëm Mahmuti mbeti në qytet dhe e thirri Myrteza efendinë në shtëpi të vet, për me i dhanë disa porosina ma randësi nga pasha, i cili zakonisht rrinte në Kosmaç, në nji fshat të bukur 1 orë në jug të Shkodrës. Efendiu e lajmoi se ishte pa qejf, por Mahmuti i çoi fjalë se, në rast se nuk ishte në gjendje me ardhë, atëherë do të vinte vetë tek ai. Ma në fund ia mbërrini efendiu, i mbështetun mbi një shkop. Kur u ul dhe u nxuar divitin nga brezi për me shkrue urdhnat e rreme, Mahmuti qiti thikën dhe e theri me dorën e vet.
Pastaj e mbyfli kufomën në nji dollap, i hypi kalit dhe u largue me disa trima, që i ishin besnikë. Kufoma e të vramit u gjet mbas disa ditëve dhe Mehmeti u përpoq me të madhe me e shti në dorë Mahmutin, por nuk pat sukses. Ky hyni në ushtri dhe u dallue në shumë ndeshje, sa që Sulltani e bani pashë. Kur u hap ky lajm në Shkodër, miqtë e këshilluen Mehmet pashën me e falë djalin trim dhe me e thërritë në shtëpi, se pëmdryshe ai do të vinte në Shkodër edhe kundra dëshirës së tij. Dhe Mehmeti e pranoi këshillën dhe kështu Mahmuti erdhi përsëri në Shkodër.
Mehmet Pasha u vra me urdhën të Sulltanit, mbasi nuk ndigjoi me shkue në luftë kundra rusëve, se gjoja ishte sëmundë. Por kohnat kishin kalue, kur zbatoheshin të tilla urdhna pa hasë në kundërshtim; Ibrahim pasha i Kavajës vrau me dorën e vet nji kapuxhibash, i cili guxoi me ia këndue vendimin me vdekje që kishte marrë qeveria turke e Stambollit. Prandaj edhe ai që kishte ngarkue Stambolli me vrasjen e Mehmet pashës, gjet nji rast të mirë dhe befas ia nguli thikën pashës.
Këtu nuk e dijnë me siguri me tregue që Mustafa pasha, djali ma i madh i tij, shkoi në More para ose mbas vrasjes së të jatit. Mbi këtë ndërmarrje mujta me marrë vesht çfarë po shkruej këtu poshtë: shqiptarët që banonin në Morë e kishin pushtue të gjithë vendin dhe banin mizorinat ma të mëdha kundra popullsisë kristiane, pa ça fort kryet për urdhnat e qeverisë turke. Dhe Stambolli mendoi se pasha i Shkodrës ishte njeriu ma i përshtatshem për me i zhdukë këto padrejtësina dhe e ngarkoi atë me këtë mision.
Dhe pasha u nis me 3000 gegë për në Morë edhe i vu përpara toskët e atjeshëm. Por miqtë e rinj u suellën edhe ma keq se ata të parët, prandaj edhe qeveria e Stambollit, e shqetësueme nga ankimet e vazhdueshme të rajasë, i fali pashës dy skllave, të cilat e helmuen. Pastaj lajmoi moreotët që mbas vdekjes së pashës të rroknin armët dhe të zhduknin dhunusat e rinj. Edhe moreotët e zbatuen këtë urdhën pikë për pikë sa që nga të 3000 gegët asnji (?) nuk u kthye në shtëpi.
Mahmuti qe ma i zoti i të gjithë familjes dhe, mbas vdekjes së vëllait të tij Mustafait, u ba pashë i Shkodrës. Jeta e tij asht e mbushun plot me luftra kundra fqinjve në Krujë, Pejë, Mal i Zi dhe kundra Sulltanit vetë. Shkaku që u prish me qeverinë e Stambollit, përveç ankimeve të qeveritarëve turq fqinj, qe sidomos nji ankim që bani kundra atij Republika e Venedikut. Sepse Mahmut pasha, kur sulmoi nji herë Malin e Zi (më 1785), hyni thellë në krahinat e brendshme të vendit dhe i dogj dhe i poq. I dehun prej këtij suksesi të madh, thërriti një ditë krenët e Pastroviçit, që asaj kohe, mbas shumë grindjesh me qeverinë turke, ma në fund i kishte mbetë Venedikut dhe, me të arritun ata në kampin e tij, i theri të gjithë dhe i dërguemi i Venedikut u ankue shumë në Stamboll mbi këtë prishje të paqës. Ma në fund, qeveria turke u mërzit nga këto ankime dhe dërgoi nji ushtri kundra Mahmut pashës, e cila erdhi vetëm deri në fushën e famshme të Kosovës dhe atje qëndroi nji kohë të gjatë në kamp, për me pritë forca të reja. Ai që do ta sulmonte Mahmut pashën duhej të mendohej mirë, sepse pozita e tij ishte shumë e fortë, për arsye se të dy krahët e tij i mbanin dy miq të fuqishëm, kështu që sulmuesi ishte detyrue me luftue në tri ballna. Në Dibër sundonte asaj kohe Bateli, nji kryetar famkeq çetash, - në qoftë se nji hajdut si ai e meriton kët emën - i cili në raste nevoje mund të ngrinte në kambë 10.000 vetë. Në Bosnje ushtronte Stanishi po këtë zanat dhe ishte po aq i fuqishëm sa Bateli. Këta të dy ishin aleatë të Mahmut pashës dhe secili prej tyne mburrej se ishte në gjendje ta merrte vetëm përsipër ordinë e turqve të urrejtur, në qoftë se do të guxonin me hy nëpër malet e Shqipnisë. Por Mahmut pasha ishte nji burrë i guximshëm, ai vendosi me e shfrytëzue frikën e anmikut dhe me i dalë përpara deri në Kosovë. Dhe guximi i tij u kunorëzua me nji sukses të plotë mbi anmikun që ishte gjashtë herë ma i fortë se ai. I gjithë kampi i anmikut ra në dorë të tij. Divani, i cili e kuptoi mirë pozitën e fortë të Mahmutit, u përpoq me e dobësue këtë dhe prandaj e shtrëngoi komisarin e tij në Stamboll (mbas nji zakoni që ekziston edhe sot, pashallarët mbanin në Stamboll përfaqësues) me kërkue ndjesë nga Sulltani. Edhe qeveria turke e siguroi se do ta falte, në qoftë se ai do t’i binte kokat e të dy miqve të tij. Si duket pasha, po aq i mençëm sa dhe Ali Tepelena, i cili, përveç përfaqësuesit të tij zyrtar, mbante edhe agjentë të tjerë në Stamboll, ra në kurth dhe vrau me të pabesë të dy miqt e vet, por e kuptoi shpejt se pabesia i bie në kokë atij që e ban, sepse mori këtë përgjigje: tashti duhet të sjelli edhe kokën e vet.
Në këtë kohë qeveria turke kishte mobilizue të gjithë pashallarët e Rumelisë kundra Mahmutit dhe 24 prej tyne u paraqitën me forca të konsiderueshme në kampin e vezirit të madh, Kara Shefikut. Ky u nis për në Shkodër dhe pa gjetë pengime mbërrini deri përpara qytetit. Nuk dihet shkaku përse Mahmut pasha nuk e priti atë te porta e Shqipnis, ndoshta nuk kishte besim tek ushtarët e vet. Edhe Ali Pashë Tepelena bani ma vonë nji provë të idhët me karakterin e paqëndrueshëm të shqiptarëve. Por edhe taktika ushtarake e këtyne dy pashallarëve që përmendëm, ndryshonte prej asaj të Skënderbeut. Sepse Skënderbeu sa herë rrethohej Kruja, nuk rrinte vetë brenda, por lente nji nga oficerët e vet si komandant të kalasë, kurse ai vetë merrte komandën e guerileve, të cilat sulmonin dhe shqetësonin vazhdimisht ushtrinë rrethuese, taktikë, që tue marë parasysh gjendjen natyrore të vendit, asht e vetmja që premton sukses. Ata të dy u mbyllën brenda në kalatë e tyre posa u afruem ushtritë e Sulltanit, si duket për arsye se nuk kishin asnji, të cilit mund t’i besonin sikundër Skënderbeu.
Këtu tregojnë se Mahmut pasha kishte mbajtun vetëm 90 vetë në kala, por asnji prej të 24 pashallarëve nuk luftonte seriozisht dhe sidomos Ali Pasha i Janinës e ndihmonte me çdo mënyrë, tue i dërgue msheftazi ushqime dhe municion dhe tue i tregue planet e ushtrisë rrethuese, sepse ai huk kishte as ma të voglin interes që qeveria turke të forcohej ndër krahinat fqinje të veriut.
Mbas disa muejve filluen bisedimet dhe shpejt u arrit nji marrëveshtje. Mahmut pasha la 30 vetë në kala dhe me të tjerët u nis për në kampin e vezirit të madh për me deklarue atje dorëzimin e tij. Mirëpo duke zbritë prej kalaje mbërrini n’atë vend ku ishte vendosur artileria dhe kampi i artilerisë. Këtu menjiherë befas sulmoi dhe pushtoi pozitat e topave dhe i vu zjarrin kampit të artilerëve. Kjo qe shenja për antarët e tij në qytet, të cilët rrokin armët; disa malësorë arratisen nga kampi i vezirit dhe bashkohen me ta dhe, mbas nji përleshje të shkurtën, e gjithë ushtria e rrethuesve, e tmerrueme, shpëmdahet andej-këndej dhe i le Mahmut pashës nji plaçkë shumë të madhe.
Qeveria turke e sulmoi edhe njiherë tjetër këtë rrebel të tmerrshëm, por kësaj here dijti me e armiqësue me nji që ishte edhe ma i rrezikshëm se Çaushët. Ky ishte vëllai i tij, Ibrahimi, të cilin e kishte ba guvemator të Elbasanit. Qeveria turke i dha këtij premtime të mëdha dhe kështu mujti me e ba për vete. Ky iku natën msheftazi prej Elbasani, shkoi në Stamboll dhe prej andej u nis me nji ushtri të madhe kundrejt Shkodrës. Tashti puna u ba kështu: këtu Mahmuti, këtu Ibrahimi, por Mahmuti dijti me e shpërnda këtë ushtri, po ashtu si shpërndau ate të parën.
Qeveria turke nuk dërgoi ma ushtri kundra vasalit të saj kryengritës dhe ma vonë e fali, mbasi ndërmjetësoi ambasadori i Spanjës. Mahmut pasha e mbaroi jetën e tij plot aventura më 1796 ndër malet e Karadakut. Këtë ndërmarrje ushtarake e kanë përshkrue ma gjanë Wilkinsoni dhe Boue, duke marrë për bazë gojëdhanën e Malit të Zi. Këtu thonë se, në çastin vendimtar, një pjesë e madhe e ushtrisë e la në baltë pashën, mbasi ishte e mërzitun nga luftat e vazhdueshme që po bante ky.
Vendin e tij e zu Ibrahimi, vëllai i tij ma i vogël; Ahmeti, ma i vogëli ndër vllaznit, kur po komandonte guerilat përjashta fortesës në kohën e rrethimit të parë, ra në dorë të vezirit me tradhëti dhe u ekzekutue.
Qeveria turke pati besim të plotë tek ai dhe e emnoi komandant të përgjithshëm mbi të gjithë Rumelinë. Dhe ai e tregoi me punë se e meritonte këtë besim, sepse i vu përpara shumë pashallarë dhe krenë rebela, bile pashën e Edrenesë e zhduku brenda në kryeqytetin e vet. Ai vdiq pa fëmijë, sepse të dy djemtë e tij patën vdekë ma përpara; se qysh, nuk dihet.
Mbas tij erdhi stëmipi Mustafa pasha. Ky ishte nipi i Mustafait që përmendëm ma sipër, djalit të parë të Mehmet pashës, i cili u vra, se si nuk dihet.
Mustafa pasha, në kohën e luftës ruso-turke mbajti një qëndrim të dyshimtë; këtë na e tregojnë Urquardi, Cyprien Roberti dhe Ami Boue. Ç’prej kësaj kohe Sulltan Mahmuti. e urrente për vdekje jo vetëm atë, por edhe të gjithë krenët e Shqipnisë së Mesme dhe asaj të Jugu sepse këta nuk kishin ndigjue me i ardhë në ndihmë, mbasi ishin të pakënaqun me reformat e tij dhe se nuk kishin marrë rrogat për shërbimin që i kishin ba në kohën e Kryengritjes Greke. Për Sulltanin këta persona nuk ishin vetëm kundërshtarë të reformave të tij, por edhe tradhtarë të naltë, prandaj e urdhënoi vezirin e madh, Reshit Mehmet pashën, me i çfarosë ata.
Në vitin 1830 Reshit pasha i thirri krenët e Shqipnisë në Monastir për me rregullue, gjoja, shpërblimet e prapambetura. i rrethoi me ushtri dhe i grini; atë ditë u vranë nja 400 vetë nga paria e Shqipnisë. Bile, siç më tregoi nji dëshmitar, edhe mbas tetë muajve i kishte pa mbeturinat e kufomave të tyne në sheshin e ekzekutimit. Kështu ma treguen edhe shumë të tjerë këtë ngjarje dhe ndër ta qe edhe nji që kishte shpëtue nga kjo kasaphanë.
Të gjitha ato krahina, të cilat deri tashti qenë sundue prej nji aristokracie ushtarake, ishin të pakënaqme me reformat e reja që po zbatonte qeveria turke. Kjo gja shkaktoi një përbetim të gjanë, në krye të cilit qëndronte Mustafa pasha. Në vitin 1835 ky u nis me nji ushtri të madhe shqiptarësh për në Monastir, ku gjindej Reshit pasha me nji fuqi të vogël. Por marshimi i ngadalshëm i Mustafa pashës i dha rast me mbledhë një ushtri, me të cilën i duel përpara. Mustafa pasha u thye në disa përpjekje dhe u detyrua të kthehej deri në Shkodër. Atje u mbyll brenda në kala dhe mbas nji rrethimi të shkurtër, iu dorëzue vezirit të madh. Por Sulltani e fali, bile mbas disa vjetëve iu kthyen edhe pronat e konfiskueme dhe sot asht nji nga guvernatorët e Anadollit.
Mustafa pasha asht sot nja 50 vjeç; thohet se asht nji adhurues i kulturës evropiane dhe asht marrë me shumë degë të shkencës, sidomos me gjeografi dhe statistikë. Djali i tij, Mahmut pasha, ka qenë shoku i rinisë i Sulltanit të sotëm, prandaj nuk asht çudi që dera e Bushatllive të marrë përsëri administrimin e krahinave që ka pasë. Mbas rrëzimit të Mustafa pashës, në krye të Pashallëkut të Shkodrës u vu një guvemator civil, si edhe në të gjitha provincat e Perandorisë. Por kur Namik pasha në vitin 1833 desh të mblidhte rekrutë, simbas një urdhëri të Sulltanit, plasi kryengritja. Namiku u rretbue prej kryengritësve brenda.në kullë dhe u dorëzue nga shkaku se iu mbarue ushqimi.
Edhe Hafiz pasha pat po këtë fat, kur deshi me zbatue reformat në vitin 1835. Ai e bombardoi dhe e shkatërroi lagjen e Tabakëve, por pa ndonji fryt115. Sa herë pat sulmue prej kalaje kryengritësit qe thye, prandaj u detyrue me u marrë vesh me ata dhe me i lanë punët ashtu si qenë ma përpara, derisa të vinte nji urdhër i dytë prej Stambolli. Nga shkaku i kësaj kryengritjeje Shkodra në pikpamje administrative iu lëshue serasqerit të Rumelisë dhe qeverisej prej komandantëve të ushtrisë, por mbas tetë vjetëve iu nënshtrue drejtpërsëdrejti Stambollit.
Ç’prej kësaj kohe qeveria turke e pezulloi përkohësisht zbatimin e reformave në këtë pashallëk, prandaj edhe Shqipnia e Veriut asht e vetmja provincë e Perandorisë Osmane, e cila deri në ditët tona qeveriset simbas sistemit të Turqisë së vjetër. Këtu i gjithë populli del i armatosun, rekrutë nuk jepen, taksa nuk paguen si në ato provinca ku asht zbatue Tanzimati dhe përzihet në punët e qeverisë ma shumë se duhet. Pasha asht sipërmarrësi i të gjithë të ardhunave të sulltanit. Ai paguen vit për vit 15-16 milion pjastra. Por kjo shumë nuk shkon e gjitha në Stamboll, sepse pasha asht ngarkue dhe me mbrojtjen e kufinit kundrejt Malit të Zi dhe shpenzimet e saj rrëzohen prej shumës në fjalë. Pengesat janë këto:
Monopole të shtetit janë këtu krypa, baroti, plumbi, burnoti, gjuetia e peshkut dhe zania e shushujzave"*. Pasha nuk i mbledh vetë këto të ardhuni. por i jep sipermanje. Një sipërmarrës ia lëshon një tjetri kundrejt një fitimi të vogël dhe ky përsëri një të treti dhe kështu, ngjan që po ajo sipërmanje të shkojë në tri ose në katër duar. Të ardhunat e përvitshme të pashës së Shkodrës kapin afer 24.000 fr.ari; me këto të holla duhet t*i paguejnë nënpunësit e zyrës së vet. Mudirët e emnuem prej tij nuk marrin rrogë. por zakonisht marrin në sipërmarrje njanën o tjetrën prej të ardhunave.
Në kohnat e para. kryetarët ylemanë formonin këshillin e pashës. por në vitin 1835 serasqeri Hasan pashë Tërhalla, i cili erdhi këtu në kohën e kryengritjes kundra Hafiz pashës, emnoi 12 këshilltarë nga paria muhamedane, ndër te cilët ishin edhe kadiu dhe myftiu i qytetit. Këshilli në fjalë quhet Vukuf dhe mblidhet dy herë në javë tek pasha.
Në krye të komunitetit të krishtenë gjindesh më përpara nji koxhabash. Por sot çashtjet e tij i rregullon nji lloj këshilli që përbahet prej 12 anëtarësh; ndër ta vetëm katër kanë fuqi.
Guvernatori i sotëm i pashallëkut asht Osman Malsar pasha; ky asht nga familjet ma të para të Bosnjes, e cila origjinën e saj e ka nga Anadolli dhe muer pjesë në pushtimin e vendit. Tridhjetë e tre anëtarë të kësaj familje kanë qenë vezira, prandaj e ka mbiemrin Pashik, d.m.th. familja e pashallarve. Osman pasha, në degën femnore, asht fis me kontin Karulipco Despotoviç të Almises, mbasi nji vajzë e kësaj dere u kap në Dalmaci prej nji patrulle ushtarake dhe u dërgue në haremin e Pashikve. Nji stërgjysh i Osman pashës e muar atë për grue. Lidhja që u ba në këtë mënyrë në mes këtyne dy familjeve vazhdon edhe sot. Ato i thonë kushurinj shoqi-shoqit.
I ati i Osman pashës qe Sulejman pasha i Beligradit, mizoritë e të cilit qenë shkaku kryesor i kryengritjes serbe. Ai njiherë vu në hu 300 serbë dhe në mes tyre shtroi sofrat e gostisë dhe zbavitej kur viktimat britnin dhe ulërinin.
Osman pasha në vitin 1843 u emnue kaimekan i Shkodrës, e cila prej asaj kohe ishte ende nën serasqerin e Manastirit. Por ai i mundi me shpëtue shpejt prej këtij subordinimi dhe detyrën e tij të randë e kreu me kaq takt dhe kujdes sa që qeveria turke në vitin 1848 i dha si shpërblim gradën e nji veziri.
Ky, ndonse nga origjina sllav, asht ba këtu.shumë popullor, se ai e njef mirë karakterin e shqiptarëve dhe di me i përdorë ata. Veç kësaj, asht edhe i zoti i bisedës dhe ka nji sjellje shumë fisnike, të cilën, si duket, e ka trashëgim nga aristokracia e naltë turke.
Sa e madhe asht Shkodra? Nji topograf turk na jep këtë përgjigje: “Qarku i saj asht ma i gjanë se sa i rrezeve të diellit dhe nuk asht e mundun me i matë ekzakt anët dhe me shëtitë rrugët e saj. “Në qoftë se lexuesi nuk asht i kënaqun me këtë përgjigje, atëherë do të gjejë tek Muller-i'2*’ nji përshkrim ma të gjanë të lagjeve të ndryshme të qytetit dhe shënimin se Shkodra, prej perëndimit në lindje, asht 2,5/6 mila italiane e gjatë dhe prej veriut në jugë 1,3/4 mila e gjanë. Qyteti rreth e përqark asht 6 mila e 1/4 dhe mbulon nji sipërfaqe prej 2 mila katrore italiane. Por shënimet e Miillerit duhen përdorë me kujdes, mbasi nuk janë të sigurta. Sepse ai po n’atë faqe ku tregon numrin e shtëpive të qytetit, shkruen: “Simbas numërimit të vitit 1831 Shkodra kishte 16.000 muhamedanë dhe 13.000 katolikë shqiptarë, 15.000 sllavë, 1600 turq dhe disa jevgj. Ky numur ashtë tepër i naltë për qytetin e Shkodrës dhe shumë i vogël për pashallikun e saj. Përgjithësisht, numërimi që bajnë turqit asht shumë i pasigurt, sepse rregullisht përjashtohen gratë e foshnjet.
Edhe numri egzakt i shtëpive nuk dihet, sepse njani thotë kaq edhe tjetri thotë aq, por besoj se vlerësimi im i afrohet së vërtetës; 3.000 shtëpi muhamedane, 900 katolike, 100 ortodokse sllave dhe vllahe, pra gjithsejt nja 4.000.