Të dhënat arkeologjike dhe linguistike tregojnë për kolonizimin e hershëm të Italisë së Jugut, që në mugëtirën paraarkaike të bronzit të vonë, nga mesapët, peuketët dhe daunët e trungut Japyg Ilir, të cilët Mommsen i cilëson si emigrantët më të hershëm të Gadishullit Italik. Të dhënat arkeologjike dhe linguistike tregojnë për emigrimin edhe të fisit të venetëve në Italinë e Veriut, çka dëshmohet edhe prej Herodotit.
Kolonizimin e hershëm të Korkyrës nga Liburnët e dëshmon Straboni, sipas të cilit, gjatë rrugës për themelimin e kolonisë Korintiiase të Sirakuzës (734 p.e.s.), “Arhia la pas një pjesë të ushtrisë me në krye Kersikratin nga fisi i Herakliut, për të themeluar një koloni në ishullin që ata e quanin Shqeria dhe që tani quhet Kerkyra (Korfuz). Ai e zbatoi këtë duke përzënë Liburnët që zotëronin ishullin (STRAB. 6. 2)”. Kjo valë kolonizuese dhe migratore, e cila ka mjaft gjasë të ketë arritur Cyrenaikan në Libi 7, dëshmon lundrimin e zhvilluar detar që në shekujt XI/IX p.e.s. Fragmenti i Homerit “rastësisht erdhi një anije Thesprote, e cila lundronte për në Dulihun (Zakynthos) e pasur me grurë (OD. 19.293)”, tregon se ky lundrim në shek. VIII p.e.s. ishte një zeje rutinore.
Si i tillë, Adriatiku i periudhës arkaike (800 p.e.s.- 480 p.e.s.) ishte nën egjidën ilire, kryesisht të Ilirisë Veriore. Ndërsa ndodhitë e shekujve VII/VI p.e.s. ishin sporadike dhe kalimtare, kjo egjidë u reduktua ndjeshëm në çerekun e parë të shek. IV p.e.s., kur Dionisi i 1.1 Sirakuzës vendosi ta kthejë Adriatikun në një mare nostrum dhe nguliti në Ancona, Adria, Issa dhe Liss stabilimentet e tij koloniale.
Paraqitja më e hershme e anijes standard ilire dhe një nga paraqitjet më të hershme të anijeve antike, është li-burna e incizuar në kallçinjtë e një marinari (shek VIII p.e.s.). Më tej vjen stela e Novilaros, e cila paraqet një betejë detare në Adriatik mes Liburnëve dhe Picenëve (520 p.e.s.). Të dyja modelimet nuk kanë ndonjë ndryshim esencial nga liburna e shekujve IV/III p.e.s. e monedhave labeate, daorse, qyteteve Scodra (Shkodër) dhe Liss (Lezhë). Kjo tregon se Liburna e kishte arritur
konfigurimin optimal së paku që nga s hek. VIII p.e.s. Kthimi i saj në anijen standard të marinës ushtarake romake, dëshmon perfeksionin e arritur në inxhinierinë navale dhe lundrimin intensiv detar. Ky lundrim së pari, kërkonte porte të sigurt ku të përmenden në shek. VI p.e.s., në Periplus-in. e Scylaxit (shek. VI p.e.s.) i cili rreshton 6 qytete skela (Idasa, Dyyrta, Halups, Buthoe, Orik, Elaia), të cilat i veçon qartë nga qytetet koloni (Heraklea, Epidamn/Durrës, Apollonia, Ambrakia), të cilat i quan qytete helene (SCYL. 21, 22, 25, 26, 27, 30, 33).
Cilësimi i Dyrrahut “Tavernë e Adriatikut” nga Katuli (Durrachium Hadriae tabernam, CATULL 36) dhe përmendja në Epetium (Stobrec/Kroaci) e esnafit të hamejve (collegium saccarium), dëshmon jetën e gjallë në to. Ndërkohë densitetin e ilustron shpeshtësia e tyre: Vetëm përreth gjirit të Kastelanit, në një hapësirë 20 kilometërshe linearizohen 4 porte të fuqishëm.
Për qytetet-skela të gjeneratës së parë, primare ishin pozita strategjike dhe strehimi i anijeve dhe jo mbrojtja natyrale, e cila kompensohej me epërsinë absolute ushtarako-detare.
Buthoe/Budva, është një ndër qytetet tipikë të kësaj gjenerate. Me shprehjen “duhet të lundrosh një ditë e një natë që të arrish nga Buthoe në qytetin helen të Epidamnit (Durrësit)” (Scyi. 25), Skylaxi e ndan Buthoe/Budvan si qytet autokton nga Epidamni helen. Edhe më i prerë në përcaktimin e etnicitetit është Sofokliu (496-407 p.e.s), sipas të cilit “Buthoe (është një) qytet i Ilirisë që mbizotëron Drilonosin” (ETYM. MAGN 207. 11, Onomaelei).
Qyteti 3 hektarësh shtrihet në një platformë rrafsh me detin, vetëm 3 m mbi pasqyrën e tij. Si e tillë mbrojtja e tij natyrale është nul, ndërkohë që pozita gjeostrategjike dhe kushtet portuale janë të dorës së parë.
Buthoe është e baraslarguar nga fillimi i Adriatikut (Alvona) dhe fundi i Jonit (ishulli Kythira), këtu kalonte magjistrali adriatiko-jonian dhe bishti shkëmbor i ishullit të Shën Nikollës ndërpriste qarkullimin e valëve në gji, duke krijuar një port të mbrojtur mirë nga stuhitë.
Si e tillë gjenerata e parë kishte primare pozicionin gjeostrategjik dhe kushtet e strehimit të anijeve dhe jo mbrojtjen nga sulmet nga deti që ia siguronte epërsia ushtarako-detare.
Oriku (Orikon), i së njëjtës gjeneratë dhe i përmendur po nga Scylaxi, ka po të njëjtat karakteristika: nuk gëzon asnjë mbrojtje natyrale, por ka një liman që nuk pyet nga dallgëzimet e detit.
Oriku ndodhet në skajin Jug-Perëndim të Gjirit të Vlorës, i ndarë nga Karaburuni prej kanalit të Otrantos, ngushticës ku Gadishulli Italik i aftohet më tepër se kudo Gadishullit Italik (71 km). Ky dhe është vendi ku mamuzja e çizmes italike tërhiqte a përcillte ngarkesat elektrike mes lindjes dhe perëndimit, ku lindja zbarkoi 5 herë në perëndim dhe perëndimi 4 herë në lindje. Stacionimi ditëve të luftës së ftohët i 12 nëndetëseve sovjetike, tregon se këtë aftësi përçuese dhe kontrolluese Oriku nuk e humbi kurrë. Falë dokeve në lagunë, pishave të Karaburunit dhe serës së Selenicës, Oriku i njohur deri vonë me emrin Pasha Liman (Kapudan Pasha Liman, Porti i Kryeadmiralit), nga fundi i shek. XV u kthye në kryekantierin naval të Osmanëve, duke hedhur në ujë deri në 70 anije në muaj.
Ndërkohë që terreni përreth është i djerrë, i kripur dhe i keq, këto kantiere ishin burimi i prosperitet të qytetit edhe përgjatë antikitetit, kohë në të cilën Oriku priste monedhën e tij autonome.
Qvteti shtrihet në një kodër të butë, as 30 m të lartë, në skajin e rripit të ngushtë të rërës që ndan lagunën e Dukatit nga deti. Laguna 120 hektarëshe, ka formën e një trekëndëshi 2.4 km të gjerë dhe 1 km të lartë, me bazën nga deti. Deri vonë laguna lidhej me detin nëpërmjet një kanali të thellë, të kalueshëm edhe nga anijet e tonazhit të madh.
Përshkrimi plastik i skelave dhe operacioneve ushtarake të luftës civile të Cezarit me Pompeun, i përket Cezarit vetë. Sipas Cezarit, i cili e përmend veten në vetë të tretë, “Cezari la për të ruajtur qytetin e Orikit (Orici oppidi) 3 kohorta, të cilat i ngarkoi edhe me ruajtjen e anijeve të gjata që e kishin sjellë nga Italia duke ngarkuar me këtë detyrë M’. Aciliusin. Aciliusi i shpuri anijet tona brenda, në portin pas qytetit (jjiteriorem in portum post oppidum) dhe i lidhi në tokë. Në grykën e portit mbyti një anije transporti dhe pranë saj, përballë hyrjes në port, vendosi një anije mbi të cilën kishte ngritur një kullë dhe e mbushi me ushtarë... Kur i mori vesh këto i biri i Pompeut, i cili ishte komandant i flotës së Egjiptit, erdhi në Orik dhe anijen e fundosur e tërhoqi me shumë litarë dhe anijen tjetër që kishte vënë për rojë Acili e sulmoi me shumë anije në të cilat kishte ngritur kulla me shkallë. Kështu u binte mureve të qytetit si nga toka, duke përdorur shkallë, ashtu dhe nga deti me flotën. Me përpjekje të mëdha i mundi tonët dhe i shtrëngoi të ikin...
Njëkohësisht pushtoi limanin natyral që zgjatej në det dhe që e bënte si gadishull dhe, duke i shtyrë me anë cilindrash e levash, kaloi në portin e brendshëm (portns introitus) katër anije me dy sërë lopatash. Kështu anijet tona të luftës që ishin lidhur në breg dhe nuk kishin ushtarë, i sulmoi nga të dy anët, mori katër nga to dhe të tjerat i dogji (CAES. civ 3. 40)”. Përshkrimi i Cezarit e tregon Orikun të pajisur me dy porte, portin e jashtëm natyral drejt e në det (portus extroitus) dhe portin e brendshëm në lagunë (portus introitus, portum interiorempost oppiduni), në të cilin mund të lundronin anije të tonazhit të mesëm, me dy sërë lopatash.
Në skajin Jug-Lindor të rrethimit të qytetit, prej tij shkëputet për të vazhduar drejt lagunës një mur 2.7 m i gjerë. Muri përbëhet prej dy faqeve të lidhura tërthor në çdo 3 m me njëra-tjetrën dhe mbushjes së mesit me gurë të thyer. Muri, i punuar me blloqe kuadratike të latuara rrafsh, ndiqet në stere për 50 m gjatësi. Pas kësaj gjurmët vazhdojnë edhe për nja 100 m nën pasqyrën e ujit (fig. 15). Ditëve të mira, rreth 200-250 m më në perëndim të këtij muri, ndihen konture të turbullta, të cilat (nëse janë vërtet mure) do t’i përkisnin një ktahu të dytë. Si i tillë porti i brendshëm i Cezarit, do të kishte formën e një kuadrati rreth 200 x 200 me bazë një bankinë të drejtë në breg dhe dy krahë që e përqafonin kuadratin brenda lagunës.
Për qytetet skela të gjeneratës së dytë, të shek 4/2 p.e.s. kur supremacinë Ilire në Adriatik e kishte zbehur Sirakuza dhe më tej Roma, mbrojtja natyrore nis e fiton peshë gjithnjë e më të madhe. Tipike për to është Ulqini.
Oulkinion (Ulqini) i quajtur me këtë emër nga kafsha totem e fisit, ujku, është një ndër qytetet portualë të gjeneratës së dytë. Qyteti me sipërfaqe 3.5 ha kurorëzon një shkrep 35 m të lartë nga pasqyra e ujit. Muret rrethues me muraturë pseudoizodomike karakteristike për çerekun e fundit të shek. shek IV p.e.s., qarkojnë plotësisht perimetrin e shkrepit. Si tillë, qyteti i mbrojtur mirë si nga natyra ashtu dhe dora e njeriut, krijon imazhin e një fregate të ankoruar në skele. I shtyrë nga toka në det si gjethe rrapi, shkrepi i qytetit shpërbëhet në një mori shkëmbinjsh që zhyten ngathët në ujë për të penguar afrimin e anijeve larmike. Si të tillë, anijet e piratëve Saraçenë nuk e pushtuan dot qytetin në vitin 841, ndryshe nga Budua e rafshtë, e cila u pushtua lehtë prej tyre. Skela ndodhet në mesin e faqes lindore, në një gji të vogël (rreth 1500 m2) e të thellë, të përqafuar nga shkëmbinjtë.
Qyteti më i madh portual i Adriatikut verior është Salona, i Adriatikut të mesëm Epidamni dhe i Adriatikut jugor Aulona.
Salona 12 hektarëshe, të cilën Straboni e quan skelë të Dalmatëve (AaXpaxëmv ETttveiov, STRAB. 7. 5), paraqitet në kolonën e Trajanit (113 e.s.), si stacion i parë në Ballkan i ekspeditës të perandorit kundër Dakëve. Altorelievi paraqet bankinën e një skele me arkada mbi pilastra, në traktin ku bankina kthehet përgjatë lumit lader, i cili furnizonte me ujë qytetin dhe anijet e ankoruara në skelën e tij. Në ditë tona, qyteti e ka humbur rolin e dikurshëm si skelë pasagjerësh, duke marr rolin e skelës industriale.
Salon ndodhet në Perëndim të gjirit të Kastelanit, të cilin e mbron mirë nga erërat dhe valëzimet ishullit në trajtë karavidheje me emrin e çuditshëm Ciovo. Po këtu, arteriet që pulsonin nga veriu i Adriatikut në jug të Gadishullit Ballkanik (TP, MILLER IR, col. 462-476-569, IA CUNTZ IR 51), bashkoheshin me rrugët që të nxirrnin në ultësirën Panone dhe Danub. Vetë Qyteti i Vjetër (Urbs Vetus), ka një planimetri trapeze 12 hektarëshe, me brinjë jugore bankinën e skelës të kolonës së Trajanit.
Aulona (Treporti), qyteti më i madh ilir dhe një nga skelat më të mëdha të Adriatikut, ndodhet në Zvërnec, në skajin veriperëndimor të gjirit të Vlorës. Evlia Çelebiu që e pa në v. 1670, e përshkruan atë shkurt por mjaft saktë me fjalët: “në perëndim të fshatit Zvërnec, në një shkëmb 1000 hapa të gjatë buzë detit, ndodhet kalaja e Jekgjeçit. Tashti kalaja është një rrënojë e braktisur me një liman të madh. Kur Gjedik Ahmed Pasha e pushtoi atë (v. 1479), shkatërroi kullat në grykën e limanit. Gjatë mbretërimit të Sulltan Sulejmanit, me gurët e tij u ndërtua kalaja e Vlorës32. Në të katër skajet e limanit të Jekgjeçit, ndodhen pendat e peshkimit”.Ky dhe është i vetmi përshkrim i skelës antike.
Në Zvërnec, paralel me bregun e detit, nga jugu në veri, vijon një brinjë shkëmbore 1 km e gjatë dhe 60 m e lartë. Brinja, e cila mbart qytetin e sipërm, nga perëndimi rrëzohet thikë në det, ndërsa në lindje zbret drejt fushës me pjerrësi 30°, të përshtatshme për ndërtimin e banesave. Jeta në të nis nga fundi i bronzit dhe zhvillohet më tej në shek V p.e.s., veçanërisht në fund të shek IV p.e.s.
Poshtë brinjës, në bregun jugor, nën pasqyrën e ujit, vijon një mur i fuqishëm 2.7 m i gjerë dhe 965 m i gjatë. Muri që i përshtatet linjës së bregut me një thyerje këndgjerë në mes, përforcohet çdo 90-100 m me kulla kuadratike (8x8 m). Në pikën e kthesës, ndodhet impianti i një hyrjeje të fuqishme, të mbrojtur nga dy kulla masive (9x15 m), të cilat i qëndrojnë 15 m larg njëra-tjetrës.
Në skajin juglindor, muri kthehet me kënd të drejtë dhe i drejtohet një kodrine të ulët. I tëri ai është ndërtuar me murature izodomike, me blloqe kuadratike me faqe të rrafshëta, të pajisur me anathyrozë dhe të çukitura nga dalta.
Në veri të këtij territori shtrihet laguna e Nartës, e kthyer në kënetë pas degjenerimit dhe zgjerimit në mesjetën e vonë. Në të kundërt, në antikitet ajo ka qenë e lundrueshme, të paktën për anijet tregtare me fund të sheshtë. Ndërmjet kënetës dhe murit jugor, shtrihet një rrafshinë 1 km e gjatë dhe thuaj po kaq e gjerë. Nëse do të pranonim logjikën se buzë lagunës, paralel me murin bregdetar, vijonte dhe një mur tjetër, sipërfaqja e rrethuar do të ishte rreth 90 ha, çka do ta klasifikonte Aulonën si qytetin më të madh Ilir.
Çelebiu flet për një “liman të madh” katërkëndësh, me “kulla në grykën e limanit”. Nëse do t’i përmbahemi kësaj tabloje, shëmbëlltyrën më të afërt Aulona e ka në portin Enopia të Eginës, ku hyrja e limanit kontrollohet nga dy kulla masive si kullat e mësipërme. Si e tillë planimetria përputhet bukur mirë, por problemi mbetet pezull, pasi ende nuk është e qartë nëse në Zvërnec është deti ai që fiton ndaj tokës apo toka ajo që fiton ndaj detit?
Brinja shkëmbore e qytetit të sipërm nuk e ndal vrapin buzë detit, por vijon për 300 m drejt jugut në trajtë kreshte nënujore. Shkëmbinjtë e saj në baticë zhyten nën ujë dhe në zbaticë dalin nga uji. Si e tillë ajo luan rolin e valëthyesit natyral, duke eliminuar shtjellat orare në gji. Mbështetur në këtë kreshtë, nën pasqyrën e ujit niste muri 5 m i gjerë i bankinës, blloqet e së cilës janë shkapërderdhur anash. Përveç akostimit të anijeve, bankina duket se shërbente si rrugë për mallrat që ishin shkarkuar dhe mallrat që do të ngarkoheshin. Pamjet nga sateliti, tregojnë se nga thellësia 12 m e tutje, tërthor bankinës vijonin një seri muresh që krijonin bokse rreth 30 x 20 m, në të cilat mund të ankoroheshin anijet e (onazhft të madh.
Blloqet e bazamentit nën ujë janë punuar përciptas, ndërsa ato mbi ujë kanë pamje tjetër. Në fillimet e bankinës, atje ku ajo i mbështetej shpatit të kodrës dhe lidhej me murin jugur, ruhej një trakt izodomik me blloqe me faqe të rrafshëta, me anathyrozë dhe të çukitur si blloqet e murit rrethues. Në cakun fundor të bankinës, ku thellësia arrin 12 m, janë gjetur amfora, një anije e mbetur dhe qeramikë luksi, ekzemplarët më të hershëm të së cilës i përkasin shek. IV p.e.s. Kjo tregon se skela ka funksionuar si e tillë së paku që nga shek. IV p.e.s.
Një sërë qytetesh lidheshin me detin nëpërmjet skelave buzë lumenjve (Lissi, Apollonia, Ambrakia) ose liqeneve të lidhura me detin po nëpërmjet lumenjve (Desilo, Xarona, Scodra).
Për lundrimin e hershëm lumor, që në shek IV p.e.s., sërish na bën të ditur Scylaxi, sipas të cilit “Pas Nestëve vjen lumi Narona. Thellësia e këtij lumi është aq e madhe sa nëpër të mund të lundrojnë edhe anije me tri serë lopatash (SCYL. Manloi 24)”. Ndryshe nga sot, kur si pasojë e prerjes së pyjeve në mesjetë u lartësuan konet e depozitimit të lumenjve në det, me pasojë zgjerimin dhe cekimin e tyre, lumenjtë lundroheshin deri në krahinat e thella deri vonë.
Lissi dhe skela e tij, duke huazuar figuracionin e Ana Komnenas, ndodhet në vendin ku “kalon lumi i lundrueshëm Drymon (Drin, Dreinos, Oriund), i cili para se të derdhet në Adriatik ia lan këmbët Elissusit (ALEX. 12. 9. 321)”. Skela lumore e shtrënguar mes dy kullave kuadratike, ndodhet në traktin ku qyteti i fortifikuar prek Drinin (fig. 29)42. Muret e kullave, të punuara me muraturë të njëjtë me atë të mureve rrethuese të v 385 p.e.s., e datojnë edhe skelën në po këtë vit. Praninë e kësaj skele e bën të ditur Cezari, sipas të cilit “Antoni, pasi i zbriti te gjitha trupat ushtarake..., pjesën më të madhe të anijeve e ktheu ne Itali. Pontonet (pontoones) qe janë një lloj anijesh gale i la në Lis... I biri i Pompeut që komandonte flotën Egjiptiane...erdhi vetë në Liss ku i sulmoi 30 anijet tregtare që kishte lënë Antoni brenda skelës dhe u vuri flakën” (CAES. civ 3.29,40). Si e tillë, ndonëse me kapacitet të mjaftueshëm akostimi, kjo skelë pranonte vetëm anije me fund të flashkët.
Për anijet e rënda Lissi kishte skelën e tij personale, Nimfeun, për të cilën na bën të ditur po Cezari: “Tanët gjetën limanin e quajtur Nymfe, tre mijë hapa larg nga Lisi dhe hynë këtu me gjithë anijet, duke e vlerësuar rrezikun e stuhisë më të vogël se atë të flotës armike. Kjo skelë ishte i mbrojtur nga era Africus (PJP), por nuk ishte i siguruar nga era Auster (J). Posa hyri flota në këtë liman, me një kthim te çuditshëm te fatit, Africus, që frynte dy ditë më radhë u kthye ne Auster’ (CAES. civ 3.26). Largësia prej 3000 hapash e Nimfeut nga Lisi (4.94 km), përputhet mjaft mirë me largësinë 5.2 km Shën Gjin-Liss, çka e lokalizon pa mëdyshje Nimfeun në këtë skelë.
Për nga rëndësia strategjike Nimfeu (Shën Gjini), qyteti skelë më jugor i shtetit marinar të ardianëve, vazhdoi të jetë bazë navale edhe e ditëve të fundit të luftës së ftohët.
Scodra (Shkodra), lidhet nëpërmjet Bunës (Barbana) si me liqenin e Shkodrës (Lacus Labeatis), ashtu edhe detin Adriatik. Duke e përshkruar qytetin, Tit Livi shkruante se “Genti e kish zgjedhur Scodran si fortesë të gjithë mbretërisë, meqenëse ajo ishte vendi më i fortë i Labeateve dhe i vështirë për t’u afruar. Ky qytet rrethohet prej dy lumenjsh: prej Klausalos (Kirit), që rrjedh nga ana lindore pranë qytetit dhe në perëndim nga Barbana, lumë që buron nga liqeni Labeat. Në ketë kohë Genti i hipi anijes dhe duke lundruar nëpër lumin Barbana hyri në liqenin Labeat... Atë e gënjente shpresa se i vëilai Karavanti do të vinte me shumë mijëra ushtarë të mbledhur në viset ku ishte dërguar, por meqë këto dështuan, pas tri ditësh u kthye në Scodra, gjithnjë nëpër rrjedhë të lumit” (LIV. 44.31).
Në anën jugore të qytetit të fortifikuar, buzë Drinit, është zbuluar muri i skelës së periudhës romake, në të cilin janë ripërdorur blloqe të latuara poligonale, identike me ata të fortifikimit. Po këtu janë gjetur dhe detajet arkitektonike të një tempulli romak korintik, gjasisht dedikuar Neptunit. Si e tillë këtu duket se ka qenë edhe dhe skela antike e përmendur nga Livi.
Simboli i anijes ushtarake Liburna në monedhat e qytetit të prera në shek. III p.e.s., dëshmon po aq praninë e skelës dhe rëndësinë e lundrimit detar.
Desilo ndodhet në fshatin Bajovci (Bosnje), në bregun jugor të lagunës së Hutovo Blatos. Laguna që lidhej me lumin Narona, shërbente si port i brendshëm (portns introitus), për ruajtjen e anijeve nga moti i keq.
Në Desilo, laguna ndërfutet në tokë, duke qarkuar një kodër të ulët. Këtu është zbuluar dhe një bankinë 20 m e gjatë, e punuar me muraturë të çregullt poligonale, gjasisht e hekurit të hershëm. Në murin e saj, në të njëjtën lartësi, ruhen boshllëqet e unazave të ankorimit të barkave. Thellë në ujërat e lagunës janë gjetur 30 barka të mbytura, të ngarkuara me amfora të shek. II p.e.s.
Skela ndodhet 6 km larg lumit Narona, 12 km larg nga qyteti i njëemërt dhe 16 km nga deti Adriatik. Rreth 100 m larg saj shtrihet një vendbanim eneolitik (2400 p.e.s.) me vazhdimësi në periudhën e bronzit (XI p.e.s.), çka tregon se skela ka qenë e njohur që nga kohët më të hershme.
Apollonia, lidhej me detin nëpërmjet lumit Aoos (Vjosë), i cili sipas Plinit i kalonte 4 milje (5,9 km) larg qytetit (Plin. n.h. 2.). Ndonëse sot Apollonia është 8 km larg nga detit, deri në shek. I e.s., 5.5 km para Apollonisë gjendej një lagunë, rudiment i një gjiri detar ku derdhej lumi Aoos. Lundrimin në këtë lumë na e bën të njohur Tit Livi, cili shkruan se në v. 214 p.e.s. “Filipi (i 5. i Maqedonisë), pasi u fut përpjetë lumit me njëqind e njëzet anije, u përpoq të merrte Apolloninë (LIV. 24. 40)”. Skela lumore ku janë zbuluar blloqe të shumta të latuara, ndodhet në rrëzë të një kodre në fshatin Sop. Skela gjendet 400 m larg hyrjes jugore të qytetit, buzë shtratit të dikurshëm të lumit Aoos të cilin vendasit e quajnë “Lumi i Vdekur”. Lart në këtë kodër ngrihej një tempull, i cili i kushtohej Poseidonit, hyut të lundrimit, ose Aferditës, mbrojtëses së lundërtarëve