Që disa motive gjeometrike kanë pasur domethënie simbolike ose magjike së pari e dëshmuan etnologët, të cilët e vërejtën këtë duke i studiuar kulturat primi- tive të Afrikës, të Azisë, të Amerikës Jugore etj. Ata dëshmuan gjithashtu se fise ose popuj të ndryshëm të njëjta motive u atribojnë ndonjëherë domethënie të ndryshme simbolike, dhe kështu me vijë zik - zake disa e paraqesin gjarpërin, të tjerët rrufenë, zjarrin, lumin; trekëndëshi paraqet rëndom vulvën, por edhe syrin e zotit (në krishterizëm p.sh.), mirëpo, veç kësaj mund të ketë edhe fuqi apotropike etj.
Studimi i kujdesshëm i ornamentikës së kohës parahistorike ka treguar se edhe ajo ka pasur, në disa raste përveç funksionit dekorativ edhe funksionin simbolik. Qëndrimi i tillë mbi ornametikën e periudhës parahistorike është i kohës së re. Në të vërtetë G. Wilke, F. Adamav. Scheltema e të tjerë që në fillim të këtij shekulli kanë kërkuar domethënie më të thellë simbolike të disa motiveve ornamentale që ndeshen gjatë tërë periudhës parahistorike.
Duke u mbështetur në bibliografinë e pasur që është shkruar deri tani mbi simbolikën e motiveve ornamentale parahistorike, mund të përfundohet se motivet e shumta dhe të shumëllojshme që dëshmohen në stolisjen ilire, në qeramikë, pllaka guri, monedha e objekte të tjera kanë pasur po ashtu kuptime simbolike, sado që është vështirë të thuhet gjithmonë çfarë kuptimi u kanë dhënë ilirët në kohëra e në vise të ndryshme secilit motiv ornamental.
Për disa motive të tilla megjithatë, me një dozë të konsiderueshme sigurie do të mund ta përcaktojmë përmbajtjen simbolike, qoftë në bazë vetëm të paraqitjeve në trevën ilire, qoftë edhe në bazë të domethënies së tyre simbolike në kulturat e tjera indoevropiane.
Në këtë kapitull do të flasim vetëm për motivet e “pastërta” ornamentale, pra, jp përato antropomorfe ose zoomorfe, përtë cilatdotë bëhet fjalë në tekstin e mëtejshëm të këtij punimi. Do të përqendrohemi, përveç të tjerash, vetëm në ato motive për të cilat dihet me siguri se kanë pasur domethënie religjioze, kulti ose magjike, kanë pasur kryesisht domethënie të tillë, për arsye se është e njohur se shumë motive ornamentale, të cilat në fillim kanë pasur ekskluzivisht domethënie simbolike, me kohë këtë e kanë humbur dhe janë shndërruar në dekorim të thjeshtë, ose këtë domethënie simbolike e kanë ruajtur vetëm në raste të jashtëzakonshme - në përmendoret mbi varre, në urna varri dhe në përgjithësi në objekte të lidhura për religjionin dhe kultet.
Njëri ndër motivet omamentale, i cili pjesërisht e ka ruajtur domethënien simbolike, kurse pjesërisht (edhe në pjesën më të madhe!) ka shërbyer si stoli “e pastër”, ka qenë spiralja.
Si simbol religjiozspiraljaparaqitet pavarësisht në qytetërimetë ndryshme që nga paleoliti i ri e deri në ditët tona. Me të zbukurohen enët e qeramikës në Egjiptin parafaronik, në përmendoret mbivarre dhe qeramikë në kulturën kreto-mikenase, qeramika në një varg të kulturës neolitike, veçanërisht në trevën e Evropës Qendrore. Motivi i spirales dominon në epokën e bronzit të Skandinavisë, dhe vend të rëndësishëm zë në motivet ornamentale në tempujt megalitë të epokës së neolitit në ishullin Malta, si edhe në varrezat megalite në Evropën Perëndimore.
Në trevën ku më vonë do të jetojnë ilirët spiralja do të shfaqet po ashtu shumë herët. E ndeshim si në epokën e re të gurit (mjafton të përmendet ornamentika spirale në kulturën e Butmirit!) ashtu edhe në epokën e bronzit dhe pothuaj në të gjitha viset, ku më vonë do të zhvillohet kultura ilire.
Gjatë epokës së hekurit, spiralja është motiv më i shpeshtë ornamental i të gjitha fiseve ilire. Paraqitet në forma të ndryshme - si spirale e rrjedhshme, spirale e dyfishtë, spirale në trajtën e rrathëve koncentrikë të lidhur etj. Numër i madh i varëseve gjyzlykore, të fibulave gjyzlykore, të stolive spiraloide në qeramikë, gurë në formë të rrotullës dhe përmendore prej guri janë dëshmi të preferimit të këtij motivi te ilirët. Kjo paraqitje e madhe tregon njëherazi se spiralja, sipas gjasave, ka shërbyer edhe si stoli e thjeshtë pa domethënie të thellë simbolike. Mirëpo, shfaqja e motivit të tillë në disa përmendore të karakterit sepulkral ose ritual dëshmon se spiralja, e cila, gjatë tërë epokës parahistorike, pra, as në epokën romake, nuk e ka humbur domethënien e vet simbolike. Këtu kemi parasysh, në rend të parë, atë që ajo ndeshet në pjesët arkitektonike prej gurit në Nesactium (T.I, 1, 4) për të cilat me të drejtë mund të supozohet se i kanë takuar një shenjtorje parahistorike.6 Natyrisht, spiralja, e cila është e skalitur në këto biloqe prej guri e cila dominon në tërë sipërfaqen e tyre, nuk eshtë e mundur të ketë pasur vetëm funksionin dekorativ. Domethënien simbolike është dashur ta ketë po ashtu edhe spiralja që paraqitetnë urnat e hirit japodike prej guri nga rrethi i Bihaçit ose spiralja në urnat e hirit të gjetura në Sveta Lucija (Santa Lucia) në Tolmin dhe në urnat e ngjashme të gjetura në shumë vende të tjera. Veçanërisht po e theksojmë shfaqjen e spiraleve në ato objekte, pra, në ato që kanë të bëjnë me botën mortore, se edhe domethënia simbolike e këtij motivi është këtu më i qartë. Spiralja në këto objekte simbolizon nëntokën, rrugën e ndërlikuar që shpirti i të vdekurit është i detyruar ta kalojë në këtë botë të errët. Në
këtë përmendore spiralja katë njëjtën domethënie të cilën e ka edhe labirinti në kohën parahistorike dhe antike. Në realitet, spiralja nuk është gjë tjetër veçse mënyra e thjeshtësuar e paraqitjes së labirinthit.8
Lidhja e spirales me jetën nëntokësore është e qartë edhe për nga fakti që me të është paraqitur gjarpëri, që do të thotë, kafshë tipike htonike.
Mirëpo, nuk është kjo e vetmja domethënie simbolike e spirales. Si edhe shumë simbole të tjera që shpesh edhe në variante të ndryshme paraqiten në një territor të gjerë gjeografik edhe spiralja ka prejardhje të ndryshme dhe domethënie të shumta simbolike. Në disa kultura ajo ka domethënien e simbolit lunar,10 dhe meqë në vete shpesh e ka edhe motivin e rrathëve koncentrikë, ka pasur po ashtu edhe domethënien solare.
Vëmendje të posaçme duhet t’i kushtojmë një varianti të këtij motivi, të ashtuquajturës spirale e dyfishtë.
Domethënie të ngjashme simbolike, siç ka pasur spiralja, ka pasur edhe meandri. Në të vërtetë, meandri nuk është asgjë tjetër veçse spiralja me vija të thyera nën këndin e drejtë. Në të
njëjtën mënyrë si edhe spiralja, ashtu edhe meandri paraqitet që në paleolitin e ri dhe që në atë kohë ka pasur pa dyshim domethënie simbolike. Paraqitet shpesh sidomos në epokën e neolitit16 dhe më vonë në disa kultura të epokës së hekurit.
Ndryshe nga spiralja, meandri paraqitet shumë rrallë te ilirët. Më shpesh e gjejmë në Istri, si në blloqet e mëdha prej guri ngaNesactiumi18 ashtu edhe në urnat e varreve prej qeramike (T. I, 1; T. II, 4), në objektet dekorative dhe në enët prej bronzi. Jashtë Istrisë këtë motiv e gjejmë edhe në trevën midis iumenjve Sava, Drava dhe Danubi dhe në visete Alpeve lindore, kurse në visetetjera e ndeshim mjaft rrallë.
Duke e lënë anash problemin e prejardhjes së meandrit po theksojmë faktin që ky motiv te ilirët paraqitet më shpesh në objektet e karakterit sakral dhe të kultit. Përkujtojmë seblloqetprej guri nëNesactium, nëtëcilët paraqitet meandri, pa dyshim i kanë takuar ndonjë objekti të kultit, dhe se urnat e varreve me meandrin i kanë takuar kategorisë së objektevetëcilat janë të lidhura me besimin nëjetën e amshueshme dhe se peshat piramidale kanë edhe (të paktën në disa raste) domethënie simbolike dhe se vatrat e shtëpive në Donja Dolina kanë pasur funksion të rëndësishëm në kultin e të vdekurve. Përveç kësaj nuk guxojmë, të mos e marrim parasysh faktin se në disa raste (p.sh. në tokëzën e brezit nga Picugu i Istrisë) meandri bën kombinime në të cilat paraqitet svastika si element konstitutiv. E tërë kjo shpie në përfundimin që disafise ilire meandrit i kanëdhënë domethënien e simbolit religjioz. Mirëpo, paraqitja e këtij motivi në byzylykë dhe enë prej bronzi që përdoreshin flet se edhe ky motiv gjatë kohës në disa raste e ka humbur domethënien e vet burimore simbolike.
Është edhe më e vështirë sesa për spiralen dhe meandrin, të bëhet përcaktimi se kur vija valore ka kuptimin e simbolit e kur është fjala për stolisje të rëndomtë. S’do mend se në rastet e shumta ky motiv shumë i shpeshtë ornamental ka karakterin e dekorimit dhe se, prandaj, nuk duhet të mos merret parasysh fakti se vija valore i ka shërbyer njeriut parahistorik për të paraqitur gjarpërin, pra, një shtazë htonike dhe se ai shpeshherë i ka skalitur umat varrore (T. II, 2). Vija valore në urnat në trevën ilire është mjaft e shpeshtë, kurse shembull të mirë kemi nga Novo Mesto, ku është zbuluar urna në të cilën ndeshet motivi i vijës valore bashkë me svastikën. Numri i rasteve të ngashme është me të vërtetë i madh dhe nuk ka nevojë të preken të gjitha. Mjafton ta kemi parasysh këtë fakt si indikacion, se edhe vija valore në simbolikën funerale është dashur ta ketë vendin e vet.
Ajo që u tha këtu për vijën valore vlen, ndoshta madje në masë më të vogël, edhe për vijën zik-zake. Kombinimet e ndryshme të këtij motivi i ndeshim po ashtu në urnat (T. 11,1), prandaj nuk mund ta përjashtojmë mundësinë se edhe kjo vijë kishte domethënien simbolike në ato raste kur ndeshet në objektet e kultit ose funeralë.
Qëmoti arkeologët, etnologët dhe historianët e religjioneve kanë konstatur rolin jashtëzakonisht të madh që ka pasur Dielli - ky burim i ngrohtësisë, dritës dhe nxitës i çdo gjëje të gjallë në tokë - në besimet e njeriut primitiv. Që atëherë janë analizuar dukuritë e shumta dhe të shumëllojshme të kultit të këtij trupi qiellor në kohë dhe në hapësirë. Arkeologjia parahistorike ka dhënë kontribut të dukshëm në njohjen e këtij kulti në kohërat kur nuk ka qenë e njohur fjala e shkruar dhe religjioni i të cilit mund të njihet vetëm në bazë të relikteve të varfera të kulturës materiale. Këtë shkencë e falënderojmë për njohuritë tona të heliolatrisë dhe të ilirëve parahistorikë.
Edhe ata, si edhe shumë të tjerë, kanë pasur mitologjinë e vet, religjionin e vet, magjinë e vet dhe bestytnitë e veta në të cilat i kanë endur elementët e kultit solar. Disa prej këtyre elementëve do t’i identifikojmë lehtë dhe do t’ua përcaktojmë vendin në sistemin simbolik të ilirëve në përgjithësi ose të secilit fis ilir, kurse të tjerëve vetëm me hamendje do t’u përcaktojmë çfarë domethënie mund të kenë pasur në faza të ndryshme të zhvillimit të kulturës ilire ose në treva të tjera të kësaj kulture. Në shumicën e rasteve do të jemi të detyruar t’i përgjithësojmë përfundimet në të gjithë ilirët, edhe pse pak është e besueshme, që edhe simbolet e qarta dhe të përcaktuara, siç është dreri dhe rrathët koncentrikë, i kanë pasur të gjithë ilirët dhe në të gjitha epokat kanë pasur të njëjtën domethënie. Prandaj analizat dhe përfundimet që do t’i paraqesim këtu, domosdo do të jenë aproksimative e ndoshta edhe jokrejtësisht të drejta.
Analizën tonë të simboleve solare do ta fillojmë me më të thjeshtin midis tyre - me diskun dhe variantet e tij.
Disku është paraqitja më e rëndomtë dhe më e përhapur e Diellit. Njëra nga dëshmitë më të rralla të shkruara, që flet për simbolizmin ilir, ka të bëjë pikërisht me këtë simbol të Diellit. Kjo është dëshmi e njohur që e gjejmë te retori grek i shek. Il.para e.r., tefMaksim Tiri, i cili thotë, se peonët e adhurojnë Diellin në trajtë të diskut të vogël të përforcuar në shkop të gjatë A e kanë bartur edhe ilirët e tjerë diskun në shkop, këtë nuk e dimë, por që të gjithë ilirët e tjerë e kanë paraqitur Diellin më së shpeshti në formë të diskut, kryesisht.të rrethit, për këtë lehtë mund të bindemi edhe me një shikim tejet sipërfaqësor të materialit arkeologjik që është gërmuar deri tani. Prej nekropoleve dhe vendbanimeve në viset jugore ilire e deri në viset e Alpeve lindore, pastaj prej kohërave më të iashta për të cilat mund të thuhet se ilirët ose protoilirët kanë ekzistuar si grupe etnike e deri në kohën romake do të ndeshim sasi të madhe varsesh në trajtën e diskut të rëndomtë, diskun me katër, gjashtë ose me shumë spica (T. III, 6, 9, 11; T. IV, 10),4 diskun me rreze (T. III, 3, 5, 8, 10; T. IV, 2, 3, 5, 6, 8), diskun me rrathë koncentrikë në të (T. III, 1,2; T. IV, 1,4, 9) - të gjitha këto në shumë variante. Që këto disqe, rrathët koncentrikë etj., janë simbole të Diellit, e jo objekte të rëndomta dekorimi, dihet në kohët më të hershme.tPor shumë më herët se sa arkeologët, në mbështetje të materialit arkeologjik kanë arritur te kjo njohuri, disku është konsideruar në përgjithësi simbol i Diellit. Në kohën antike një sërë shkrimtarësh e poetësh e lidhnin diskun me Diellin e këtë e ndeshim edhe në Eddat nordike ku, Dielli shprehimisht përmendet si “disk i ndriçuar”, pastaj në literaturën e vjetër indiane etj. Në variantet e ndryshme dhe në kontekst me disa simbole të tjera, por gjithnjë duke e ruajtur përmbajtjen e vet themelore simbolike, disku (kryesisht rrethi) do të paraqitet në religjionet kelte, germane e të tjera, por edhe në krishtërim, ku do ta ndeshim si aureol rreth kokës së Krishtit.
Ndër varëset e shumta që janë zbuluar në trevën ilire e për të cilat me siguri mund të pohohet se kishin vlerë të simbolit religjioz, duhet përmendur sidomos shembullin nga Vrepci te Gospiqi (T. III, 3), në të cilin me pika janë skalitur nga tri motive të spiralës së dyfishtë dhe të shigjetës së dyfishtë. Të dy këto motive janë të lidhura me simbolikën e plleshmërisë.
Në varëset me përmbajtje të sigurt simbolike duhet, përveç të tjerash, të përmenden shembujt e shumtë të kombiunar prej shumë rrathësh koncentrikë, të lidhur mes tyre me shulca.
Përveçse në trajtën e varëseve (amuleteve) rrethi ndeshet shumë shpesh edhe në enët e qeramikës," në cara (T. XIV, 2), në shembujt e brezoreve prej bronzi (T. XI, 6) dhe në situlat e trevave të Alpeve lindore dhe në përmendoret ilire prej guri të kohës parahistorike14 dhe të periudhës romake, si dhe në disa objekte të tjera. Të gjitha paraqitjet e rrathëve, si edhe dëshmia e përmendur te Maksim Tiri, e përforcojnë supozimin mbi rëndësinë e madhe që ka pasur kulti solar te ilirët në të gjitha epokat dhe në të gjitha viset ku jetonin ata.
Ndërkaq, vetë fakti që varëset në trajtën e diskut e kanë paraqitur diskun e Diellit nuk e shpjegon gjithmonë edhe funksionin që kanë pasur ato varëse në besimet religjioze dhe magjike të bartësve të tyre. Sikurse varëset në trajtë kryqi, që, sipas besimit të krishter, kanë pasur funksionin profilaktik dhe apotropeik, pavarësisht se këtë kryq, në interpretimin e parë të tij krishter nuk e ka pasur këtë domethënie ashtu edhe siinbolet e Diellit të varur në tokëza, në pektorale etj. e kanë pasur, në rend të parë, për detyrë mbrojtjen e bartësit nga e keqja, sëmundja, syri i keq dhe të gjitha të këqijat në jetë. Pa asnjë dyshim, pikërisht këtë funksion e ka pasur, p.sh. rrethi koncentrik që e ndeshim në mburojat e ilirëve bashkë me svastikën.
Sikur edhe simbolet e tjerë solarë qe u përmendën deri tani, ashtu edhe svastika (kryqi i thyer) ka qenë e njohur në Ballkan shumë më parë se ç’është formuar etnosi ilir. Shembujt më të lashtë janë që nga epoka e neolitit. Nga epoka e bronzit svastika ndeshet e paraqitur në karrocat e njohura prej argjili të Duplajës.
Nga mbarimi i epokës së bronzit, pra, në kohën kur tani mund të flasim për ilirët në këto treva, svastikën e gjejmë të paraqitur në shkëmbinj në Lipci afer Risanit në Bokën e Kotorit dhe në Zhlijeb afer Vishegradit.
Me përjashtim të paraqitjes së një svastike në fibulën e gjetur në Kompolje të Likës (T. VII, 3) e cila datohet me fazën e fundit të kulturës së fushave të urnave (HaB) në trevën e ilirëve, ky simbol nuk ndeshet deri në mbarim të shek. VI. para e.r., por në shek. V. para e.r. bëhet shumë i shpeshtë. Është interesant të theksohet se svastika nuk është e pranishme njësoj në gjithë trevën ilire. Më shpesh ndeshet në Istri (T.VI, 1,4; T. VII, 1, 2, 5, b) dhe në trevat e Alpeve lindore (T. VI, 3, 6; T. VII, 4,8), kurse në trevën ndërmjet Savës, Dravës dhe Danubit ndeshet në kohën e hekurit të ri, dhe atë vetëm në një lokalitet - në Osijek (T. V, 2). Pak më e shpeshtë është në trevën e japodëve, mirëpo, nuk dëshmohet në trevën e gjerë që e kanë populluar liburnët dhe dalmatët, ndërsa nga treva e liburnëve deri tani është i njohur vetëm një ekzemplar i këtij simboli. Sërish e ndeshim në trevën qendrore të ilirëve (T. V, 4, 5; T. VI, 2, 5; T. VII, 7) si edhe në pjesët jugore të tokës ilire.
Në repertorin e gjetjeve duhen marrë parasysh edhe ekzemplarët e trikvetrumit (triquetrum), që dallohen nga svastika, të cilët në vend që të kenë katër i kanë tre gemba të thyer. Deri tani nga treva ilire janë të njohur vetëm tre ekzemplarë të trikvetrumit - njëri në fibulën e fundit të kohës së bronzit - gjetiu në Krehina Graci dhe dy pak më të reja (shek. VIII para e.r.) të skalitur në dy kallçinj - të gjetura në Ilijak në Gllasinc.
Domethënia simbolike e svastikës është e njohur mirë nga historia e religjionit. Vetë fjala “svastikë” përmban edhe domethënien e këtij simboli: në sanskritishte “svasti” do të thotë shëndet, mirësi dhe gëzim. J. Dechelette, i cili këtij simboli i ka kushtuar kujdes të veçantë, svastikën e ka karakterizuar si simbol “Dielli në lëvizje”. Sipas tij, svastika është zhvilluar prej rrethit të thjeshtë, në të cilin pastaj është skalitur kryqi. Me kohë rrembat e kryqit janë thyer dhe kështu është fituar trajta e svastikës me rremba të thyer brenda rrethit. Kjo do të ishte paraqitja më e hershme grafike e svastikës. Tipi i svastikës me rremba të thyer është i fazës së zhvilluar të mëtejshme të këtij simboli.
Përveç Dechelette-it, me këtë simbol janë marrë shumë edhe specialistë të tjerë dhe të gjithë pajtohen se svastika së pari është paraqitur në Mesopotami, qeramikën eneolitike të Suzës dhe të lokaliteteve të tjera dhe se nga këtu, bashkë me elementet e tjera kulturore, përhapet në pellgun e Danubit dhe më tutje nga perëndimi.
Në trevën ilire svastika ndeshet, siç u tha, në neolit, por edhe me këtë simbol do të ndodhë ajo, që ka ndodhur edhe me simbolet e tjera në Ballkan. Kështu, pas paraqitjes në epokën e neolitit, me përjashtime të rralla, zhduket, për t’u paraqitur përsëri madje në numër të madh, në mesin e mijëvjetëshit të I para e.re., më saktësisht nga mbarimi i shek. VI. para e.re. Kemi parë se ajo ndeshet shumë shpesh në trevat e Istrisë e të Alpeve lindore, si edhe në disa pjesë të trevës qendrore dhe jugore ilire. Shumë objekte në të cilat paraqitet svastika, sidomos në ato që janë nga Bosnja dhe Hercegovina, pastaj nga Serbia, janë punuar nën ndikimin e drejtpërdrejtë grek, prandaj mund të konkludohet se shfaqja e këtij simboli në ato treva është në lidhje me depërtimin e elementeve kulturore dhe në përgjithësi shpirtërore greke në brendësi të tokave ilire.
Shfaqja e svastikës në Istri dhe në trevat e Alpeve lindore mund të shpjegohet, në të shumtën e rasteve, me po ato ndikime të njëjta kulturore që nga bota helene, drejtpërdrejt ose thërthorazi nëpër Itali, i kanë vërshuar këto vise ilire. Në këto vise veriore ilire të tokës ilire svastika depërton kryesisht përmes kompleksit kulturor etruro-italik. Ndërkaq, është e mundur që shkaku i paraqitjes së këtij simboli të Diellit ka depërtuar në Istri dhe drejtpërdrejt nga qytetet e Italisë Jugore. Në një përfundim të tillë na shpie fakti që në Istri janë zbuluar vazat greke me prejardhje nga Italia Jugore dhe me paraqitjen e këtij simboli.
Kurse, sa i përkettrevës së Alpeve lindore, duhet përmendur edhe një rrugë përmes së cilës svastika ka depërtuar atje. Apliket e plumbit me rremba në formë të kokave të kuajve që rrotullohen në anën e kundërt të akrepit të orës janë prodhim tipik i stilit lindor të shtazëve, kurse prania e tyre në Magdalenska Gora, Toplice dhe Stiçna bëjnë të kuptohet ekzistenca edhe e burimit lindor të svastikës në viset veriore ilire.
Kuptimi kryesor i svastikës te ilirët, njësoj si edhe në viset e tjera ku ajo paraqitet, në thelb, ka qenë solare. Mirëpo, svastika ka edhe kuptime të tjera. Forma e svastikës p.sh., në mburojat ilire, të paraqitura në monedhat e qytetit ilir të Scodrës, pastaj shembëlltyra e trikvetrumit në kal Içinjtë e Iliakut etj., ka pasur domethënie apotropeike. Domethënie të tillë me siguri kanë pasur edhe paraqitjet e svastikës në fibulat, në dy byzylykët dhe stoli të tjera që i kanë bartur ilirët.
Ndoshta kanë pasur domethënie apotropeike edhe svastikat në vatrat shtëpiake të Donja Dolinës. Këto objekte, siç kemi theksuar, përveç funksionit praktik, kanë pasur rol të madh edhe në besimin e popullsisë së atij vendbanimi lakustër, prandaj edhe shfaqja e svastikës në to ka qenë padyshim e lidhur ngushtë me vendin që në besimet e tilla ka pasur vatra e shtëpisë. Sipas shpjegimit që pat dhënë Q. Truhelka, banorët e Donja Dolinës u kanë dërguar ushqim të vdekurve, pajtorëve të shtëpisë e të familjes, që kishin qenë të varrosur nën shtëpi të tyre, përmes një vrime në formë të hinkës që gjendej në fund të këtyre furrave. Svastika në këto furra mund të jetë simbol i lumturisë dhe i gëzimit, por edhe i vdekjes. Dihet se svastika me gemba të kthyer në drejtim të lëvizjes së Diellit në Indinë e lashtë ka qenë simbol i dritës, i gëzimit dhe i jetës, kurse ajo me gemba të kthyer në anën e kundërt (suavastika) ka qenë simbol i vdekjes dhe i fatkeqësisë. Te ilirët i ndeshim të dy tipet e këtij simboli dhe fakti që suavastika gjendet më shpesh në objekte të karakterit funeral se sa svastika, ka të ngjarë që te ilirët këto dy tipe të svastikës kanë pasur të njëjtën domethënie si në Indi.
Sipas domethënies së vet simbolike, shumë afër svastikës ka qenë edhe simboli në trajtën “S”. Sipas mendimit të J. Dechelette-ut, kjo shenjë nuk është gjë tjetër veçse vijë e thyer gjysmë svastikë. Dëshminë për këtë konstatim ky autor e gjen në disa unaza argjili të gjetura në Trojë, në të cilat shenja “S” shndërrohet në spirale dhe svastika me vija të thyera. Për të mbështetur këtë mendim të tjiin, Dechelette-u e paraqet rastin e trupores së vogël të Jupiterit të gjetur në Chatelet, e cila i ka për atribute të veta diskun dhe një varg varëse në formë të germës “S”, që janë të varura në një hallkë.
Në trevën ilire shembullin më eklatant të këtij simboli e gjejmë bashkë me spiralen, në një përmendore guri nga Nesactiumi (T.I, 4). Duke marrë parasysh funksionin sakral të objektit, të cilit i ka takuar ky gur, s’ka dyshim se edhe kjo shenjë e kishte domethënien e simbol it religjioz. Këtë shenjë e ndeshim gj ithashtu edhe në disa objekte të tjera.
Në trevën ilire të kohës pararomake mjaft i shpeshtë është edhe simboli i kryqit. Ndërkaq, ky motiv ndeshet rëndom në stoli të ndryshme (tokëza, aplika), por jo si simbol më vete. Prandaj mund të dyshohet nëse ka të bëjë, në ato paraqitje, me simbolin religjioz apo është fjala për pjesë funksionale të kësaj stolie. Megjithatë, për disa paraqitje të kryqit mund të pohojmë mjaft bindshëm se kanë edhe domethënie simbolike. I tillë është rasti me kryqin në amuletët në formë të sopatës së dyfishtë (labrys-i) nga lokaliteti Visoi I afër Bitolit, kështu që me kryqin e formuar prej një sërëxhunge në një fibulë pafte nga Bilishani te Obrovci, në të cilën gjendet gjithashtu motivi i gdhendur i sopatës së dyfishtë, etj. Lidhja e motivit të kryqit me sopatën e dyfishtë shpie në përfundim se kryqi edhe te ilirët ka pasur domethënien e simbolit të jetës dhe të dritës, siç e ka pasur edhe tek disa religjione të tjera, sidomos në religjionin e krishterë.
Te ilirët gjejmë edhe një dëshmi për karakterin solar të kryqit. Këto janë shumë disqe nga treva e liburnëve, disqe që në masë shumë më të vogël ndeshet edhe në viset e tjera ilire, të cilat në mes e kanë kryqin. Është interesant disku me kryqin në këmbën e një fibule të shek. VI ose V. para e.r. i gjetur afër Novalës në ujdhesën Pag. Ky disk gjendet i aplikuar pikërisht në vendin në të cilin shumë shpesh, në fibula të tipit të tillë, gjenden protomet e shpezëve moçalikë, deshët dhe kuajt.
Ndryshe, ky simbol është shumë i përhapur në kohërat parahistorike, kurse në pjesën perëndimore të Ballkanit, është i njohur edhe në kohërat parailire.
Perandori romak Aureliani, i lindur me siguri nëSirmium (sot Mitrovica e Sremit), në triumfin që e ka kremtuar pas ngadhënjimit mbi gotët, në Romë ngiste qerren, të cilën e kishte plaçkitur në betejë kundër atij populli barbar, e që e tërhiqnin katër drerë. Pasi zbriti në Kapitol, i sakrifikoi një dre Jupiterit kapitolian.
Nuk ka rast tjetër të ngjashëm në kultin romak, të sakrifikimit të drerit, kësaj hyjnie romake, prandaj një gjë e tillë i ka shtyrë historianët modernë të religjionit që burimin e këtij gjesti të Aurelianit ta kërkojnë në Ballkan.
Është e mundur që Aureliani me të vërtetë ia ka sakrifikuar drerin hyjnisë më të lartë në Romë sipas zakoneve të vendlindjes së tij, megjithëse kjo nuk mund të pohohet me siguri, për arsye se dreri, si kafshë flijimi dhe si simbol religjioz, ka qenë i njohur mirë jo vetëm te ilirët, por edhe te shumë popuj. Prandaj, ky perandor romak, i cili ka dashur që kultin e Diellit t’ia imponojë tërë Perandorisë romake si kult zyrtar, nuk ka qenë i detyruar që pikërisht në Iliri ose në Panoni ta gjejë inspirimin për reformën e vet fetare dhe për veprimin e sakrifikimit të drerit Jupiterit kapitolian. Megjithatë, mbetet fakti, që sakrifikimi i kësaj kafshe në atdheun e Aurelianit ka qenë i njohur mirë dhe se dëshmitë arkeologjike mbi këtë kult shkojnë në të kaiuarën e largët, parailire. Është i njohur shembulli i sakrifikimit të kësaj kafshe sipas gjetjeve nga Vuçedoli, i cili për nga koha është i epokës së eneolitit, si edhe gjetja po në këtë lokalitet i nje ekzemplari prej argjili me enën e kultit në kokë.
Nga koha e bronzit, pra, nga koha kur fillon procesi i formimit të etnosit ilir, rrjedh një grup interesant i vizatimeve të drerit në shkëmbin, në lokalitetin Tren, në afersi të Korçës, në Shqipëri. Këtu është paraqitur pamja e gjahut në të cilën gjahtarët në kuaj me shtiza në dorë gjuajnë një dre. Pamja na përkujton paraqitjet në shkëmbinjtë e Val Camonice në Italinë Veriore dhe nuk mund të datohet me siguri, por tani për tani mund të pranohet supozimi i M. Korkutit, sipas të cilit ky i takon fundit të mijëvjetëshit II ose fillimit të të I para e.r. Kjo pamje, pa dyshim ka pasur domethënie magjike.
Ndoshta i së njëjtës kohë është edhe vizatimi i ngjashëm i gjahut në drerë në shkëmbin Lipci, në gjirin e Bokës së Kotorit. Domethënia e këtij kompozimi figural (pesë drerë, një drenushë dhe një (ose dy?) gjahtarë në kuaj me shigjeta në duar) ka qenë, pa dyshim, identike me atë të Trenit në Shqipëri. Mirëpo, në mesin e figurave në kompozimin e Lipcit ndeshim gjithashtu edhe dy svastika, pra, simbole solare (diellore) prania e të cilave, në këtë kompozim, nuk mund të kuptohet si dekorim i thjeshtë. Derisa për skenën e gjahut mund të supozojmë - e këtë e dëshmon fakti se figurat në Lipci, njësoj si edhe ato të Trenit, gjenden në një shkëmb tejet të vështirë për kalim - se ka pasur domethënie magjike, prania e svastikës shpie edhe në domethënien e kultit të këtyre kompozimeve, si edhe vendi në të cilat ato gjenden. S’do mend se këtu kemi të bëjmë edhe me mbeturinat e vendit të kultit në lidhje me kultin e Diellit.
Paraqitjet e drerit, të cilat mund të lidhen me ilirët dëshmohen kryesisht në objekte dekorimi. Nga Krehin Graci, p.sh. është e njohur paraqitja e 5 drerëve në tokzën e madhe prej bronzi, e cila datohet nga mbarimi i shek. IX para e.re. (T. VIII, l). Pak më vonë (shek. VII) kemi një paraqitje të drerit të skalitur në një kailçi të gjetur në Ilijak në Gllasinc, edhe më vonë ndeshen gjetje të disa ekzemplarëve të drerit prej bronzi në viset lindore, trevave periferike të kulturës ilire, disa nga të cilat e kanë prejardhjen prej stepave të Evropës Lindore - paraqitjet e drerit në kapakun e një ene nga Novo Mestoe Sllovenisë. ku gjenden të skalitura edhe simbole të tjera solare, një paraqitje realiste e kësaj shtaze në pllakën pesëfaqësore të kohës së hekurit të ri, të gjetur, në Vinça etj.
Grumbullin e veçantë të paraqitjeve të drerëve e gjejmë në prodhimtarinë e artit të situlave në gjirin kulturor të Alpeve Lindore. Mirëpo, duhet theksuar menjëherë fakti se dreri këtu paraqitet në zhanrin e skenave natyraliste, të cilat nuk kanë, siç duket, domethënie më të thellë religjioze (T. VIII, 2).57 Për ne rëndësi të madhe ka paraqitja e një vargu drerësh në frizin e mesëm të një ene prej qeramike të gjetur në Sveta Lucia afër Tolminit (T. VIII, 3), dhe që datohet në shek. VII-VI. para e.r. Figurat e drerit rrotullohen rreth enës në të njëjtin drejtim siç sillet Dielli në kupën qiellore. Këtu drerët paraqiten në funksionin e tyre më të thjeshtë simbolik - si personifikim i Diellit dhe i rrotullimit të tij nëpër gjithësi.
Nga vetë materiali arkeologjik është vështirë ta njohim kultin e drerit te ilirët më shumë se sa është njohur për këtë kult nga religjionet dhe mitologjitë e tjera. Vetë paraqitja e figurës së kësaj shtaze, relativisht e shpeshtë, në trevën ilire flet se dreri edhe në legjendat dhe besimet ilire ka luajtur rol të rëndësishëm, njësoj si edhe në legjendat e besimet e shumë popujve të tjerë. Mirëpo, për fat të keq, nuk është ruajtur asnjë tregim ilir, i cili do të na tregonte se çfarë vendi të vërtetë ka pasur kjo kafshë në sistemin e besimeve ilire.
Pak dritë mbi rolin e kësaj shtaze në besimet ilire hedh toponomastika e deri diku, filologjia. Disa toponime nga treva ku kanë jetuar ilirët - ose ku prania e tyre në saje të burimeve arkeologjike dhe historike mund të dëshmohet - sqarohen nga rrënja bhrento. Këto janë emrat e qytetit Brundisium në Italinë Jugore, pastaj emri i regjionit Brutti në Itali, Brattia - Braçi i sotëm etj. Kjo rrënjë lidhet me fjalën shqipe bri, brini dhe do të ishte domethënia e fjalës ilire për drerin. Nuk është vështirë, që nga kjo të nxirret përfundimi - në qoftë se këto kombinime filologjike janë të sakta - që këto toponime janë në lidhje me domethënien totemiste që kjo kafshë e shenjtë ka pasur tek ilirët.
Keltët sjellin në trevën ilire hyjninë e vet Cernunnos, e cila ka në kokë brirët e drerit. Ndërkaq, duket se kjo hyjni nuk ka qenë mjaft e popullarizuar në mesin e keltëve, të cilët janë vendosur në tokat ilire, për arsye se, deri tani është zbuluar vetëm një përmendore me paraqitjen e kësaj hyjnie. Mirëpo, edhe kjo është e kohës romake (shek. II. para e.re.). Kjo hyjni në religjionin kelt, në rend të parë, ka qenë hyjni e plleshmërisë. Mund të supozojmë se një lidhje e tillë e drerit me plleshmërinë - si të njerëzve ashtu edhe të botës shtazore e bimore - nuk ka qenë e huaj as te ilirët, dhe përveç që ka pasur karakterin e simbolit solar, ka gjithashtu edhe domethënien simbolike të nënshtetësisë dhe të plleshmërisë.
Shpendët moçalikë (shpendët shtegtarë) janë ndër simbolet më karakteristike solare të Evropës parahistorike. Mitologjia greke na ofron të dhëna të pasura mbi domethënien simbolike të shpendëve moçalikë. Prandaj në sajë të analizës të këtyre domethënieve në religjionin dhe mitologjinë greke mund të vërehet se çfarë ka qenë funksioni i shpendëve moçalikë edhe në religjionin ilir. Në Greqi ato ndeshen kryesisht në mitin e Apollonit, hyjnisë së Diellit i cili udhëton në veri, në dheun e hiperborejasve, ku banon në kohën e muajve të dimrit, për t’u kthyer në pranverë dhe për të sjellë dritë e ngrohtësi. Në këtë rrugë në tokën mitologjike të hiperborejasve, të cilën grekët e vendosnin në skajin verior të tokës së populluar, Apolloni ka hipur mbi mjeilmë ose i ka grahur qerres, të cilën e tërheqin shpendët moçalikë.
Paraqitjet e shpendëve moçalikë nga koha e bronzit dhe e hekurit në Evropë janë jashtëzakonisht të shpeshta. Këto paraqitje simbolizojnë ose vetëm Diellin ose janë të paraqitura si e tërheqin anijen diellore nëpër kupën qiellore. Në viset skandinave, njësoj si edhe në Evropën Qendrore e Jugore, shpendët moçalikë janë rëndom të lidhura me simbolet e tjera solare: rrathët koncentrikë, anijen diellore etj.
Në religjionin e në mitologjinë ilire shpendët moçalikë luajnë rol shumë të rëndësishëm - sa mund të konstatohet në sajë të materialit shumë të pasur dhe të larinishëm arkeologjik, dhe ky rol, me siguri, ka qenë edhe më i madh se ai që mund të rindërtohet në sajë të këtij materiali. Paraqitja e shpendëve moçalikë, njësoj si edhe paraqitja realiste e kafshëve dhe e njerëzve, është e rallë te ilirët para fundit të shek. VI dhe fillimit të shek. V para e.re., përveçse në ato vise, ku ndikimet e huaja para kësaj kohe i ndryshojnë ligjet e të shprehurit artistik abstrakto-gjeometrik, siç është, p.sh. rasti pjesërisht në Slloveni dhe në viset e Ilirisë së Jugut.
Mirëpo, s’do mend se kulti i hyjnisë solare në Ballkan e në pellgun e Danubit ka ekzistuar shumë më herët se sa ka arritur deri te ky. Mjafton të sjellim ndërmend karrocën e njohur prej argjili të gjetur në Duplaja e cila i takon kulturës së bronzit të zhvilluar Dubovc - Zhutobërdo, në të cilën gjendet hyjnia solare dhe të cilën e tërheqin shpendët moçalikë. Në këtë karrocë janë të gjitha atributet elementare të hyjnisë solare. Kjo hyjni do të shfaqet më vonë në mitologjinë dhe religjionin grek në emrin e Apollonit, i cili në vete do t’i njësojë edhe ato elemente, tëcilat i njohim nga paraqitjet e hyjnisë solare paleoballkanike të dëshmuar në qerret nga Duplaja.
Mirëpo, derisa për Apollonin grek kemi aq shumë të dhëna, sa që me lehtësi mund t’i konstatojmë atributet e tij hyjnore, për pandanin etij ilir, i cili me siguri ka ekzistuar dhe i cili është dashur t’i ketë elementet që i shohim në karrocën nga Duplaja, dimë, se ka ekzistuar dhe se nuk ka mundur të dallohej qenësisht nga hyjnia analoge greke. Përveç të tjerash, në këtë na shpien edhe paraqitjet e shumta të shpendëve të cilat në religjionin ilir kanë pasur të njëjtin funksion që kanë pasur në mitin mbi Apollonin grek.
Paraqitjet më të hershme të shpendëve moçalike (gjegjësisht shtegtare) i ndeshim në Ballkanin Perëndimor në kohën kur tani mund të flitet mbi praninë e formacioneve etnike ilire ose së paku protoilire dhe formohen nën ndikimin e drejtpërdrejtë ikonografik dhe ideor të kulturës së fushave me urna të Evropës Qendrore dhe të pellguttë Danubit nga mbarimi i mijëvjeçarit II para e.re. Në këtë grup më të hershëm hyn edhe varësja e bukur në trajtë të rosës nga Bolaniqi te Graçanica në Bosnjen Verilindore,66 pastaj varësja e ngjashme e gjetur në Brodski Varosh, paraqitja e stilizuar e mjellmës dhe e diskut diellor në fragmentet e enëve prej bronzi nga Lukavci afër Tuzlës etj.
Shpendët moçalikë do t’i ndeshim shpesh vetëm në fillim të shek. VIII dhe pikërisht në viset jugore të Ilirisë, në trevën e grupit kulturor të Trebenishtës në Maqedoni e në Shqipëri (T. XIII, 2-5). Supozohet se nga pellgu i Danubit që në kohën e lulëzimit të kulturës së fushave të urnave (prej shek. XIII deri në të VIII para e.re.) disa prej simboleve të atjeshme, në mesin e të cilëve edhe ai i shpendëve moçalikë, kanë arritur në trevën e detit Egje dhe se prodhimi i varseve ornitomorfe në atë trevë zhvillohet edhe më tej nën ndikimin e shembujve egjeanë dhe të Azisë së Vogël. Nga treva shqiptaro-maqedon-tesalike disa prej trajtave të këtyre varëseve depërtojnë më vonë nga veriu, në zemrën e truallit ilir, ku marrin pjesë në ringjalljen grafike të paraqitjeve të këtyre simboleve solare.
Në viset më veriore ilire shpendi moçalik, si relikt i simbolizmit të periudhës së hershme të kulturës së fushave me uma, por edhe nën ndikimin e artit dhe të simbolikës së kulturave fqinje italike, paraqitet së pari rrallë e pastaj nga shek. VI. deri në të V. shumë më shpesh qoftë si varëse më vete, qoftë në fibula apo në prodhime të tjera prej bronzi të artit situlik.
Në viset e tjera të kulturës ilire shpendët moçalikë ndeshen aty-këtu prej mbarimit të epokës së bronzit e tutje, por kryesisht nga mbarimi i shek, VI. para e.re. shumohen. I tillë është rasti me Gllasincin (T. XII, 6-10; T. XIII, 1), ku motivi i shpendit moçalik ka qenë edhe ashtu mjaft i shpeshtë, por edhe aty shpesh paraqitet pikërisht prej kësaj kohe, dhe kjo vlen pak a shumë edhe për viset e tjera që nuk u përmendën.
Ta shpjegosh paraqitjen e këtij simboli në trevën ilire vetëm si pasojë e depërtimit, përkatësisht si mbeturinë e kultit heliolatrik të bartësve të kulturës së fushave me urna - siç duket kjo shpesh - nuk do të jetë e drejtë, sepse as bartësit e kësaj kulture nuk e kanë sjellë kultin e Diellit në trevën ilire, por as ndikimi shpirtëror i kësaj kulture nuk ka luajtur rol njësoj të rëndësishëm në të gjitha ato vise ilire në të cilat ka qenë i zhvilluar kulti solar, p.sh. në trevën e liburnëve në Dalmacinë Veriore. Nga ana tjetër, nuk mund të konstatohet fakti se paraqitja ikonografike e shpendëve moçalikë që e kanë njohur bartësit e kulturës së fushave me urna ka pasur rol të konsiderueshëm në mënyrën e paraqitjes së këtij simboli solar te ilirët, sidomos të atyre në rajonet e Alpeve Lindore dhe në rajonet verilindore të tokave ilire, duke përfshirë këtu pjesërisht edhe trevën e japodëve.
Grupeve të përmendura të paraqitjeve të shpendëve moçalikë duhet t’u shtohen edhe dy, që pasqyra mbi prejardhjen e këtij motivi në trevën ilire të jetë e plotë. E para është ajo të cilën në viset lindore ilire prej shek. VIII para e.r. e sollën popujt kalorës. Më shpesh këtu kemi të bëjmë me varëset në trajtë të shpendit, që janë varur në hallka të vogla dhe të cilat, pa dyshim, kanë pasur domethënie apotropeike. Grupi i dytë për nga koha i takon periudhës së re të hekurit. Këto janë paraqitje të stilizuara të shpendëve me këmbë të mbërthyera në fibulat e latenit të shek. IV. para e.re. (rrallë edhe të shek. III. para e.re.).Fibulat e tilla, për nga aspekti tipologjik dhe ideologjik janë të lidhura me kulturën e Evropës Qendrore të kohës së vjetër të hekurit e për këtë kulturë janë të lidhur edhe ata shembuj që janë gjetur në viset lindore të trevave ilire. Kjo vlen gjithashtu edhe për paraqitje të shpendëve moçalikë në objektet e tjera të gjetura në këto vise.
Paraqitjet e shumta e të shumëllojshme të shpendëve në trevën ilire ofrojnë mundësi për analiza dhe përfundime të ndryshme mbi domethënien e tyre në simbolikën religjioze të ilirëve. Këtu do të përkufizohemi në analizën e shkurtër të atyre gjetjeve më të rëndësishme dhe më interesante, përkatësisht të grupeve të gjetjeve, të rëndësishme për rikonstruktimin e simbolizmit religjioz ilir.
Njëri prej tyre është aplika prej bronzi që është zbuluar në Shkocjan afër Divaçës (T. XI, 9). Kjo figurë ka formë të shpendit moçalik, por me bisht peshku. Çfarë domethënie mund të ketë pasur ky kombinim për banorët e viseve veriore ilire, ne vetëm mund të supozojmë. Në këtë objekt i kemi të bashkëngjiturdy simbole -shpendin moçalik dhe peshkun (ndoshta delfinin), kurse të dy këto simbole mund të vihen në lidhje me zotin grek të dritës e të Diellit, me Apollonin. Mirëpo, derisa shpendët moçalikë simbolizojnë Apollonin hyperborejas, zotin i cili një pjesë të vitit e kalon në veri, kurse delfini simbolizon Apollonin e Delfit. Prandaj, mund të shtrojmë pyetjen: mos vallë, kjo aplikë e vogël, e cila është punuar dhe përdorur në gjysmën e rrugës midis Veriut dhe Greqisë, në fakt kontaminoi këto dy simbole të Apollonit?
Nga veriu i tokave ilire, nga Magdalenska Gora afër Shmarjes kemi edhe një paraqitje interesante të shpendit moçalik. Në këtë vend është zbuluar pulla e njohur e brezit figural, në anën e majtë të së cilës shihet shpendi që rrin në dru i cili në sqep mban gjarpërin (T. XVII, 7). Kjo është në të vërtetë, e vetmja paraqitje e Ilojit të tillë në artin situlik dhe, s’ka dyshim, e ka një domethënie më të thellë se figura e zhanrit të rëndomtë. Shpendi rri në dru, që mund të shpjegphet vetëm si dru i jetës. Vetë shpendi këtu simbolizon fuqitë e dritës që luftojnë kundër fuqive të errësirës htonike. Pas të gjitha gjasave, këtu kemi paraqitjen e motivit të mirënjohur të luftës së shpendit (rëndom të shqipes) me gjarpërin, i cili është aq i shpeshtë jo vetëm në ikonografinë greke por edhe në atë të hershme të Mesopotamisë, si edhe më vonë në simbolikën religjioze të krishterë.
Duke i paraqitur, gjetjet e shpendëve moçalikë të trevës së liburnëve, përmendëm edhe varëset e vogla prej qelibari dhe prej bronzit me nga dy krerë shpendësh të vendosur në mënyrë antitetike (T. XII, 5). Që në shikim të parë është e qartë se mjeshtri, i cili i ka punuar ato, ka dashur të fitojë një paraqitje të thjeshtësuar të lundrës, dhe pasi në këtë lundër i ka paraqitur edhe shpendët moçalikë, nuk ka dyshim se në këto varëse i kemi shumë të skematizuara, por, megjithatë, lundra diellore që mund të njihen lehtë. Ilirët e tjerë nuk i njohin varëset e tipit të tillë, mirëpo, shumë të ngjashme i ndeshim në brigjet e kundërta italike, sidomos në trevën e picenëve.
Ndërkaq, motivi i lundrës diellore në trevën ilire nuk është i panjohur. Ky motiv ndeshet, p.sh. në depon e Brodski Varoshit, e cila i takon fazës së hershme të kulturës së fushave me urna, pastaj në depon e fazës së re të kësaj kulture që është zbuluar në Shkocjan afër Divaçës. Në këtë lokalitet janë gjetur copëza të cilat me teknikën e rrahjes janë nxjerrë figurat e shpendëve moçalikë të lidhura ndërmjet vetes, i ndarë midis tyre gjendet disku i diellit. Paraqitje të ngjashme të lundrës diellore kemi edhe në një vedër prej bronzi të gjetur në Picugë (T. IX, 1 ). Këto paraqitje të lundrës diellore gjejnë analogji të shumta në kulturën e fushave me urna të Evropës Qendrore.
Për dallim nga ato paraqitje që kanë të bëjnë me rrethin e përmendur shpirtëror të kulturës së fushave me arna, paraqitjet e lundrës diellore në trevën e liburnëve nuk janë të lidhura drejtpërdrejt me këtë rreth kulturor. Jo vetëm varëset e përmendura, por edhe pllakat me shpendët në parzmoret prej bronzi të trevës së liburnëve, të cilët po ashtu e riprodukojnë siluetën e lundrës diellore (T. XII, 1 ), njësoj si edhe parzmoret e ngjashme në Kompoli (T. X, I) ngatrevafqinje ejapodëve, me paraqitjen e shpendëve moçalikë, për nga aspekti ikonografik dhe ideor mëfortjanëtë lidhurame Italinëse sa me pellgun e Danubit dhe me Evropën Qendrore. Mirëpo, pavarësisht nga prejardhja e ikonografisë, s’ka dyshim se të gjitha këto paraqitje të lundrës diellore simbolizojnë rrugën që Dielli e kalon çdo ditë prej lindjes nga perëndimi dhe duke u kthyer nëpër botën nëntokësore, çdo natë prej perëndimit në lindje. Ilirët, siç dëshmojnë edhe vetë gjetjet e përmendura, edhe vetë e kanë njohur mitin mbi rrugën e Diellit, të cilin ne e njohim nga religjionet dhe mitologjia greke dhe mitologjtë e religjionet e tjera indoevropiane.
Ilustrimin më interesant të mitit ilir mbi rrugën e Diellit nëpër kupën e qiellit e kemi në karrocat prej bronzi që janë gjetur në Gllasinc (T. XIII, 1). Janë zbuluar qysh më 1880 në një tumë dhe janë dërguar në Vjenë, ku edhe tani ruhet në Naturhistorisches Museum. Ajo përbëhet prej katër rrotave që e mbajnë bazamentin në të cilin është e përforcuar një shufër vertikale. Mbi të gjendet një enë në formë të shpendit me vrimë në pjesën e epërme. Kjo vrimë mbyllet me mbulesë, në të cilën po ashtu gjendet figura e shembëlltyrës së shpendit. Edhe dy shpendë më të vegjël janë të mbërthyer në pjesën e përparme dhe të prapme të boshtit të karrocës, dhe në dy anët e figurës kryesore (në të vërtetë të enës), në pjesën e saj të mesme, janë të varura edhe nga dy varëse.
Lidhur me domethënien e këtyre karrocave deri tani janë shprehur mjaft mendime të ndryshme - prej atyre që ua mohonin çfarëdo domethënie simbolike, e deri te ato që në ato që shihnin objekt të lidhur me ritualin magjik për fitimin e shiut. Më afër të vërtetës rreth rolit të tyre të vërtetë do të jenë, s’do mend, ata që këto karroca i lidhin me kultin diellor.
Për kuptimin e simbolikës së këtyre karrocave duhet të kemi kujdes në disa detaje të figurave të shpendëve. Figura qendrore, njësoj si edhe ajo në mbulesë, e ka në krye lafshën e gjelit dhe veshët e një kafshe katërkëmbëshe (me siguri gjedhi). Nuk duhet dyshuar në faktin se as vetë shembëlltyrat e shpendëve dhe as detajet e përmendura në to, nuk janë të rastit në këto karroca. Në rend të parë vetë figura qendrore e shpendit është paraqitur ashtu që tregon se ajo ka pasur për detyrë ta tërhiqte atë karrocë. Artisti që i ka bërë këto, e ka paraqitur detyrën e tërheqjes me ndihmën e pajimit të kalit pranë anëve të këtij shpendi, në të cilën pa dyshim hyjnë edhe varëset e përmendura të mbërthyera në anën e tij. Pikërisht këto detaje tregojnë se funksioni i shpendit në këto karroca është identik me atë që e njohim mirë prej mitologjive të tjera indoevropiane - tërheqja e qerreve diellore në të cilat udhëtonte Dielli, përkatësisht hyjnia që e personifikonte Diellin.
Shfaqja, pra, e lafshës së gjelit dhe e veshëve të gjedhit në këta shpend e përforcon lidhjen e këtyre figurave me kultin diellor. Me fjalë të tjera, dihet se lafsha e gjelit dhe gjedhi, ndër të tjera, kanë pasur edhe domethënien e kafshëve solare.
Kjo karrocë kulti është e vetme me shpendët moçalikë në trevën ilire. Por që tregimi mitologjik në të cilën shpendi e tërheq qerren e hyjnisë së Diellit ka qenë i njohur edhe te ilirët e tjerë, mund të përfundojmë në sajë të shumë fibulave të ashtuquajtura zoomorfe të gjetura në Slloveni, në të cilat gjendet i njëjti kuptim simbolik si edhe në qerret e Gllasincit. Këto fibula në këmbë kanë një protom shpendi të vogël, funksioni i të cilit në këtë vend të fibulës ka qenë pa dyshim për ta tërhequr qerren e cila është paraqitur tejet e skematizuar me vetë fibulën. Në harkun e fibulës, në drejtim të ecjes së shpendit të parë, gjendet edhe një shpend, përkatësisht macja, qeni ose sfingsi, por ka edhe ftgurën e kalit ose edhe tre kuaj, pas të cilëve është karrocieri.94 Gjithë këto fibula, natyrisht, nuk kanë të njëjtin kuptim simbolik, por është interesante që në të gjitha këto shpendi zë gjithmonë të njëjtën pozitë në krye të këtyre qerreve të skematizuara, që gjithsesi nuk mund t’i konsiderojmë si të rastit. Pa marrë parasysh, pra, llojshmërinë e kafshëve në harkun e fibulës dhe në domethënien simbolike të vetë këtyre kafshëve, shpendi është gjithmonë ai që i tërheq dhe i udhëheq qerret e kjo mjafton të na përkujtojë rolin që kanë shpendët në mitologjinë solare. Gjatë trajtimittë mëtejshëm, kurdo ta shqyrtojmë kuptimin simbolik të secilës kafshë të paraqitur në harqet e këtyre fibulave, përsëri do t’i ndeshim këto objekte jashtëzakonisht interesante.
Për shkaktë kuptimit simboliko-religjioztë shpendit, vëmendjen tonë e meritojnë protomet e shpendëve që gjenden në të ashtuquajturat brisqe (Rasiermesser). Funksioni i këtyre objekteve nuk është plotësisht i qartë dhe emërtimi “brisk”, përkatësisht “brisk rroje” me të cilin arkeologët shërbehen, ndoshta nuk tregon funksionin e vërtetë të këtyre objekteve.
Qysh më 1909, J. Dechelette-i, duke folur për brisqe të ngjashëm nga Skandinavia, në të cilët janë paraqitur simbole të shumta diellore ka supozuar, se kanë mundur të shërbejnë edhe si instrumente kirurgjikale, duke përkujtuar me të drejtë faktin e mirënjohur, se hyjnia solare te indoevropianët është njëkohësisht edhe hyjni e mjekësisë dhe e kirurgjisë.95
Në truallin ilir brisqet me protome të shpendëve ndeshen në shek. VIII para e.r. e tutje, dhe pikërisht në nekropolën liburne në Nin (T. X, 4, 5) dhe në një lokalitet të panjohur në rrethin e Splitit.96 Brisqe të ngjashëm me protome të shpendëve janë gjetur shumë edhe në Italinë fqinje.97 Shumë më vonë, në kohën e hekurit të ri, brisqe të tilla përsëri do të shfaqen në trevën iiire, dhe pikërisht në varreza në trevën midis Savës dhe Danubit.98
Protomet e shpendëve në këto brisqe, pa marrë parasysh a kanë shërbyer për rruajtje të mjekrës apo si instrumente kirurgjie (brisqet ndër të tjera, edhe në kohërat e mëvonëshme kanë shërbyer si instrumente kirurgjie), është dashur padyshim ta kenë një domethënie simbolike. Mendimin e J. Dechelette-it mbi lidhjen e brisqeve dhe të simboleve diellore mund ta aplikojmë edhe në shembujt që janë zbuluar në trevën ilire (njësoj si edhe ato në Itali), prandaj
mund të supozojmë, se prania e shpendëve në ato brisqe ka qenë e lidhur me fuqinë apotropeike të shpendëve solarë. S’do mend se një fuqi e tillë e shpendëve solarë në një instrument aq primitiv siç ka qenë brisku, është dashur ta mbrojnë të sëmurin mbi të cilin është kryer operacioni kirurgjikal prej fuqive tinzare, armiqësore, të cilat e kanë rrezikuar shëndetin e tij.
Funksionin profilaktik dhe apotropeik me siguri e kanë pasur edhe protomet e shumta të shpendëve, varëset në figura të shpendëve dhe paraqitjet e shumta prej qeramike dhe bronzi, si edhe në fibulat, parzmore etj. Funksioni i tillë nuk është në kundërshtim me vendin që e ka shpendi moçalik në kultin solar, për arsye se në religjionin primitiv shumë objekte, pa marrë parasysh domethënien e tyre primare simbolike, mund të shërbejnë si amuleta me domethënie apotropeike ose profilaktike.
Në mbarim të periudhës së vjetër të hekurit në rrethin kulturor të Alpeve lindore paraqitet objekti me domethënie të shumëfishtë simbolike, i cili, për nga analogjia me objektet e ngjashme që përdoren në kuzhinë, është quajtur cara (gjerm. Feuerbock). Carani - në parahistori, i punuar kryesisht prej argjilit dhe me dimensione relativisht të vogla, nuk ka patur ndonjë funksion praktik, por vetëm kulti.
Mbi domethënien e këtyre objekteve, në realitet, ekzistojnë mendime të ndryshme. Sipas disave caranët nuk janë gjë tjetër veçse paraqitje, ndonjëherë shumë të skematizuara, të Hënës, më saktësisht gjysmëhënës (Mondidol)."Të tjerët e hedhin poshtë një shpjegim të tillë dhe funksionin e tyre e reduktojnë në simbolin e vatrës së shtëpisë. Sipas shpjegimit të tillë caranët kanë qenë të lidhur me kultin shumë të lashtë dhe tejet të përhapur të vatrës shtëpiake dhe së këndejmi edhe me kultin e Diellit. Sipas po këtij shpjegimi carani duhet të vihet në lidhje me kultin e larëve shtëpiakë, dhe jo rrallë prania e kokave të deshve në to do ta përforconte edhe më tepër karakterin e tillë të caranit, sepse dashi, siç dëshmon Ciceroni (De Leg. II, 22), është kafshë që u është flijuar larëve të shtëpisë.
Duke mos kontestuar shpjegimin e caranit si simbol të vatrës së shtëpisë, megjithatë duhet të pajtohemi edhe me ata që në të shohin, simbolin e gjysmëhënës. Në rend të parë në të mirë të këtij mendimi flet edhe vetë forma e caranit, e cila doemos duhet të vihet në lidhje me brirët sakralë të periudhës së bronzit të Evropës Qendrore dhe veçanërisht me ato të pellgut kulturor kreto-mikenas. Përveç kësaj, shpjegimi i caranit si simbol i vatrës së shtëpisë është në pajtim me simbolikën e tij lunare, e kjo do të thotë edhe me botën htonike, sepse në simbolizimin e vatrës së shtëpisë përfshihet edhe kulti i të vdekurve, më saktësisht i kryeplakut të fisit. Banorët e gjallë të shtëpisë e kanë mbajtur lidhjen mistike me të vdekurit e tyre në botën nëntokësore.
Shembujt e caranit që deri tani janë gjetur në trevën ilire nuk dallohen as për nga forma dhe as për nga simbolet që paraqiten nga shembujt e mirënjohur nga Evropa Perëndimore dhe Qendrore. Një prej ekzemplarëve që është zbuluar në Stiçna (T. XIV, 1) (ekzemplari tjetër i të njëjtit lokalitet është mjaft i dëmtuar, prandaj është vështirë të rindërtohet forma e tij) i takon tipit të rëndomtë të caranit me kokë dashi, shumë i shpeshtë në pjesët e tjera të Evropës dhe datohet nga mbarimi i periudhës së vjetër të hekurit. Tipit të tillë i takojnë edhe ekzemplarët fragmentarë nga Poshtëlci në Mribori, të cilët janë shumë më të rinj - sipas W. Schmidit i takojnë shek. I. para e. r.104 W. Schmidi në Poshtelc, përveç kësaj, ka gjetur edhe një pjesë të caranit me kokë kali, si edhe pjesët e disa ekzemplarëve të stolisur me svastika ose motive të tjera.
Shembujt e tjerë të njohur deri tani nga treva ilire - sa mund të gjykohet në bazë të pjesëve të gjetura - nuk i kanë mbaresat e sipërme në formë të kafshëve të përmendura, por, megjithatë, kanë në vete motivet e rrathëve koncentrikë, pra, prapë simbole të Diellit (T. XIV, 2).
W. Schmidi i cili është marrë sidomos me simbolizmin e caranit,108 me të drejtë i konsideron simbole të vatrës së shtëpisë, simbole të padronëve të shtëpisë dhe të familjes. Po ashtu me të drejtë insiston në lidhjen e këtij simboli me brirët konsekrativë nga gjiri i kulturës kreto-mikenase, por natyrisht, në rastin e shembujve tanë nga Sllovenia, nuk mund ta llogarisim me lidhjen e drejtëpërdrejtë, por si një dukuri e vonuar e cila e ka prejardhjen nga ato kohëra shumë të lashta.
Derisa paraqitjet e gjysmëhënës në këtë pjesë të Evropës në epokën e neolitit janë të shpeshta, në periudhën ilire janë tejet të rraila dhe, edhe për ato të cilat i njohim deri sot nukjemi të sigurt që me të vërtetë paraqesin gjysmëhënën. Mendojmë në ato shtojca në formë të gjysmëhënës që i gjejmë në disa “tokëza” në formë kryqi nga lokalitetet e ndryshme në Gllasinc. Vështirë është të thuhet a kanë këto shtojca gjysmëhëne në këto tokëza vërtet ndonjë domethënie simbolike. Mirëpo, një tokëz e tillë duket se najep të drejtë që të mendojmë, se së paku disa prej shtojcave paraqesin Hënën. Fjala është për shembullin të cilin e ka gjetur Q. Truhelka në vendin Taline në të cilin, përveç gjysmëhënës, gjenden të skalitura edhe dy simbole të tjera religjioze, rrethi koncentrik dhe sopata e dyfishtë.
Shqyrtimet e gjata mbi funksionin e peshave piramidale (edhe kronike, por këto janë shumë të rralla) në literaturën arkeologjike kanë çuar në përfundimin se këto objekte, aq të shpeshta në trevën ilire, kanë shërbyer në raste të shumta si pesha në tezgjahun vertikal.” Mirëpo, gjithashtu është dëshmuar, që të paktën disa prej këtyre me siguri kanë pasur domethënie simbolike, gjegjësisht të kultit. Gjetjet në truallin ilir ofrojnë mjaft dëshmi si për funksionin e tyre praktik ashtu edhe për atë simbolik dhe të kultit.
Këtu nuk do të ndalemi rreth funksioneve të tyre praktike, por do t’i paraqesim ato të dhëna të konstatuara në truallin ilir, të cilat flasin në dobi të domethënies së tyre simbolike.
Në rend të parë vendet, ku janë gjetur ato në kompleksin e vendbanimeve dhe të nekropoleve flasin mjaft bindshëm se ato nuk kanë mundur të kenë vetëm domethënie praktike. Kjo vlen për ato pesha piramidale, që janë gjetur në varreza, siç është rasti në Brezje, në nekropolën në Bled etj. M. Hoernesi ka supozuar se këto pesha, të gjetura në varreza kanë pasur karakter sakral, d.m.th kanë simbolizuar figura njerëzore.Sipas Hoernesit në favor të këtij interpretimi flasin edhe shenjat e skalitura në to, por edhe ajo, që ato pesha në disa varre të kohës parahistorike dhe antike, kanë formuar si një qark mbrojtës rreth umës me hi ose rreth kokës së të vdekurit.
Një numër i madh i peshave të gjetura është në afersi të vatrës së shtëpisë ose në vetë vatrën. Disa autorë në bazë të praktikës konstatojnë se këto pesha kanë pasur edhe njëfarë funksioni praktik lidhur me zierjen ose pjekjen e ushqimit. Mirëpo,derisa rreth kësaj mund të mendohet kur flitet për ekzemplarët më të mëdhenj, një shpjegim i tillë kurrsesi nuk mund të pranohet kur është fjala për peshat me dimensione shumë të vogla, gjithsej disa centimetra. Pikërisht paraqitja e këtyre peshave të vogla në vatra ka nxitur dilema te ata shkencëtarë të cilët pretendonin për shfrytëzimin praktik të peshave piramidale. Kështu J. Korosheci, i ballafaquar me këtë fakt, duke mos mundur të gjejë një shpjegim të arsyeshëm për këto pesha të vogla që i ka gjetur në vendbanimin ilir në Ptuj, përfundon se “çështja e funksionit të këtyre peshave është ende e hapur”."
Këtu duhet të kujtojmë faktin e mirënjohur se piramida në shumë qytetërime të lashta ka qenë simbol i Diellit dhe i zjarrit. Lidhur me këto, për ta kuptuar domethënien simbolike të peshave tona, vlen të përmenden shumë prej peshave që janë gjetur në trevën ilire kanë pasurtë skalitura shenjatë ndryshme, tëcilat shpesh paraqesin simbole solare, siç është rasti me svastikën,118 kryqin (T. XV, 1,3),"etj. E tërë kjo na shpie në përfundimin që, së paku prej këtyre peshave kanë qenë të lidhura me kultin solar dhe se prania e tyre afër vatrave, pa dyshim ka pasur lidhje me domethënien e tyre.
Mirëpo, fakti se prania e tyre është pikërisht në vatrat shtëpiake, jep mundësi, që për këto të gjenden edhe shpjegime të tjera. Së pari është e mundur, që disa prej këtyre peshave kanë simbolizuar shpirtërat e të parëve. Ndoshta kështu duhen shpjeguar edhe peshat piramidale nga Ripaçi dhe Kekiça Gllavica në formë të figurës së njeriut. Ekziston edhe një shpjegim, dhe ky na duket më i pranueshëm, se këto pesha kanë qenë mbrojtës të vatrës së shtëpisë dhe të familjes, d.m.th. larët e shtëpisë. E dimë se kulti i larëve ka qenë veçanërisht i përhapur te ilirët, prandaj vetvetiu imponohet mendimi që prania e peshave prej argjili pranë vatrës së shtëpisë - kjo qendër dhe simbol i jetës familjare - ka mundur të jetë e lidhur me kultin e larëve. Ndoshta me këtë hipotezë mund të shpjegohen ato pesha të shumta, që aq shpesh dhe në dimensione të ndryshme, ndeshen në shtëpitë ilire.
I përmendëm simbolet solare në pesha. Përveç atyre që u prekën, në pesha hasen edhe një sërë shenjash të tjera, siç janë trekëndëshat e vizatuar, meandret (T. XV, 5), vargu i pikave që formojnë figura të ndryshme etj. Natyrisht, nuk është e thënë, që të gjitha ato shenja duhet të kenë edhe domethënie simbolike, por as që mund ta përjashtojmë mundësinë, që të paktën disa prej tyre edhe e kanë pasur. Në mesin e tyre, që duhet ta përmendim, dhe që pa dyshim ka pasur domethënie të tillë, është motivi i krehërit që e gjejmë në disa pesha nga Ripaçi (T. XV, 2) në njerën nga Kalaja e Irmajit' etj. Dihet se krehëri paraqet organin gjenital të femrës, që këto pesha piramidale e paraqesin femrën. Edhe kjo veçanti, pra, po ashtu flet në dobi të tezës, që disa pesha piramidale kanë pasur funksionin sakral.
Në bazë të rasteve të përmendura mund të konkludojmë, se peshat piramidale dhe ato konike, përveç aplikimit të pakontestueshëm praktik (në shtëpi ose si pesha në rrjeta të peshkatarëve) si te ilirët dhe te popujt e tjerë kanë pasur edhe domethënien religjioze-simbolike. Kurse ata ekzemplarë në formë të piramidës së cunguar, të cilët janë në masë të madhe në relacion me atë të formës konike, për shkak të vendit, ku janë gjetur në brendi të shtëpisë e të nekropolit dhe, për shkak të shenjave të skalitura në to, pa dyshiin kanë pasur domethënie të ndryshme sakrale dhe simbolike. Forma e tyre flet se përmbajtja e tyre primare sakrale, në të cilën janë lidhur edhe domethëniet etjera, të prekurakëtu, ka qenë domosdo e lidhur me vatrën e shtëpisë dhe me Diellin.
Bashkë me simbolet etjera nga gjiri kulturor egjeo-kretas nga veriu depërton edhe njëri prej simboleve religjioze karakteristike të këtij rrethi, brirët konsekrativë. I gjejmë, siç kemi cekur, në kulturën e Vuçedollit. Mirëpo, as ky simbol, si edhe shumë të tjerë që në Ballkan dhe në pellgun e Danubit kanë arritur nga viset e ndryshme dhe në kohëra të ndryshme, nuk e ka gjetur në sistemin simbolik ilir vendin e vet. Ky simbol në realitet pas paraqitjes së tij në kulturën e Vuçedollit, zhduket nga kjo trevë, dhe përsëri shfaqet, prap si element i huaj, shumë vonë madje vetëm te disa vise ilire.
Së pari, e gjejmë në trevën e liburnëve në trajta të varseve të vogla prej qelibari dhe bronzi me dy brirë të vegjël në secilën anë. Deri tani janë të njohura vetëm ato të nekropolit të Ninit dhe datohen, në bazë të materialit përvjellës në varre, me shek. VII. - V. para e.r. Për disa prej atyre varseve është mjaft e qartë se paraqesin brirët konsekrativë,kurse për të tjerët nuk jemi të sigurt a paraqesin brirë të tillë apo, ndoshta lundrën solare me krerëttejettë stilizuartë shpendëve shtegtarë. Kjo sidomos vlen për disa varëse prej qelibari. Mund ta marrim me mend se mjeshtrit të cilët i kanë punuar këto dhe që e kanë njohur mirë, domethënien simbolike të shpendëve shtegtarë e gjithashtu edhe të brirëve konsekrativë, nuk i kanë përzier rastësisht dhe pa arsye të thellë në rastet e përmendura siluetat e këtyre simboleve. Për ta si edhe për ata që i kanë bartur këto varëse, të dy këto simbole i kanë takuar të njëjtit kompleks astralo-religjioz. Është më se e besueshme, se për nga prejardhja e tyre, varëset në forma të brirëve konsekrativë, kanë rrjedhur nga simboli i lundrave solare me reduktimin e protomeve të shpendëve dhe transformimin e tyre në brirë.
Grupi tjetër i objekteve për të cilat mund të supozojmë se paraqesin brirët konsekrativë vjen nga Maqedonia e sotme. Fjala është për kallafe të gjata prej bronzi, të cilët në pjesët e sipërme përfundojnë me dy brirë (T. XVI, 1-4). Objekte të tilla janë gjetur në Radanje (3 copë) dhe në lokalitetin Oreshani te Shtipi (1 copë), dhe janë të kohës së vjetër të hekurit (faza IIB e kohës së vjetër të hekurit në Maqedoni). Objekte të ngjashme janë gjetur edhe në Maqedoninë greke (Chauchitsa), si edhe në Delf. K. Kilian, duke folur për këto objekte, konstaton se funksioni i tyre, tani për tani, është i panjohur, por ne na duket se shembulli nga Delfi, që ai vetë e sjell dhe e lidh me ato në Maqedoni, dhe mbaron me pllaka me paraqitjen e dashit dhe të mashkullit itifalik,130 mjaft qartë e shpjegon edhe funksionin e ekzemplarëve të përmendur nga Radanja dhe Oreshani. Prania e atyre paraqitjeve në shembullin nga Delfi tregon gjithsesi domethënien e kultit të të gjithë shembujve të ngjashëm.
Brirët konsekrativë, porjo si varëse më vete, por të aplikuar në dorëza të filxhanëve prej dheu, janë gjetur në Donja Dolina dhe pa dyshim janë mbeturinë të besimeve të lashta në këtë lokalitet.
Brirët konsekrativë janë, siç dihet nga gjiri i kulturës kreto-mikenas, brirët e gjedhëve dhe në thelb kanë të njëjtën domethënie si edhe vetë gjedhi. Mendohet se brirët e kaut janë të lidhur me simbolikën lunare për shkak të ngjashmërisë së tyre me drapërin e Hënës, dhe kjo është edhe arsyeja, pse gjedhi njësoj si edhe brirët konsekrativë, janë të lidhur ngushtë me kultin e Nënës së Madhe.
Të bartur rreth qafe, te liburnët kanë mundurtë shërbejnë si amulete, të cilët grave ua kanë siguruar plleshmërinë.
Shenja “X” ndeshet në objektet e trevës kulturore të Alpeve Lindore. Këtë e shohim nëgjoksin e figurës së stiiizuartë njeriut në parzmoren prej bronzi nga Vinkov Vërhi, në gjoksin e një figure të njeriut nga Sveta Lucia dhe në shpinën e një figurine të vogël të njeriut prej argjili nga Maribori. Veç kësaj kjo shenjë ndeshet edhe në një varëse në formë të dorës, e gjetur në Brezje, në peshat piramidale nga Rifniku dhe nga vendgjetjet e tjera në vise të tjera ilire,’ si edhe në një urnë nga Novo Mesto, etj.
Përmendëm vetëm ato gjetje me shenjën “X” për të cilat mund të supozohet me një probabilitet më të madh ose më të vogël se kanë pasur domethënie simbolike. Mendohet, se kjo shenjë, njësoj si edhe shenja e kryqit me të cilën nganjëherë është e paraqitur bashkë, simbolizon Diellin, përkatësisht jetën. Kjo vlen sidomos për paraqitjet në urna nga Novo mesto, ku në frizin që shkon rreth barkut të urnës, shenja “X” zëvendësohet me svastikën, pastaj për paraqitjet në peshat piramidale, në të cilat gjenden edhe simbole të tjera solare.
Shenja “X” në gjokset e figurave të njerëzve, sipas mendimit të shtimicës që kanë shkruar për këtë, ka domethënie tjetër, e cila nuk e përjashton prejardhjen e tyre solare. Shenja “X”në figurat e njerëzve ndeshen që në shek. IV. para e.r. në Palestinë dhe në Mesopotami, dhe më vonë edhe në viset e tjera të Lindjes së Afërme, pastaj në Kretë, Trojë etj. Në Ballkan, veçanërisht në pellgun e Danubit, ndeshet gjithashtu mjaft herët, në epokën e neolitit, por edhe në kohëra më të vonshme, sidomos në kulturën e Lluzhicës. Në epokën e hekurit kjo shenjë ndeshet që nga pellgu i Danubit e deri në Spanjë. Mendohet se tregon personat që kanë pasur ndonjë funksion liturgjik, ose personat që kanë pasur ndonjë pozitë të rëndësishme në mesin ku kanë jetuar.
Bota e errët e nëntokës, ku hijet e të vdekurve bredhin pa shpresë se dikur do të kthehen nëjetë dhe do të dalin nga nëntoka, është gjithashtu edhe vendbanim i zotërave nëntokësorë, që sundojnë atë mbretëri të tmerrshme mortore. Mitologjia greke që nga Homeri dhe Hesiodi, e tutje, e ka vendosur Hadin e pamëshirshëm dhe bashkëshorten e tij Perzofonen, dhe e ka përshkruar mënyrën e tyre të jetës si kontrast të vërtetë të jetës së gëzueshme, mburracake të zotrave në Olimp.
Ilirët kanë besuar në ekzistencën e botës nëntokësore, ku shkonin shpirtërat e të vdekurve. Përputhshmëria e dokeve të shumta të varrimit të të vdekurve te ilirët dhe te grekët e hershëm, përputhshmëria e simbolikës funerale, siç mund të përcaktohet në bazë të dokumentacionit arkeologjik, përndryshe mjaft e pasur në trevën ilire, e tërë kjo flet për bazën shpirtërore që ka qenë e përbashkët për të dy grupet etnike, edhe pse është plotësisht e qartë, që kanë ekzistuar ndryshimet në superstrukturën mitologjike, e cila në Greqi ka pasur zhvillim të madh, mo siguri, nuk ka pasur të njëjtin zhvillim edhe te ilirët.
Në besimet greke mbi Hadin, dhe në përgjithësi mbi hyjnitë nëntokësore, duhet dalluar një veçori e rëndësishme. Zotërit e botës nëntokësore, ç’është e vërteta, në mitologjinë greke shumë shpesh paraqiten jo vetëm si zotërues të vdekjes, por edhe si qenie të cilat ndaj njerëzve të gjallë kanë qëndrim miqësor. Ata ua lënë njerëzve në disponim gjithë begatitë e nëntokës, veçanërisht mineralet; po ashtu e ndihmojnë zhvillimin e vegjetacionit dhe kështu njerëzve ua bëjnë të mundur ta sigurojnë ushqimin e domosdoshëm për jetë.
Këtë simbiozë të së mirës e të së keqes e ndeshim edhe te ilirët, për çka tërthorazi na flasin pikërisht simbolet që do t’i trajtojmë në këtë kapitull. Edhe zotërit nëntokësorë ilirë, njësoj si ata grekë, kanë qenë mohim i jetës, i dritës dhe i së mirës, por në të njëjtën kohë edhe bamirës të njerëzve. Këtë dualitet, këtë përzierje të parimit të së keqes dhe të së mirës e kemi të paraqitur në hyjnitë antropomorfe në religjionin ilir, ashtu edhe simbolet që janë të lidhura me botën nëntokësore paraqiten si elemente të së keqes dhe të errësirës. E tillë është kafsha më interesante htonike te ilirët - gjarpëri; prandaj me të do të fillojmë shqyrtimin mbi simbolet htonike të ilirëve.
Asnjë kafshë në simbolikën religjioze të ilirëve nuk ka luajtur rol të rëndësishëm sa gjarpëri. Kjo kafshë misterioze, me formë të jashtëzakonshme e cila pa zhurmë zvarritet dhe del nga thellësia e tokës ku jetojnë demonët dhe zotërat e nëntokës, si edhe shpirtërat e të ndjerëve, e cila me kafshimin e vet mundet aty për aty ta mbysë jo vetëm kafshën, por edhe vetë njeriun, ka nxitur e nxit edhe më tmerr, më respekt nga frika. Nuk është e rastit, pra, që gjarpëri luan rol të rëndësishëm në religjionin dhe mitologjinë e të gjithë popujve që shtrihen në viset , ku jetojnë gjarpërinjtë, nga Amerika në Perëndim, e deri në Azi në Lindje, dhe prej kohërave paleolitike e deri në ditët tona. Te ilirët, sidomos te ata të Jugut, gjarpëri është kafshë e cila me domethënien e vet të shumëfishtë zë vendin qendror në strukturën religjioze simbolike. Ai është kafshë toteme dhe kryetar i fisit ilir, simbol i mençurisë, i së keqes, shëndetit, plleshmërisë, personifikim i shpirtit të të ndjerit, mbrojtës i vatrës së shtëpisë e mbi të gjitha kafshë htonike.
Paraqitjet e gjarpërit, si material dëshmues e domethënës i kultit dhe i simbolikës së tij, në këtë pjesë të Evropës paraqitet shumë më herët se koha e formimit të fiseve ilire në këtë trevë. Paraqitjet më të Iash*a figurative të gjarpërit janë të fazës më të lashtë të kohës së neolitit e cila është dëshmuar më së miri në lokalitetin e njohur të Lepenski Vir në Gjerdap. Në këtë lokalitet, në shtëpinë nr. 50 është zbuluar paraqitja e gjarpërit, e formuar prej tokës ranore, si edhe një në trajtë të gjilpërës prej ashti “pjesa e sipërme e së cilës është transformuar në trupin spiral të gjarpërit”. Ky objekt i fundit është gjetur në shtresën e Ic të këtij lokaliteti, e mund të datohet në mbarim të mijëvjeçarit të VI para e.r. Që gjetjet nga Lepenski Viri nuk janë të rastit, përkatësisht starçevo-Kdrros, janë zbuluar dy figura prej argjili, për të cilat me mjaft siguri mund të pohohet se paraqesin këtë kafshë.
Nga neoliti mund të përmendim, përveç të tjerash, edhe një sërë paraqitjesh të gjarpërinjve, si p.sh. atë ngaTjerrtorja e Prishtinës, nga Lisiçiqi i Konjicës në Bosnje, nga Krivaça e Bribirit në Dalmaci, dhe e gjejmë të aplikuar edhe në një sërë shembëlltyrash të meshkujve dhe të femrave prej argjili.
Prej neolitit të ri e deri te mbarimi i kohës së hekurit të zhvilluar në pjesën perëndimore të Ballkanit nuk ndeshen paraqitjet realiste të gjarpërit. Kuptohet që kjo kurrsesi nuk do të thotë se gjarpëri në këtë periudhë të gjatë kohore nuk ka luajtur rolin si kafshë kulti të cilin do ta ketë më vonë në kohën e hekurit. Zhdukja e paraqitjeve realiste të gjarpërit është në përputhje me gjeometrizimin në artin figurativ prej neolitit të vonë e tutje në këtë pjesë të Evropës. Arti gjeometrik dominon edhe te ilirët deri në mesin e mijëvjeçarit të I. para e.s., kur paraqitja figurative e hyjnive, simboleve, skenave ngajeta etj., përsëri merr hov. Në periudhën e gjatë të shprehjes gjeometrike figurative simboli i gjarpërit merr interpretimin e vet gjeometrik, të stilizuar në formën e vijës valore, spirale, meandri e të ngjashme. Paraqitjet realiste të kësaj kafshe shfaqen si në mbarim të shek. VI para e.s.; pra, në kohën kur në trevën e banuar prej ilirëve - jo kudo në të njëjtën trajtë dhe me të njëjtin intensitet - fillon, në pajtim me transformimet e thella shoqërore-ekonomike që në atë kohë fillojnë të manifestohen dukshëm dhe natyrisht me ndikimin gjithnjë e më të pranishëm të qendrave të zhvilluara kulturore në Jug (Greqia) dhe në perëndim (etrurët, venetët etj.) në ilirët, të zhvillohej tendenca gjithnjë e më e dukshme për formimin figurativ në rend të parë të atyre fuqive transcedentale që drejtonin fatin e njeriut të atëhershëm ose, të paktën formimin figurativ të atyre simboleve që paraqitnin mbrojtjen nga shpirtërat e këqinj, sëmundjet, fatkeqësitë, armiqtë.
Paraqitjet realiste të gjarpërinjve në truallin ilirshfaqen së pari në Jug, në trevën e shtrirjes së kulturës sëTrebenishtës. Nën ndikimin e Greqisëjonike në trevat maqedone dhe peone depërton motivi i gjarpërit i cili më shpesh paraqitet në byzylykët, qysh në fund të shek, Vl.para e.s., në mënyrë që më vonë, në shek. V dhe IV. para e.s. shfaqjet e tilla në këtë trevë të bëhen shumë të shpeshta (T. XVI, 5-8).'° Natyrisht, vetë prejardhja e motivit të gjarpërit kurrsesi nuk duhet identifikuar me prejardhjen e përmbajtjes së tij simbolike, për arsye se kulti i gjarpërit është i njohur ndër ilirët e këtyre viseve, siç e kemi thënë, shumë më herët se koha kur kjo kafshë fillon përsëri të paraqitet në kohën e hekurit. Më në fund, vetë fakti që motivi i gjarpërit në këtë kohë, përkundër prejardhjes së tij nga Jonia dhe të inspirimit nga arti jonik, më së shumti është i përhapur në trevën e kulturës ilire të Trebenishtës, e shumë më pak në viset fqinje joilire në jug dhe në lindje, është pohim tregues mbi autoktoninë e kultit të kësaj kafshe te ilirët.
Në Shqipëri, ku kultura e Trebenishtës ka qenë pjesërisht e përhapur, motivi i gjarpërit, për çudi ndeshet relativisht rrallë. Mendojmë se një gjë e tillë është për shkak të hulumtimit të dobët të nekropoleve dhe vendbanimeve ilire. Tani për tani mund të përmendim gjithsej disa paraqitje të krerëve të gjarpërinjve nga Kalaja e Hollmit afër qytetit të Kolonjës,” edhe një të Selcës së Poshtme, një figurë gjarpëri prej argjili e periudhës helenistike nga Krotina e Beratit (Dimallumi antik), dhe paraqitja e gjarpërit jashtëzakonisht interesante në kompozicionin figurativ në pllaka nga Selca e Poshtme e Pogradecit, afër Liqenit të Ohrit, po ashtu i kohës helenistike. Gjarpëri në këtë pllakë është i paraqitur pas luftëtarit ilir i cili me shtizë në njerën dhe me mburojë në dorën tjetër lufton kundër tre armiqve - pa dyshim maqedonëve - njërin nga të cilët e ka rrëzuar për tokë. Gjarpëri ka këtu rol të mbrojtjes së luftëtarit ilir, kurse pozita e tij e ngritur, kërcënuese do të thotë se edhe ai vetë aktivisht merr pjesë në luftë. Vështirë është të mendohet lidhja më dramatike e fatit të luftëtarit me rolin që këtu e ka gjarpëri si mbrojtës i tij.
Paraqitja identike ikonografike gjendet edhe në një pllakë që është gjetur në nekropolin e Gostilës në Mal të Zi, në afërsi të Liqenit të Shkodrës.
Këto dy pllakajanë të periudhës helenistike (shek. III. para e.s.) dhe jashtëndikimit grek në formimin figurativ të motiveve ornamentale, pastaj të shembëlltyrave njerëzore dhe shtazore, përmbajtja e tyre simbolike është plotësisht ilire. Ndoshta për shkak të gjendjes politike në të cilën gjendeshin formacionet shtetërore ilire në brigjet e Detit Jon dhe të pjesës jugore të Detit Adriatik, veçanërisht për shkak të rrezikut që u kanosej nga Lindja (maqedonët), nga Jugu (grekët), simbolit të stërlashtë të gjarpërit i rritet rëndësia, prandaj mund të shpjegohet edhe paraqitja jo vetëm e pllakave që u përmendën por edhe në monedha të disa qyteteve ilire dhe fiseve ilire.
Impusli i cili depërton nga bota helenistike dhe brigjet fqinje italike i nxiti mjeshtrit dhe artistët ilirë që stolitë t’i dekorojnë me figura njerëzish dhe kafshësh, hyjnitë e veta si edhe simbolet e tyre religjioze t’i paraqesin në formën adekuate gjeometrike ose figurative, u përhap nga jugu, nëpër luginën e Vardarit dhe të Moravës dhe nga perëndimi nëpër detin Jon dhe Adriatik nga brendia e Gadishullit Ballkanik. Në kohën kur paraqitja figurative e simboleve dhe e hyjnive bëhet gjithnjë më e rëndomtë e kjo do të thotë diku nga mbarimi i shek. VI. para e.s., paraqitjet e gjarpërit ndeshen gjithnjë e më shpesh, kështu që shpejt do t’i gjejmë në tërë trevën ilire.
Në shek. e V. para e.s. në Serbi e në Bosnje ndeshim tipin shumë të bukur dhe karakteristik të byzylykëve me mbaresa në formë kokë gjapëri, i cili, sipas vendgjetjes së parë më 1887, është quajtur “tip i Mramorcit”. Byzylyku i Mramorcit te Smedereva (në Serbi) është prej floriri dhe i stolisur me pesë brinjë të zgjatur plastik (T. XVII, I).16 Më vonë janë gjetur edhe disa shembuj të byzylykëve të këtij tipi: në Kaçanj afër Bileça, të gjetur më 1957, dy byzylykë të argjendtë të këtij tipi (T. XVII, 2); dy byzylykë të ngjashëm janë nga rrethina e Pejës (T. XVII, 4), kurse dy ekzemplarë nga një lokalitet i panjohur dhe ruhen në Muzeun arkeologjik të Spiitit. Të dhënat mbi gjetjet e byzylykëve të përmendur na bëjnë të mundur datimin mjaft të sigurt të këtij tipi. Në rend të parë kjo vlen për ekzemplarët nga Kaçanji, ku janë zbuluar së bashku me qeramikë greke të mbarimit të shek. VI. dhe fillimit të shek. V. para e.s. Z. Mariqi në sajë të qeramikës, si dhe të materialit tjetër përcjellës, e ka datuar gjetjen “në mesin e shek. V. para e.s. ose diçka më vonë” M. Paroviq-Peshikan nuk pajtohet plotësisht me datimin dhe mendon se kjo gjetje do të duhej të datohej nga fundi i shek. VI ose më vonë në fiIlim të shekullit V. parae.s. Byzylykun e Mramorcit M. V. Garashanini e daton në fund të shek. V. para e.s. Për ekzemplarët e tjerë të këtij tipi mungojnë të dhënat mbi rrethanat në të cilat janë gjetur, prandaj nuk jemi në gjendje t’i datojmë, mirëpo me siguri edhe ata ekzemplarë mund të datohen, në shek. V. para e.s.
Nga shek. V. para e.s. janë gjithashtu disa gjetje të tjera të gjarpërinjve, siç është p.sh. ai nga Ribiçi afër Bihaçit,23 pastaj nga Bogdanovci në Vukovari (T. XVII, 3), Belotiqi te Valeva etj. Veçanërisht interesante është paraqitja e gjarpërit, në Slloveninë e sotme si në stolisjet (T. XVII, 5, 6), ashtu edhe në një sumbull brezore figurative nga Magdalenska gora (T. XVII, 7). Gjatë këtij shekulli, paraqitja e gjarpërit është dëshmuar pothuaj në gjithë trevën ilire, por vendgjetjet e tyre nuk janë proporcionalisht të renditura. Në shekujt e mëvonshëm (prej shek. IV e deri në kohën e pushtimit romak, e diku edhe më tutje) vërejmë të njëjtën dukuri, d.m.th. se paraqitjet e gjarpërinjve janë shumë të shpeshta në viset jugore dhe se ato rrallohen gjithnjë e më tepër kur shkohet nga veriu, përkatësisht nga veriperëndimi (T. XVII, 8; T. XVIII, 6, 9, 10, 11, 12). Si veçanti interesante theksojmë faktin se këto nuk i ndeshim kurrsesi në trevën e histrëve, kurse shumë rrallë i gjejmë te liburnët, gjë që pa dyshim nuk do të jetë e rastit. Prejardhja joilire, mediterane e liburnëve, përkatësisht ruajtja e traditave të lashta mediterane në mënyrë xheloze në këtë fis, dhe pjesërisht edhe te histrët e fqinjët, do të mund ta shpjegojë këtë dukuri.
Me ardhjen e keltëve në Ballkan, si pasojë e ndikimit të tyre të drejtëpërdrejtë ose të tërthortë nëjetën e ilirëve, numri i paraqitjeve të gjarpërinjve në pjesën qendrore të Ballkanit perëndimor rritet me hov. Në një sërë fibulash të tipittë periudhës së hershme kelte është paraqitur koka e gjarpërit në këmbën e kthyer. Në të vetmin lokalitet në fshatin Vruçice afër Teshnjit, janë gjetur dhjetë fibula të tilla (T. XVIII, 1-3), në DonjaDolinadisa ekzemplarë etj.(T. XVIII, 4, 5, 7, 8). Nukështëe lehtë të shpjegohet shfaqjae gjarpërit në fibulate periudhës së hershme kelte në Bosnje dhe Hercegovinë në një numër aq të madh, për arsye se vetë keltët shumë rrallë i stolisin fibulat e tyre me motivin e gjarpërit. Mirëpo, këtë e bëjnë edhe popujt e tjerë që i kanë punuar nën ndikimin e keltëve të ashtuquajturat fibulat me maska (Maskenfibel) - karakteristike për kulturën latine, përkatësisht kelte; ata nuk kanë paraqitur në to gjarpërin, por shpendin ose ndonjë kafshë tjetër ose shembëlltyrën e njeriut. Fibulat me motivin e gjarpërit në trevën ilire janë ekskluzivisht prodhim vendas, ilir dhe ndoshta në këtë fakt duhet kërkuar shpjegimin për popullaritetin e jashtëzakonshëm të fibulave në mesin e ilirëve tek të cilët, kulti i gjarpërit nuk ka qenë predominues. Popullariteti i këtij simboli religjioz ka mundur, ndoshta, të jetë pasojë e forcimit dhe e theksimit të identitetit nacional nga ana e elementit etnik ilir karshi të huajve të cilët në këtë anë sollën jo vetëm teknologjinë e përpunuar, artin e vet dhe shumë arritje të kulturës materiale e shpirtërore, por edhe armiqësinë dhe arrogancën e ngadhnjimtarit dhe të kolonizatorit.
Grup të veçantë përbëjnë paraqitjet e gjarpinjve në monedhën greko-ilire. Më e lashta dhe njëkohësisht më interesantja është paraqitja e gjarpërit në monedhën greke të kolonisë Faros (sot Starigrad në Hvar). Në shpinën e monedhës së këtij qyteti është paraqitur gjarpëri i cili është ngritur lart dhe kërcënues drejt cjapit, i cili nga ana vet i vërsulet gjarpërit. Kjo skenë dramatike, në të cilën sa ka filluar beteja për jetë a vdekje, ndërmjet cjapit si simbol i ardhacakëve të rinj grekë dhe gjarpërit, simbolit të stërlashtë të banorëve vendas, njoftohet vetëm në emisionin e parë të monedhës së kësaj kolonie (nga shek. IV. para e.s.), pra, në kohën kur kolonistët grekë u detyruan të zhvillojnë luftëra të ashpra me vendasit për të qëndruar në vendin e ri. Në emisionet e mëvonshme gjarpëri zhduket nga monedha Faros-it dhe mbetet vetëm cjapi - shenjë e pakontestueshme e konsolidimit të kolonistëve në trevën ilire dhe e vendosjes së marrëdhënieve paqësore me ilirët.
Figura e gjarpërit do të paraqitet gjithashtu edhe në monedhat e qyteteve ilire dhe ilire-greke në jug, në Shqipërinë e sotme. Kështu, në një prerje të monedhës nga Apollonia e kohës së Karakallës (196-217 të e.s.) e kemi të paraqitur gjarpërin të mbështjellë rreth shkopittë Eskulapit, kurse në prerjen tjetër paraqitet hyjnesha Salus (Hygilia) e cila ushqen gjarpërin. Më tutje në jug, në qytetin Bylis, është farkëtuar në mbarim të shek. III. dhe fillimi i shek. II. para e.s. monedha e cila në shpinë kishte paraqitur gjarpërin të mbështjellë rreth bririt të mbushur me fruta, kurse në qytetin Olimpe në mbarim të shek. II, para e.s. përsëri hasim gjarpërin të mbështjellë rreth shkopit. Qyteti i fundit i cili në monedhën e tij ka paraqitur gjarpërin, është Amantia; gjarpëri është në monedhën e këtij qyteti i mbësthjellë kutullaç.
Këtu duhet përmendur edhe monedha e fisit të labeatëve e cila në shpinë e ka të paraqitur anijen ilire. Kjo anije në kiç (pjesa e mbrapme e anijes), dhe në pupë (pjesa e përparme e anijes) ka pulenët në forma të gjarpërit, që na bënë të mundur të themi, se anijet e labeatëve, si edhe anijet e fiseve të tjera ilire (ose së paku të disave prej tyre), në viset jugore, i kanë pasur pulenët në formë të kësaj kafshe.
Dokumentacioni që na ofron arkeologjia pararomake nuk ështe i vetmi burim për njohjen e gjarpërit si simbol religjioz te ilirët. Një sërë të dhënash të tjera mbi këtë simbol najapin disiplinatetjera shkencore-linguistika, mitologjia, arkeologjiaklasike, etnologjia.
Të dhënat mitologjike, edhe pse të pakta, janë të rëndësishme sepse kapin një kompleks të tërë çështjesh të lidhura me kultin e gjarpërit te ilirët.
Tregimi mitologjik, të cilin e kanë shënuar shumë autorë antikë, e ndër ta në mënyrën më të plotë Apollodori, thotë se Kadmi, i biri i mbretit fenikas Agenar, duke kërkuar motrën e vet, Evropën, arriti së pari në Beoti dhe atje themeloi qytetin Teba dhe pastaj, sipas dëshirës së Orakullit, u nis te ilirët. Pasi erdhi te ata, me të shoqen e vetHarmoninë i lindi i biri lyrios-i, tëcilin menjëherë pas lindjes e mbështolli gjarpëri, duke ia transmetuar kështu fuqinë e tij magjike. Kadmi dhe Harmonia në pleqëri u shndërruan në gjarpër dhe në këtë trajtë vazhduan të jetojnë në fushat e Elizeut.
Me të drejtë mendohet se tregimi mbi qëndrimin e Kadmit dhe të Harmonisë ndër ilirët dhe lindjen e birit të tyre IIlyrios-it në tokën e ilirëve është krijuar me kontaminimin e dy tregimeve: njërit grek dhe tjetrit ilir. Ilir është, pa dyshim, tregimi mbi 11 lyrios-in si kryetari dhe eponimi i fisit ilir i cili pastaj është mishëruar në tregimin mbi Kadmin. Sipas gjasës edhe nënpjesa e tregimit mbi Kadmin e Harmoninë dhe shndërrimin e tyre në gjarpër është krijuar gjithashtu nën ndikimin, përnetë panjohur, të legjendës mitologjike ilire. Për neështë me interes të posaçëm që Illyriosi që nga lindja e tij është i lidhur me gjarpërin. Filologjia moderne e ka plotësuar tregimin antik me shpjegimin sipas të cilit edhe vetë emri Illyrios etimologjikisht është i lidhur me gjarpërin. I pari që e konstatoi këtë lidhje ka qenë gjermani O. Gruppe, i cili në saje të një glose të Hesihut e shpjegon emrin Illyrios me ndihmën e fjalës greke nga rrënja fuel- “rrotullohem”. Sipas kësaj etimologjie emri i 11 lyriosit do të fshihte në vete nocionin e diçkaje që rrotullohet, që mbështillet, përkatësisht të gjarpërit.
Shumë filologë të shquar kanë rezerva ndaj kësaj etimologjie, kurse të tjerët janë orvatur që prejardhjen e emrit ilir ta shpjegojnë ndryshe. Në mesin e këtyre të fundit vend i posaçëm i takon filologut slloven K. Oshtirit, i cili emrin ilir e lidh me emrin e gjarpërit hetit Illujankash.
Kjo lidhje e emrit ilir me emrin e gjarpërit hetit Illujankash ka domethënie më të thellë. Sipas mendimit të përgjithshëm të njohësve të mitevedhe legjendaveanadollake dhe në përgjithësi orientale, tregimi hetit luftën e gjarpërit Illujankash me zotin e shtrëngatës i takon grupit të miteve rituale, shumë të përhapura në qytetërimet e lashta orientale dhe mediterane, që janë recituar në fillim të pranverës, d.m.th. në fillim të ciklusit biologjik. Përveç përmbajtjes së vet magjike, këto mite si përmbajtje esenciale e kanë luftën e së mirës dhe të keqes. Mitet më të lashta të këtij lloji i ndeshim në Mesopotami, por mitin mbi gjarpërin Illujankash, në trajtën në të cilën është lexuar në pllakat e argjilit të gjetura në Boghzkoy është krijuar në vetë Azinë e Vogël. Variantet e ndryshme të këtij miti i kanë përhapur nga perëndimi tregtarët dhe kolonizatorët egjeanë dhe fenikas, por ato kanë depërtuar nga perëndimi dhe përmes rrugëve të ndryshme, nëpër të njëjtat nga kanë depërtuar ndikimet kulturore nga Azia e Vogël dhe Lindja e Afert që nga koha e re e gurit e tutje. Për ne rëndësi të veçantë ka fakti që ilirët janë gjetur pikërisht në njërën prej këtyre rrugëve nëpër të cilën kanë shkuar ndikimet kulturore egjeane, të Azisë së Vogël dhe Lindjes së Afert nga perëndimi. Kjo është rruga e cila ka çuar prej brigjeve të detit Egje nga pjesa jugore e detit Adriatik, nëpër atë rrugë nëpër të cilën një degë tjetër, nëpër luginën e Haliakmonit nga deti Adriatik dhe Jon. Nga aspekti arkeologjik kjo rrugë është e dokumentuar shumë mirë nga gjetjet e reja arkeologjike nga epoka e neolitit dhe e bronzit në Shqipëri.
Përveç dëshmive arkeologjike, janë të ditura edhe lidhjet e tjera të Ilirisë sëjugut mekompleksin kuituror të Mesdheut iindor. Lidhja është e ilustruar më së miri pikërisht me legjendën e përmendur mbi Kadmin fenikas dhe ardhjen e tij te ilirët e jugut. Kjo legjendë, siç kemi thënë, pikërisht në trevën e ilirëve merr rumbullaksimin e përkryer të saj.
Nga gurra ilire sipas të gjitha gjasave është edhe zakoni i sotëm që është shënuar në fshatin Orman në pellgun e Shkupit në Maqedoni i cili mund të lidhet ndoshta me depërtimin e miteve të Azisë së Vogël dhe orientalë, në trevën ilire. Në këtë fshat pikërisht në fillim të pranverës, shkohet në gjueti për gjarpërinj. Gjarpërinjtë e zënë lëshohen që të zvarriten nëpër rrobat e grave të cilat duan të kenë fëmijë. M.S. Filipoviq, i cili e ka përshkruar këtë zakon, me të drejtë mendon se ai jeton “i pandryshuar që nga kohërat parahistorike”. Me rëndësi është të theksohet këtu një veçanti që ndeshet edhe në legjendën hitite mbi gjarpërin Illujankash: gjuajtja e gjarpërinjve dhe detynmi i tyre që të zvarriten nëpër rrobat e grave, sidomos të atyre që janë beronja, e gjithashtu edhe recitimi ritual i mitit mbi gjarpërin Illujankash, bëhet ditën e parë të pranverës. Përveç kësaj, në të dy rastet fjala është për veprimin ritual që ka të bëjë me kultin e plleshmërisë. Në mitin hitit gjarpëri Illujankash paraqitet si element kundërshtar i zotit të shtrëngatës, si personifikim i së keqes, thatësirës dhe shterpësisë. Mirëpo, sado që në shikim të parë funksioni i tij në këtë mit është diametralisht i kundërt, nga ai, që gjarpëri e ka në doket e fshatit Orman, kjo kundërthënie është imagjinare, për arsye se gjarpëri në besimet e shumë popujve, edhe te ilirët, rëndom ka kuptim të dyfisht simbolik - si simbol i plleshmërisë dhe i së mirës edhe të kundërtën e tij.
Mirëpo, në qoftë se në zakonin e shënuar në fshatin Orman kemi, së paku në esencë të ruajtur veprimin ritual ilir - për një gjë të tillë nuk kemi arsye të dyshojmë - atëherë duhet të konstatojmë që ky zakon ashtu si edhe tregimi mbi Kadmin, ka specifikën e vet ilire, që e dallojnë nga mitet e Azisë së Vogël, përkatësisht nga ato orientale. Tek ilirët gjarpëri është më shpesh personifikimi i së mirës, i plleshmërisë, personifikim i të ndjerit, mbrojtës i vatrës së shtëpisë, totemi fisëror, e vetëm në një masë të vogël edhe simbol i së keqes.
Specifikat e kultit të gjarpërit tek ilirët e jugut, na përkujtojnë rëndësinë edhe autoktoninë e këtij kulti në trevën ilire. Gjetjet arkeologjike që i parashtruam më parë na dokumentojnë ekzistimin e këtij kulti që nga epoka e neolitit e tutje, ndërsa gjetjet jashtëzakonisht të shumta dhe të shumëllojshme të kohës romake si edhe mbeturinat e kultit të gjarpërit në folklorin sllav dhe shqiptar dëshmojnë për vitalitetin me të cilin ky kult u ka rezistuar të gjitha ngjarjeve historike dhe transformimeve etnike në këtë pjesë të Ballkanit.
Duke e lënë për më vonë shqyrtimin mbi mbeturinat e këtij kulti në besimet popullore të popujve të sotëm të Ballkanit do të ndalemi në vija të shkurtra në dokumentacionin e begatshëm arkeologjik dhe në dokumentacionin tjetër nga koha e pushtimit romak, për arsye se nga kjo shpesh mund të njihen forma të lashta pararomake të kultit të gjarpërit tek popullata autoktone. Tek e fundit, edhe atëherë kur përmendoret arkeologjike nuk flasin drejtpërdrejt mbi besimet autoktone, vetë paraqitja e tyre, e veçanërisht shumësia dhe denduria e tyre e dëshmojnë tërthorazi popullaritetin e këtij kulti te ilirët e romanizuar dhe gjysëm të romanizuar.
Për ne gjithsesi më të rëndësishme janë ato përmendore nga koha romake të cilat në mënyrë eksplicite e dokumentojnë kultin autokton të gjarpërit te popullsia vendase. Të tilla janë, p.sh., dy mbishkrime nga Maqedonia. Njëri, që gjindet në shkëmbin Trojaka afer Prilepit, e përmend Drakonin “që këtu nderohet”. Sipas emrit të kësaj hyjnie, si edhe nga ajo përbri mbishkrimit është i paraqitur gjarpëri i cili ngrihet mbi paterën në të cilën është një vezë, nuk është vështirë të konstatohet që këtu kemi të bëjmë me një hyjni lokale e cila e personifikon gjarpërin. Në një mbishkrim tjetër, i cili është në fshatin Sopot aferTitovelesit gjendet dedikimi i çiftit gjarpëror Dracconit dhe Draccenit.
Mbi këto hyjni nuk dimë asgjë të hollësishme. Mirëpo, që ajo në besimin e popullsisë autoktone ka luajtur rol të rëndësishëm, mund ta marrim me mend edhe nga fakti që në mbishkrimin e Sopotit përmenden bashkë me emrat e Jupiterit dhe të Junones - hyjnive supreme në panteonin greko-romak.
Te ilirët e jugut ndeshim edhe një hyjni lokale e cila ka lidhje me gjarpërin. Në këtë përfundim arrijmë në sajë të shtatores së një femre, e cila në dorën e majtë mban njëshportë rreth së cilës është i mbështjellur gjarpëri. Shtatorja është e kohës romake dhe është gjetur në vendin Qesarat në Shqipëri dhe, sipas mendimit të S. Anamalit, paraqet hyjninë lokale të begatisë.
Këto janë, sa mund të konstatohet tani për tani, të vetmet hyjni nga periudha romake të cilat mund të vihen në lidhje me kultin e gjarpërit te ilirët. Arsyeja që këto hyjni paraqiten pikërisht në trevat jugore ilire, është më shumë dëshmi mbi popullaritetin e gjarpërit si kafshë kulti në këto vise dhe mbi vitalitetin e këtij kulti në kohërat e sundimit romak.
Popullariteti i madh i Eskulapit në mesin e ilirëve në kohën romake mund të shpjegohet gjithashtu me lidhjen e kësaj hyjnie me gjarpërin. Sipas mendimit të M. Budimirit, edhe vetë emri i Eskulapit (Asklepiut) është i origjinës ilire. Eskulapi, sipas shpjegimit që jep ky filolog i njohur, është i njëjtë si “gjarpëror” e ky është emërtim me të cilin në Serbi edhe sot e kësaj dite e quajnë mjekun.
Gjarpëri, paraqitet shumë edhe në përmendoret nga periudha romake, por nuk është e lehtë që në të gjitha rastet të përcaktohet ç’është në kuptimin simbolik të këtyre paraqitjeve autoktone dhe çfarë i takon simbolikës greko-romake e asaj orientale. Nuk ka, me siguri, karakter autokton paraqitja e gjarpërit në relievet mitraike, si edhe në shumë gema në duarët votive, në përmendoret ku paraqitet i ashtuquajturi kalorësi trakas në disa përmendore mbivarrore etj. Nga ana tjetër, disa paraqitje të gjarpërit me siguri kanë përmbajtje autoktone, kurse në të tjerat, siç është rasti me figurën e gjarpërit në reliefin e Dioskurit nga Narona, me siguri mund të shohim lidhjen sinkretike të koncepsioneve religjioze ilire dhe greko-romake. Në këtë përmendore nga Narona janë të paraqitur Dioskurët me kuaj dhe mbi kokat e kuajve ngrihet nga një gjarpër i madh. Kulti i Dioskurit në Greqi prej kohërave më të lashta ka pasur karakterin htonik, dhe karakter të tillë kanë pasur edhe gjarpërinjtë si në religjionin grek ashtu edhe në atë ilir, prandaj nuk është për t’u befasuar, që në këtë përmendore ndeshen bashkë. Mirëpo, përmendoret e tilla në botën greko-romakejanë shumë të rralla, kurse nëtrevën ilire ky ngaNarona është i vetmi i llojit të tillë. Mund të supozojmë se gurëgdhendësi, i cili nuk ka qenë i shkathët (“ndoshta ndonjë marinar ose peshkatar” - siç mendon M. Abramiqi), me siguri vendas, duke mos ditur për shembujt e rrallë dhe të largët nga Italia dhe Greqia, por duke e njohur mirë simbolikën e këtyre hyjnive, shkriu bashkë paraqitjen e rëndomtë ikonografike të Dioskurit me simbolin religjioz ilir të nëntokës - gjarpërit.
Popullariteti i gjarpërit duhettë ketë qenë vërtet i madh gjatë tërë kohës së sundimit romak në këto vise. Hyjnitë e reja që i kanë sjellë romakët nuk kanë patur sukses ta mënjanojnë kultin e stërlashtëtë kësaj kafshe, e këtë nuk e ka arritur kurrë as krishtërimi, i cili në relacion me kultet vendase ka qenë më shumë intransigjent se ai zyrtar, religjioni pagan romak. Lufta midis religj ionit popullor, vendas dhe krishtërimit bëhet gjithnjë e më e ashpër me forcimin e krishtërimit. Kulti i gjarpërit që në mbarim të Perandonsë romake ka qenë i detyruar që të zmbrapset përpara religj ionit të ri, por kurrë tërëisht; shumë elemente të këtij kulti vazhduan të jetojnë edhe më tej, deri në ditët tona.
Një episod dramatik në luftën ndërmjet religjionit të vjetër dhe krishtërimit e tregon Shën Jeronimi në jetëshkrimin e Shën Hilarionit. Shën Jeronimi, si bir vendi me siguri e ka njohur mirë gjendjen e ndërlikuar fetare në pjesën perëndimore të Ballkanit në mbarim të kohës së vjetër, ka shënuar tregimin mbi gjarpërin i cili në rrethinën e qytetit Epidaurus (Cavtati i sotëm) përpinte jo vetëm kafshët, por edhe barinjtë dhe bujqit. Sipas tregimit të Shën Jeronimit në Epidaur më 365 erdhi Shën Hilarioni për ta çliruar popullin e krishterë prej këtij rreziku të madh. Shën Hilarioni u fut në luftë me këtë bishë dhe e mbyti.62 Tashmë arkeologu i famshëm anglez A. J.Evans i cili i vizitoi viset që përmend Shën Jeronimi, ka dhënë interpretimin e drejtë të kësaj legjende. Në këtë tregim, me fjalë të tjera, kemi personifikimin e ngadhnjimit të religjionit të ri - krishtërimit mbi besimet e vjetra të vendasve.
Me analizën e dokumentacionit arkeologjik, të tregimeve mitologjike të ruajtura dhe të burimeve të rralla të shkruara arrijmë deri në përfundimin që gjarpëri edhe tek ilirët ashtu si edhe te fqinjët e tyre jugorë tek grekët, ka pasur, siç kemi thënë, domethënie të ndryshme religjioze e mitologjike. Disa nga këto domethënie mund t’i identifikojmë e analizojmë, duke i falënderuar krahasimit me manifestimin e kultit të gjarpërit tek grekët edhe tek popujt e tjerë të lashtë, kurse për shpjegimin e të tjerave jemi të drejtuar në shfrytëzimin e materialit etnografik.
Shumë i rëndësishëm është roli i gjarpërit si kafshë totemike. Vetëm emri i ilirëve, përkatësisht i kryetarit të fisit të tyre i Illyriosit, fsheh në vete nocionin e gjarpërit; prindërit e tij Kadmi dhe Harmonia gjithashtu shndërrohen në gjarpërinj, kurse vetë Illyriosi e merr menjëherë pas lindjes fuqinë hyjnore prej gjarpërit. Ilirët e jugut e kanë konsideruar gjarpërin mbrojtës jo vetëm të individit, por edhe të tërë fisit dhe e kanë identifikuar fatin e tyre me fatin e gjarpërit. Më parë kemi përmendur rastin e paraqitjes së gjarpërit në monedhat e kolonisë greke Faros, ku gjarpëri e simbolizon me siguri popullsinë vendase e cila lufton kundër ardhacakëve. E kemi parë gjithashtu paraqitjen e gjarpërit në pllakat nga Gostili dhe Selca e Poshtme, në të cilat karakteri mbrojtës i gjarpërit është evident. Besimi se fisi ilir rrjedh prej gjarpërit ka jetuar gjatë në ndërdijen e popullsisë vendase, prandaj edhe refleksionin i këtij besimi e gjejmë që në shekullin XIII në veprën “Historia Salonitana” të kronikut të Splitit Toma Arkigjakonit, i cili, duke folur për Kadmin dhe formën e tij, prej gjarpëri, thotë se pikërisht për shkak të këtij tregimi populli quhet gjarpërrrjedhës (“anguigene”).
Fisi ilir i enkelejve i cili ka jetuar në jugun ekstrem të tokave ilire, e ka pasur gjarpërin për totem të vetin. Emri i këtij fisi fsheh në vete, si edhe ai ilir nocionin e gjarpërit, më saktësisht të ngjalës. Mirëpo, meqenësenë zoologjinë antike ngjala, i takon gjarpërinjve, edhe ky fis me siguri e ka adhuruar këtë kafshë si kryetar dhe mbrojtës të vetin.
Jo më pak i rëndësishëm ka qenë roli i gjarpërit me Kultin e të vdekurit, përkatësisht të të parëve dhe lidhur me këtë edhe si mbrojtës i vatrës së shtëpisë. Dëshmitë për domethënien e tillë në Ballkan janë shumë të lashta. S’do mend që ndër ne mund të numërohet edhe gjetja e cekur nga Tjerrtorja e Prishtinës nga neoliti i vonë. Figura prej argjili i gjetur po në këtë lokalitet paraqet gjarpërin të mbështjellë kutullaç dhe meqenëse është gjetur “në suvatimin kompakt të shtëpisë”66 është e qartë përmbajtja e tij kultike.
Një figurinë shumë të rëndësishme analoge me këtë e gjejmë në Mikenë, ku gjatë gërmimeve arkeologjike më 1968 dhe 1969janë gjetur shtatëmbëdhjetë- disa të plota e disa fragmentare - Tigura të gjarpërinjve prej dheu të pjekur të mbështjella në lëmsh. Janë zbuluar, në shtëpi, e cila është shkatërruar nga zjarri në periudhën e vonë heladike III B (Helaldic III B), d.m.th. nga mbarimi i shek. XIII. para e.s., që do të thotë se është shumë më i vonshëm se ai i gjetur në Tjerrtore. Nuk mund të ketë, kurfarë dyshimi që domethënia e tyre e kultit është identike, d.m.th. se paraqet mbrojtësin e vatrës së shtëpisë dhe se njëkohësisht është personfikimi i shpirtit të të ndjerit, përkatësisht i vetë kryetarit të fisit.
Shumë më vonë në trevën ilire do ta gjejmë edhe një dëshmi mbi ekzistencën e kultittë tillë dhe pikërisht në monedhën e qytetit ilir Amantia të shek. III-II. para e.s.
Besimi mbi gjarpërin si personifikim të shpirtit të të ndjerit, edhe si mbrojtës i vatrës së shtëpisë, është shumë i përhapur te popujt indoevropianë që nga India e deri në Evropë. Prandaj është vështirë të konstatohet nëse besimi i tillë te shqiptarët e sotëm dhe te sllavët në Ballkan i ka rrënjët nga besimi i ilirëve, po fakti që ky është tejet i përhapur te popullsia e sotme e pjesës perëndimore të Gadishullit Ballkanik na jep të drejtë të supozojmë që në këtë fakt duhet të kërkojmë reliket e religjionit nga kohërat parahistorike.
Si mishërim i shpirtit të të ndjerit gjarpëri shpesh qëndron nëpër varre; ai së këndejmi i ruan varret njësoj siç e ka ruajtur shtëpinë e të ndjerit edhe atë vetë derisa ka qenë gjallë. Pranaj, gjarpëri ndeshet shpesh në përmendoret mbivarrore greke, etrure dhe romake si mbrojtës i varrit. Në trevën ilire gjarpëri paraqitet gjithashtu në përmendoret mbivarrore nga periudha romake, mirëpo nuk jemi në gjendje të themi nëse këto paraqitje kanë lidhje të drejtpërdrejtë me besimet e popullsisë vendase. Paraqitja e dy gjarpërinjve në një urnë hiri prej guri nga Jezerina në Bihaç, pastaj paraqitja e gjarpërit edhe në një fragment të urnës së tillë nga Ripaçi nuk lënë kurrfarë dyshimi që gjarpëri edhe te ilirët ka pasur rolin e mbrojtësit të varrit. Këto dy urna dëshmojnë edhe faktin se besimi në gjarpërin si mbrojtës i varrit ka qenë gjallë tek ilirët që nga koha parahistorike e deri në kohën romake. Këtej mund të konkludojmë që njëra nga umat, ajo nga Ribiçi, sipas karakteristikave të stilit të kompozicioneve figurative që janë të skalitura në të, i takon kohës së lulëzimit të artit japod, d.m.th. më së voni në shek. IV. para e.s. Urna nga Jezerina është e kohës romake, por në të ka qenë i varrosur një ilir, siç na dëshmon emri i skalitur në të (Ditius Sestenius Frontonis filius). Në të dy urnat gjarpëri gjendet në anët e përparme, më saktësisht në pjesët e dalura përpara urnës, që është dashur të përforcojë simbolikën e tyre si mbrojtës të relikteve të të vdekurit.
Besimet për gjarpërin si kafshë që mishëron shpirtërat e të vdekurit që banojnë në thellësitë e errëta të nëntokës, si edhe për ato si mbrojtës të varreve, është vetëm një pjesë e besimeve mbi gjarpërin si shtazë htonike. Fakti që gjarpëri del nga thellësiae tokës dhe atje kthehet ka qenë shkak i besimit në të si kafshë që ka lidhje me botën nëntokësore dhe me gjithë atë që ndodh në këtë botë dhe që njerëzve u sjell të mirën ose të keqen. Sepse ashtu njësoj sikur nga bota nëntokësore njeriut i kërcënohen fuqitë tinzake e të tmerrshme (vullkanët të cilët nga gjiri i tokës gëlltisin zjarrin dhe mbjellin vdekje, tërmetet të cilët me oshëtimën nëntokësore rrënojnë jo vetëm atë që ka krijuar njeriu me duart e veta, por edhe vetë natyrën - malet, ishujt etj., gazra helmuese që nga thellësia e tokës shpërthejnë në sipërfaqe dhe veçanërisht hyjnitë nëntokësore, të disponuara armiqësisht ndaj njeriut në tokë, ashtu edhe nga kjo nëntokë rriten bimët e nevojshme për jetën e njerëzve e të kafshëve, del gurra e ujit dhe ujërat e nxehta minerale të cilat njerëzve ua shërojnë dhembjen e eshtrave dhe sëmundjet e tjera të këqija etj., kështu edhe gjarpëri ka herë karakter të mbrojtësit e të bamirësit, herë është armik i përbetuar i njeriut.
Përkarakterin htoniktë gjarpërit flet gjithashtu popullariteti i madh i valles mortore, tek ilirët në kohërat parahistorike dhe romake (për të cilën kemi dëshmi nga një mori paraqitjesh figurative), si edhe mbeturinat e kësaj valleje në folklorin e popujve të sotëm të pjesës perëndimore të Ballkanit. Vallja e hapur që ilirët e kanë luajtur në varrime paraqet, në të vërtetë, gjarpërin; ky kërcim në formë të gjarpërit ashtu si edhe spiralja dhe trupi zik-zak i gjarpërit simbolizon rrugën e vështirë të shpirtit të të ndjerit në labirintin e botës nëntokësore.
Në religjionin egjeo-kretas dhe grek është e njohur mirë lidhja e gjarpërit me hyjneshën Nëna e Madhe (Magna Mater) e cila ia dhuron jetën gjithë natyrës, prandaj është vështirë për të besuar që edhe ilirët në Ballkanin perëndimor, ashtu si edhe paraardhësit e tyre në këtë trevë (për çka na dëshmon shumë bindshëm plastika e neoeneolitit), nuk e kanë adhuruar këtë hyjni dhe nuk e kanë lidhur karakterin e saj htonik me atë të gjarpërit.
Si kafshë htonike gjarpëri është njëkohësisht edhe simbol i plleshmërisë, dhe pikërisht si simbol i plleshmërisë së tokës ashtu edhe i plleshmëri së gruas. Dëshmi të drejtpërdrejta për gjarpërin si simbol të plleshmërisë te ilirët nuk kemi, por rasti nga Epiri, ku pa dyshim ka pasur element etnik ilir, në të cilin virgjëresha lakuriqe në pranverë i ofron ushqim gjarpërit në pyllin e shenjtë të Apollonit, tregon se ritualet në të cilat gjarpëri është i lidhur me plleshmërinë kanë qenë të njohura edhe te ilirët që i banonin këto vise, dhe me siguri edhe tek të tjerët. Rasti i përmendur nga fshati Orman i Maqedonisë, tërthorazi na shpie në përfundimin se gjarpëri edhe te ilirët ka luajtur rol në plleshmërinë e gruas.
Si simbol i nëntokës, i errësirës e i së keqes (veçanërisht në religjionin grek) gjarpëri shpesh lufton kundër shpendëve (rëndom kundër shqipes), që simbolizon dritën, Diellin dhe elementin e së mirës. Motivi i luftës së gjarpërit me shpendin është shumë i lashtë dhe ndeshet në tregime të ndryshme ndër shumë popuj që nga Mesopotamia e deri më sot në religjionin e krrishterë. Paraqitjet e kësaj lufte mund të ndeshen që në kulturën egjeo-kretase, kurse te ilirët në kohën parahistorike e ndeshim vetëm në një sumbull brezi nga Magdalenska Gora e Shmarjes në Slloveni. Shpendi moçalik që rri në lis (me siguri lisi i jetës) mban në sqep gjarpërin i cili përdridhet si përpara vdekjes. Kjo skenë gjendet krejtësisht në të majtë të kompozicionit figurativ që e paraqet kaiorësin dhe grushtin e dy meshkujve, të cilët luftojnë për trofeun - përkenaren me xhufkë të madhe puplash. Kjo sumbull brezore është e kohës së lulëzimit të artit situlik, përkatësisht e shek. V. para e.s. dhe e vetmja përmendore e këtij arti në të cilën është paraqitur lufta e shpendit me gjarpërin. Kjo do të thotë që kjo paraqitje për nga përmbajtja i takon botës shpirtërore ilire; simbolikës ilire, e jo asaj etrure-venete, siç është rasti me shumë motive të tjera në artin situlik. Mos ndoshta, në këtë paraqitje mund ta shohim jo vetëm luftën midis errësirës e dritës, përkatësisht midis së mirës e së keqes, por edhe luftën e dy koncepsioneve religjioze: atij jugor në të cilin dominon gjarpëri dhe atij verior ku mbizotëron shpendi moçalik si simbol i Diellit?
Mirëpo, gjarpëri nuk është vetëm simbol htonik. Si simbol i plleshmërisë vegjetative ai ka qenë i lidhur edhe me burimet e tjera të jetës - Diellin. Në Egjipt, e gjithashtu edhe në Greqi, gjarpëri ndonjëherë paraqitet edhe si personifikim i Diellit. Mund ta marrim me mend që edhe tek ilirët nuk ka qenë ndryshe dhe se forma e shumë byzylykëve nga treva ilire me mbaresë në trajtë të kokës së gjarpërit, përveç funksionit praktik, ka pasur edhe domethënie simbolike - paraqitja e rrugës së Diellit nëpër kupën qiellore.
Ky dualitet kuptimor i simbolikës shprehet në një funksion të tij të rëndësishëm: gjarpëri është kafshë që i shëron sëmundjet. Prandaj ai është bërë edhe simbol i zotit të mjekësisë në panteonin grekoromak - Eskulapi.
Në fund duhet përmendur edhe lidhja e gjarpërit me kultin e larëve dhe tëpenatëve. Kjo lidhje njihet mirë në religjionin romak. Nga ana tjetër, dihet se kulti i larëve shtëpiakë ka qenë mjaft i popullarizuar në kohën romake në trevën ilire, gjë që edhe e ka shtyrë Q. Truhelkën që të ngre tezën, sipas së cilës kulti i larëve tek ilirët, në kohën romake, ka qenë veçanërisht i dashur pikërisht për arsye se ky ka lindur në trevën ilire dhe se iatinët në Itali e kanë marrë nga ilirët.82 Për ta përforcuar këtë tezë të tij, Q. Truhelka i referohet tregimit që e gjejmë në “Eneidën” e Virgjilit, sipas të cilit heroi trojan Enea e ka sjellë këtë kult në Itali. Nëse, në këtë tregim të Virgjilit ka një grimë nga e vërteta, e duket se do të ketë, sepse ky tregim është më i lashtë se Virgjili, atëherë duhet të sjellim ndër mend se edhe vetë Enea ka qenë pjesëtar i fisit dardan nga Azia e Vogël i cili me siguri ka pasur lidhje gjenetike me dardanët ilir në Ballkan, sikurse edhe Enea, sipas Virgjilit kajetuar një kohë në Butrint, në Epir, pra, në qytetin ku ka pasur rast ta njohë kultin e gjarpërit - nëse nuk e ka njohur më parë.
Nëse është i vërtetë kulti i larëve në Itali me prejardhje ilire, vështirë mund të thuhet, por një gjë është e sigurtë: popullariteti i madh i këtij kulti te ilirët pa dyshim mund të sillet në lidhje me popullaritetin që ka gëzuar gjarpëri si kafshë kulti në trevën ilire.
Në fund, guxojmë të supozojmë që gjarpëri ka pasur edhe domethënie të tjera religjioze, të cilat nuk kanë lënë asnjë gjurmë në materialin arkeologjik ose në burime të shkruara.
Kafsha tjetër e cila në simbolikën htonike ilire ka luajtur rol të rëndësishëm, ishte kali. Edhe kulti i kësaj kafshe është i dokumentuar me burime arkeologjike dhe të shkruara. Mirëpo, as njëra e as tjetra nukjanë të mjaftueshme për të pasur një pasqyrë të qartë mbi të gjitha aspektet e këtij kulti në të gjitha viset ilire.
Gjetjet arkeologjike na çojnë, para se gjithash, në përfundimin se depërtimet e popujve kalorës nomadë nga stepat e Evropës Lindore kanë luajtur rol vendimtar në përhapjen e kultit të kësaj kafshe në trevën ilire, prandaj kuptohet që ky kult ka qenë më i përhapur në ato treva, ku edhe ndikimi i elementeve nomad ka qenë më i fortë, përkatësisht në trevat e Alpeve Lindore, japode dhe të Istrës e në masë më të vogël edhe në trevën e Gllasincit.
Le të shohim së pari çfarë na thonë gjetjet arkeologjike. Në qarkun kulturor të Alpeve Lindore, ku ndikimi shpirtëror i kalorësve nomadë ka qenë mjaft i fortë, figurat e kuajve janë me shumicë. Më të rëndësishme janë ato në rrotë të gjetura në Podzemelje (T. XXIII, 2) dhe në Dragatushë te Çërnomilji (T. XXIII, l). G. Kossack supozon se kuajt si kafshë kulti kanë zënë vendin që më parë e kanë pasur shpendët në qerre të tilla, ndërsa dëshminë për ndërrimin e simbolit në qerre e sheh pikërisht në gjetjet e përmendura në Slloveni.86 Me siguri që simboli i ri në disa raste ka zënë vendin e simbolit më të vjetër - të shpendit. Mirëpo, numri i madh si i shpendëve ashtu edhe i kuajve nga e njëjta kohë, flet për atë që këto dy simbole kanë ekzistuar njëri pranë tjetrit. Në trevën e Alpeve Lindore, ndër të tjera, këto dy simbole paraqiten bashkë, siç është p.sh. rasti në fibulat me kuaj në hark dhe shpendë në këmbë, prandaj, nga kjo mund të shihet, se ata kanë bashkëjetuar dhe janë komplementuar midis tyre.
Nga mbarimi i kohës së vjetër të hekurit, në këtë trevë, kali bëhet kafshë e rëndomtë e kultit. Figurën e tij e gjejmë shumë shpesh në këmbët e fibulave të varianteve të ndryshme nga mbarimi i periudhës së vjetër dhe fillimi i periudhës së re të hekurit, të cilat ndeshen më shpesh në Slloveni (T. XIX, 3), por në masë më të vogël edhe nga perëndimi e deri në Zvicër. Fibulat me protomin e kalit i ndeshim shumë rrallë edhe në trevën japodike (T. XIX, 7,989 dhe pa marrë parasysh ndryshimin në stil, përmbajtja e tyre simbolike është pa dyshim e njëjtë.
Figurën e kalit në trevën e Alpeve Lindore e ndeshim më tej në formën e varseve, në kapset e brezave të femrave prej bronzi nga periudha e re e hekurit - karakteristik për kulturën e Latën, por mbaresat e të cilëve në formë të kokës së kalit e zbulojnë lidhshmërinë e tyre me traditën e lashtë shpirtërore në këtë trevë, në këllëfet e krijuar nën ndikimin ikonografik të kulturave italike, në këllëfet e shpatës nga Cvetezha te Vaçi, dhe në aplikat prej plumbi nga Magdalenska Gora, Toplica (T. VI, 6), dhe Stiçna. Këto aplika janë me rëndësi të posaçme, për arsye të varësisë së tyre ikonografike dhe përmbajtjes së drejtpërdrejtë nga arti i nomadëve.
Varësia nga arti nomad i Alpeve Lindore mundet të haset edhe pak më në jug, në trevën e fisit ilir të japodëve. Kjo vlen vetëm për një sërë varësesh prej bronzi në formën e figurës së kalit me kokë të kthyer prapa dhe me bisht të ngritur lart, kështu që koka dhe bishti i ngritur mbi trup formojnë siluetë në formë të gjysmëhënës (T. XIX, 6). Përveç figurave të vogla, në trevën e japodëve janë zbuluar edhe shumë të tjera qoftë si varëse më vete (T. XIX, 5, 8)" ose, madje si protome në varëse dhe pektorale të ndryshme (T. XIX, 11; T. XXI, 1,5), në pllakat dekorative, fibulat (T. XXI, 7), kurse figurën e kësaj kafshe e gjejmë gjithashtu shpesh në urnat figu- rative të hirit prej guri (T. XX). Në formën e kokës së kalit përfundon edhe gypi për rrshiq prej argjilit të pjekur që është zbuuar në një varr në Sanski Most.
Sipas këtyre paraqitjeve të shumta të kalit ndër të cilat disa do të shohim më tej, kanë pasur pa dyshim domethënie simbolike, është e qartë se kjo kafshë në religjionin dhe simbolikën e japodëve ka pasur rol shumë të theksuar.
Kali si kafshë kulti ka pasur rol të rëndësishëm edhe te istrët. Në varret e në vendbanimet e tyre gjejmë shpesh varëse me formë të kësaj kafshe (T. XIX, 1,2), një paraqitje e kemi edhe në enën prej qeramike nga Bërtonigla. Megjithatë, shumë më interesante është gjetja e figurave të kalorësit prej guri nga Nesactiumi, për të cilin me siguri mund të thuhet se paraqet një hyjni vendase.
Shumë nga domethëniet religjioze dhe magjike të gjelit në qytetërimet antike si edhe në tregimet popullore të popujve të sotëm është vështirë të identifikohen edhe tek ilirët, sado që është e qartë se edhe ata është dashur t’i kenë njohur të gjitha ato veti që ia mveshin gjelit. Paraqitjet, relativisht të pakta të gjelit që janë gjetur den tani nëtrevën ilire, si edhe varferia në ikonografmë e këtyre paraqitjeve ofrojnë shumë pak vend për analiza të cilat mund të zbulonin se çfarë kanë qenë besimet e ilirëve lidhur me këtë kafshë.
Figurën më të shpeshtë të gjelit e ndeshim në format e varëseve të vogla prej bronzi, në amuleta. Deri tani këto amuleta janë gjetur në zonën kulturore të Alpeve Lindore (Sv. Lucija), vinkov Vërh pri Dvoru (T. XXVI, l), Brezje, Bitanj, Istër Gradina e Sv. Andrej Mali (T. XXXVI, 11), Picugë, në trevën e japodëve (Prozor T. XXXVI, 12). Më se e besueshme është që të gjitha këto figura të cilat i kanë bartur kanë pasur fuqi për t’i mbrojtur nga e keqja, sëmundja ose syri i keq. Dihet se popujt e lashtë gjelit ia kanë veshur vetitë që me këndimin e tij në mëngjez t’i largojë demonët e natës, prandaj për shkak të kësaj kanë konsideruar që shembëlltyra e tij mund të shfrytëzohet si apotropeion me të cilin njeriu mund të mbrohet jo vetëm nga demonët e natës, por edhe nga të këqijat e tjera. Për shkak të këtyre besimeve edhe shumë popuj të tjerë i kanë bartur figurat e gjelit si amuleta, ose i kanë vënë në kulme të shtëpiave etj. Është e mundshme që domethënie të tilla kanë pasur edhe gjelat prej qelibari që janë gjetur në depon iliro-greke të Novi Pazarit. Mendojmë se është vështirë të supozohet se cila ka qenë domethënia e tyre e vërtetë, sepse dimë që kjo kafshë, si edhe shumë të tjera ka pasur funksione shumë të ndryshme simbolike. Midis këtyre funksioneve domosdo ka mbizotëruar simbolika htonike - siç na e dëshmojnë krahasimet me simboliken mesopotamike greke.
Veçmas duhet të përqëndrohemi në shpendët që gjenden në qerret e kultit nga Gllasinaci, të cilat kanë në kokë xhufkën e gjelit (T. XXXVI, 9, 10). Këtu kemi rastin e kontaminimit të disa simboleve të ngjashme, me siguri komplementare të cilatështë dashurta kenënë bazë karakterin solar. Karaktertëtillë kanë pasur, ndërtë tjera, edhe vetë qerret me shpendët moçalikë, prandaj do të ishte e vështirë të mendohet që gjeli mund të ketë domethënie tjetër nga ato që e kanë shpendët moçalikë dhe qerret në të cilat gjenden këto shpendë. Ajo që dihet për gjelin si kafshë kulti në religjionin iranian dhe grek mjafton ta shpjegojë praninë e xhufkës së gjelit në qerre mesimbolikë të qartë solare. Burimet antike, ashtu si edhe përmendoret arkeologjike, flasin shpesh mbi gjelin si kafshë solare. Domethënie të tillë ka gjeli në reliefet mitraike në të cilët shumë shpesh paraqitet, e veçmas në religjionin persian. Këto qerre japin dorë të supozojmë që gjeli ka pasur edhe te ilirët po ashtu domethënie të kafshës solare.
Konsiderohet që gjeli si kafshë kulti është me prejardhje nga Mesopotamia dhe se në Greqi kulti i kësaj kafshe ka ardhur mjaft vonë, aty rreth shek. VII-VI. para e.s. Eshtë e mundshme që gjeli si simbol të ketë depërtuar përmes rrugëve të ndryshme edhe në viset ilire, sepse dëshmitë mbi këtë kult janë më të shpeshta në ato vise të cilat kanë qenë më shumë të eksponuara ndikimeve shpirtërore direkte ose indirekte të kulturës helene - në viset veriore dhe jugore ilire. Mirëpo, shqafja e paraqitjeve figurative e gjelit në trevën ilire në kohën e hekurit nuk duhet të jetë i vetmi element të cilin duhet ta marrim parasysh në shqyrtimin e gjenezës së kultit të kësaj kafshe, për arsye se ilirët e kanë njohur këtë kult shumë më herët se sa shfaqen këto paraqitje. Drejt një mendimi të tillë na shpie gjetja e një figure realiste të gjelit nga koha e neolitit në lokalitetin Fafos në Mitrovicën e Kosovës e cila na zbulon se që në atë kohë në Ballkan gjeli kishte njëfarë domethënie simbolike. Na mungojnë, ç’është e vërteta, dëshmitë mbi kontinuitetin e këtij kulti deri në shek. VI. para e.s., kur shembëlltyra e këtij shpendi paraqitet përsëri në këtë pjesë të Ballkanit, mirëpo, këtë kontinuitet, megjithatë, nuk mund ta përjashtojmë.
Mbeturinat e besimeve ilire mbi gjelin si shpend simbolik në kohën romake e shohim në paraqitjet e shumta të tij në majë të urnave që j'anë zbuluar në trevat në të cilat do të jetojnë latobicët.
Karakter htonik kanë pasur gjithashtu edhe paraqitjet e pakta të figurave itifaiike të cilat deri tani janë gjetur në trevën ilire. Për më të njohurat ndër to - ato që janë gjetur në ‘Nesactium në Istri - nuk kemi të dhëna të sakta mbi vendin e gjetjes dhe relacionin ekëtyretruporevendaj figurave të tjera prej guri nga ky lokalitet. Mirëpo, në qoftë se janë të sakta supozimet që deri tani i kanë shfaqur shumë arkeologë, jo vetëm për lidhjen artistike, por edhe për lidhmërinë funksionale të plastikës monumentale prej gurit ngaNesactiumi, atëherë do të kishim arsye që shpjegimin e figurave itifalike nga ky lokalitet ta kërkojmë në gjirin e hyjnive htonike. Këtu, ndërkaq, duhet të sjellim ndërmend gjetjen e figurave të kuajve (dhe të kalorësve), si edhe paraqitjet e spirales dhe të meandrit në shumë përmendore, që i takojnë fushës simbolike htonike, por edhe truporen e gruas lakuriqe me fëmijën në krah, e cila është në lidhje të ngushtë me kalin edhe me botën htonike.
Më qartë se nëNesactium lidhjen e figurës itifalike me kalin e kemi në sumbullën e brezit prej bronzi që është gjetur në një varr në Jezerinë (T. XXIV, 4). Me teknikën e bërjes së vrimave është punuar figura e luftëtarit itifalik me përkrenare në kokë, kurse në pjesën e sipërme të kësaj pllake gjejmë dy koka kuajsh, të punuar në të njëjtën mënyrë, gjë që është e rëndomtë në artin e japodëve.
Figura itifalike e luftëtarit do të dalë edhe një herë në trevën ilire dhe përsëri tek japodët. Fjala është për figurën në pllakën e madhe prej guri nga Zalozhja me paraqitjen e përcjelljes së kalorësve në anën e përparme. Luftëtari itifalik gjendet i skalitur në këndin e anës së majtë të pllakës. I. Çremoshnik e kërkon kuptimin e përmbajtjes së kompozimit figural të kësaj pllake në simbolikën religjioze greke dhe pikërisht në gjirin e kultit të Dionist, për arsye se në këtë kult paraqiten figurat e satirëve itifalik, kurse vetë Dionisi, ashtu si edhe Priapi i cili konsiderohet i biri i tij, është i lidhur ngushtë me kultin e të vdekurve. Duke u nisur nga supozimi që kjo përmendore është e periudhës romake (I. - II. e.s.), I. Çremoshniku merr parasysh, me rastin e shpjegimit të prejardhjes së figurës së përmenduar itifal ike, edhe përhapjen e kultit të Dionist në kohën e dominimit romak në trevat ilire. Megjithatë, kjo autore, duke mos mundur t’i shmanget elementeve të qarta parahistorike në këtë kompozim figurativ, heton se, “nuk mund të përjashtohet mundësia që këto paraqitje tonat rrjedhin pjesërisht nga shfaqja e kulteve parahistorike të popullsisë autoktone”. Vërtet, nuk kemi mbështetje të arsyeshme, që simbolizimin i cili gjendet në këtë kompozicion figurativ ta përjashtojmë nga konteksti i simbolizimit ilir parahistorik, prandaj, krahasimi me religjionet greke, romake e të tjera të botës mediterane mund të na ndihmojnë për përcaktimin e kuptimit themelor të porosisë që gjendet në skenën e paraqitur, por vështirë se mund të zbulojnë përmbajtjen e tyre të vërtetë ilire, japode. Qenësore është se ushtari itifalik, që gjendet në krye të përcjelljes së kalorësve, luan rolin vendimtar në simbolikën funerale të skenës. Për domethënien e vërtetë të tij mundemi vetëm të supozojmë. Gjithsesi nuk është e rastit që në paraqitjen e përmendur të sumbullës brezore nga Jezerina që datohet me shek. V. para e.s., përveç luftëtarit itifalik, gjenden edhe dy protome kuajsh, kurse kali është, siç kemi parë, kafshë tipike htonike.
Çdo gjë që ka qenë në lidhje ine varrimin dhe me varrin ka patur domethënie magjike, religjioze ose simbolike. Prej vdekjes e deri te varrimi i të vdekurit, formës së varrit në të cilin ai ka qenë i vendosur, përkatësisht ku ka qenë i deponuar hiri i tij e deri te gjërat përcjellëse që viheshin në varr të tij, dhe zakoneve mortore, e tërë kjo ka qenë e gërshetuar me domethënie të thellë.
Nuk është këtu vendi që t’i shqyrtojmë të gjitha aspektet e kësaj problematike shumë të ndërlikuar, për arsye se kjo nuk hyn në kuadrin e temës sonë. Trajtimin tonë do ta përqendrojmë, në simbolizimin funeral, pra, vetëm në atë pjesë të fakteve dhe në atë material që zbulon simbolikën e varrit, të varrimit dhe të objekteve që gjenden në varr.
Simbolet që janë të lidhura me varrin mund t’i sistemojmë në tri grupe:
Në grupin e parë hyjnë të gjitha ato zakone të cilat janë të lidhura drejtpërdrejt me varrimin e të vdekurit. Arkeologjia, për fat të keq, nuk është në gjendje të na i dokumentojë të gjitha ato veprime të shumllojshme dhe shumkuptimore të kultit të varrimit të të vdekurit, përgatitjet për varrimin, bartjen e të vdekurit në vendvarrim, vendosjen e të vdekurit në varr, përkatësisht djegien e tij paraprake dhe deponimin e hirit në urna, me këngë mortore dhe vajtime etj. Nga i tërë ky kompleks i dokeve dhe i veprimeve të kulteve mund të rikonstruktojmë fare pak, por edhe me ato fakte që mund të konstatohen nga materiali arkeologjik, nuk është gjithmonë e lehtë të përcaktohen domethëniet që ua kanë dhënë ilirët, përkatësisht secilit fis ilir.
Nga veprimet e kultit lidhur me varrimin dëshmi të sigurta kemi për vallen mortore. Më herët e gjejmë të paraqitur në urnën e njohur prej guri nga Ribiçi (V. - IV, shek. para e.s.). Në anën e zgripit të majtë të kësaj ume gjenden pesë femra të cilat kanë lidhur duart me njëra-tjetrën, kurse prijësi i valles me dorë të majtë mban kantain. Vallja zh vi llohet nga e majta në të djathtë, prandaj i përket tipit të ashtuquajtura valle të prapëta, tip ky i cili, pëmdryshe, (te sllavët e jugut) luhet mbi varre, në përgjithësi në lidhje me vdekjen. Nga kjo veçanti, si edhe nga fakti që kjo paraqitje gjendet në një umë, me siguri mund të themi se kemi të bëjmë me paraqitjen e valles mortore,2 e cila edhe për një kohë të gjatë, deri në ditët tona, do të luhet në pjesën perëndimore të Ballkanit?
Vetë luajtja e valles rreth të vdekurit është zakon i lashtë i dëshmuar që në paleolit dhe në një sërë qytetërimesh të vonshme e deri në ditët tona, ndërsa trajta e saj rrethore e përsërit njërin ndër simbolet më universale dhe më të lashta - rrethin, përkatësisht simbolin e Diellit, por edhe rrugën e tij në kupën qiellore.4 Vallja e cila sillet në formë të mbrapshtë, pra, në anën e kundërt të Diellit, ashtu si edhe svastika me gembat e thyer në anën e kundërt të drejtimit të akrepave të orës, do të thotë vdekje.
Pasi e vendosnin të vdekurin në varr, përkatësisht pasi hirin e kanë vendosur në urnë, rreth varrit shpesh është bërë kurora prej gurësh. Ky zakon ishte i shpeshtë që në parahistori - natyrisht jo vetëm në trevën ilire - që nga periudha e bronzit e tutje. Sot kemi mundësi vetëm të supozojmë se çfarë domethënie specifike kanë pasur këto konstruksione, se s’ka pikë dyshimi që përherë kanë pasur njëfarë domethënie simbolike ose së paku kanë qenë të lidhura me ndonjë veprim kulti ose magjik. Duke studiuar zakonet e rrethimit të varreve me kurorë prej gurësh, etnologët kanë dëshmuar se kjo unazë rreth varrit nuk ka pasur kudo të njëjtën domethënie. Në disa pjesë të Serbisë, p.sh. varri i të vdekurit i cili ka vdekur nga zjarrmia e lartë rrethohej me guraleca lumi të bardhë, për arsye se është besuar se në këtë mënyrë sëmundja nga e cila ka vdekur i ndjeri do të mbetet në varr dhe se nuk do t’i infektojë të tjerët. Në Kaukaz ndërkaq, kurora të tilla bëhen me qëllim që të ndjerit t’ia bëjë të mundshme të dalë nga varri. Shikuar në përgjithësi, mund të thuhet se kjo kurorë ka patur edhe ende ka te disa popuj, funksionin e përkufizimit të vendit të shenjtë rreth varrit.
Në trevën ilire këto kurora prej gurësh rreth varrit ndeshen që nga epoka e bronzit e tutje,8 dhe që nga veriu(Sllovenia)ederi nëskajin mëjugortë tokave ilire (Shqipëria, Maqedonia). Këto kurora janë punuar shpeshherë prej guralecëve të bardhë të lumenjve, që gjithashtu kanë pasur domethënien e vet simbolike. Materiali etnografik edhe këtu na ndihmbn për ta shpjeguar praninë e guralecëve të bardhë në këto kurora. Sipas të dhënave që janë mbledhur në Ballkan e gjetiu, del qartë që këta guralecë kanë qenë personifikim i shpirtit të të ndjerit, më saktësisht në to kanë qenë vendosur shpirtërat e të ndjerëve. Mjaft e besueshme është që pikërisht këto domethënie e kanë pasur edhe guralecët e bardhë që i ndeshim në nekropolet ilire në Shqipëri," Kosovë dhe në viset e tjera të banuara me ilirë. Ineresant është që edhe banorët e sotëm të këtyre viseve mendojnë se në guralecat e lumenjve janë të vendosur shpirtrat e të ndjerëve dhe se në përgjithësi guraleci ka veti të veçanta magjike.
Në lidhje me vetë varrin, duhet të themi këtu edhe një veçanti për të cilën besoj se ka kuptim solar. Shumë autorë janë orvatur të argumentojnë se orientimi i të ndjerit në drejtim perëndim-lindje ose anasjelltas tregon se ilirët i kanë pasur parasysh anët e botës me rastin e vendosjes së të ndjerit në varr. Kështu p.sh. M. Gjuknik dhe B. Jovanoviq besojnë se pozita e varreve lindje - perëndim në tumat e Atenicës te Çaçaku ka qenë i kushtëzuar “me disa relacione të kultit ndaj Diellit”. Këta autorë sjellin edhe rastin e orientimeve të varreve në Gllasinc si dëshmi se edhe ilirët e atjeshëm po ashtu e kanë pasur parasysh ecjen ditore të Diellit me rastin e vendosjes së të vdekurve në varr. Mirëpo, të dhënat që ka mbledhur B. Çoviq, e në të cilat mbështeten këta autorë, janë mbështetje e dobët për argumentimin e kësaj teze, për arsye se në fushën e Gllasincit mbizotëron shumëllojshmëria mjaft e madhe përsa i përket orientimit të varreve se me çfarë drejtimi lindje-perëndim dhe anasjelltas është i pranishëm diçka më shumë se 50%, që, s’do mend, se nuk është e mjaftueshme që nga kjo të konkludohet, se orientimi i varreve ka qenë në njëfarë lidhje me kultin e Diellit. Llojshmëri e ngjashme, tek e fundit, ndeshet edhe në nekropolet e tjera ilire, p.sh. në Shqipëri, Maqedoni,18 etj., prandaj, tani për tani, është vështirë që të vihen në lidhje zakonete varrimitte ilirët me rrugën që kalon Dielli prej lindjes në perëndim. Mungesa e analizave të sakta për të gjitha nekropolet ilire e vështirëson edhe më shumë formulimin e përfundimeve definitive mbi këtë çështje.
Ruajtja e vetë varrit nga demonët nëntokësor u ka qenë besuar kafshëve të ndryshme. Njëra ndër to ishte pantera, kafsha e cila në Lindjen e Aferme dhe në botën helenistike ka qenë ruajtëse e varrit, dhe figura e kësaj kafshe paraqitet edhe në pllakën nga Zalozhja, në të cilën kemi edhe shumë paraqitje të tjera me domethënie simbolike, nuk ka dyshim se funksioni i saj është identik me atë që kjo kafshë ka në trevat nga edhe ka arritur në trevën 4 lire. Përveç kësaj paraqitjeje nga Zalozhja, nuk kemi dëshmi të tjera që kjo kafshë ka pasur rol më të rëndësishëm në simbolikën funerale te ilirët. Prania e figurës së kësaj kafshe në prodhimet e artit situlik në Itali dhe modelet e tyre ikonografike në Etruri, paraqesin me siguri, rrugën përmes së cilës ky simbol oriental ka arritur në Ballkanin verior.
Mbrojtja e të vdekurve dhe e varreve nga demonët nëntokësor ishte përkujdesje e madhe për bashkësinë. Është dashur të sigurohet që askush të mos e shqetësojë të ndjerin në rrugën e tij për në atë botë dhe njëkohësisht që të neutralizohen edhe intencat eventuale të këqija të të ndjerit ndaj pjesëtarëve të bashkësisë. Prandaj, në varre e veçmas në urna të hirit prej argjili, e gjithashtu edhe varret vetë, janë vendosur simbole të ndryshme mbrojtëse qëllimi i të cilave ka qenë që t’i largojnë fuqitë e saj nëntokësore, që t’i sigurojnë të ndjerit rrugë të qetë për në botën nëntokësore. Në përmendoret funerale janë vendosur shpesh edhe simbole të ndryshme që paraqisnin botën nëntokësore ku banojnë të vdekurit.
Disa nga këto simbole tashmë i kemi përmendur, e disa të tjera do t’i përmendim në tekstin e mëtejshëm. Këtu mjafton të kujtojmë se paraqitja e shpeshtë e meandrit, spirales, rrathëve koncentrikë, svastikës, dorës, gjarpërit dhe simboleve të tjera që paraqiten në urna prej argjili ose në ato prej guri në trevën japode, në të cilat kemi paraqitur një kompleks të tërë simbolesh të lidhura me botën nëntokësore.
Rol të rëndësishëm kanë edhe objektet e shumta me domethënie simbolike që ia kanë vendosur të ndjerit në varr, e të cilat në të vërtetë, kanë pasur funksionin mbrojtës çfarë e kanë pasur edhe në jetën e të ndjerit. Në të njëjtën mënyrë siç e kanë ruajtur pronarin për së gjalli nga syri i keq, fatkeqësia dhe armiqtë e ndryshëm, ashtu është dashur që po këto objekte ta mbronin edhe në jetën e amshueshme. Së këndejmi në varre gjenden aq shpesh zile të vogla, korale, varse prej guri. lingët, emajl i kuq, guaca deti, kërminjtë, dhëmbë të derrit të egër, të arushës, ujkut e të ndonjë kafshe tjetër, amulete në trajtë të dorës apo të këmbës etj.
Kësaj serie simbolesh mbrojtëse mund t’i bashkëngjisim edhe paraqitjet në reliev të dorës në urnat nga nekropolët në Jezerinë. Adama van Scheltema me të drejtë flet për këto paraqitje të ngjashme të dorës nga vendgjetjet e tjera si edhe mbi shenjat që i kanë ruajtur hirin e të ndjerit nga syri i keq.
Mirëpo, përveç atyre amuletave në varrin e të ndjerit janë vendosur edhe disa objekte të cilat nuk i ka përdorur për së gjalli, porse i janë dashur në botën nëntokësore. Në disa varre në Slloveni, p.sh. janë gjetur “hej” prej hekuri dhe bronzi, përkatësisht thupra të gjata për të cilat është besuar se kanë pasur funksionin e metelikut, përkatësisht mjet pagimi, me të cilin i ndjeri ia ka paguar, siç e mësojmë këtë nga mitologjia greke - Haronit kalimin nëpër iumin nëntokësor Aheront. Natyrisht, sot nuk është e njohur a e kanë pasur edhe ilirët në përfytyrimin e tyre të botës nëntokësore, ashtu si edhe grekët lumin nëntokësor nëpër të cilin është dashur që me lundër të shkohet në vendbanimin e amshueshëm dhe se a ka pasur nevojë që për këtë të paguajë ndokënd, por që prej kur J. Decheltte-e shpjegoi mjaft bindshëm funksionin e këtyre “hejve” në shumë varre në Etruri (shek. VIII. - VII. para e.s.), në Gjermani, Francë efj., vështirë se mund të dyshojmë në funksionin e tyre edhe në varret ilire.
Ata iiirë te të cilët ka qarkulluar monedha e huaj apo vendase, e kanë vendosur atë në varret e të vdekurve, njësoj siç kanë vepruar edhe popujt e tjerë të asaj kohe.
Rolin e mbrojtësit të varrit, me siguri - së paku në disa vise - e ka pasur edhe gjeli. Në përfundim të tillë na shpie gjetja e shumë urnave funerale prej argjili në formën e shtëpisë me figura të gjelit në majë të tyre, të cilat janë gjetur në trevën e Alpeve Juglindore. Këto urna, ç’është e vërteta, janë të kohës romake por është mëse e sigurtë se në atë kohë, si dhe në kohërat parahistorike, gjeli në këto urna ka pasur për detyrë që me këngën e vet t’i largojë demonët e këqinj nga shtëpia në të cilën i ndjeri e ka gjetur vendpushimin e vet të fundit.