Syrit te keq s'kishte pfare fi beje. Ne Vukel, nje grua fatkeqe me tha se ai i kishte vrare tete femije te saj. Nje burre nga ky vend, per te provuar fuqine e syrit te tij, ia kishte ngulur veshtrimin nje vile rrushi, e cila nen shikimin e tij ishte fishkur dhe kishte rene pertoke, duke ngjallur frike te te pranishmit. Une nuk e takova kete njeri.
Marku kishte nje dele qumeshti qe e pmonte shume. Nje dite erdhi te dera nje malesore per te lypur. Ai i dha asaj buke, por ajo nuk ishte e kenaqur me kaq dhe, kur po largohej, ia nguli syte kafches se gjore qe ishte krejtesisht mire dhe tha: ”Sa dele e mire!” S'vonoi dhe ajo u semur. Marku dergoi e thirri veterinerin, i cili, posa e pa, tha: ”Une s’mund te bej asgje, dikush e ka marre mesysh kete dele. Duhet te gjeni ate njeri dhe t’ia hiqni magjine.” Por ata nuk munden ta gjejne malesoren lypese keshtu qe delja ngordhi. Marku e theri ate per mish. Une shpreha neverine time per kete veprim. ”Mishi,” tha ai, ’’eshte s*ka me i mire. Delja s’kishte asgje, me peijashtim te shume njollave te verdha ne melpi, qe ia kishte here ajo gruaja.”
Mbrojtja kunder Syrit te Keq. Nuskat perdoren me shumice. Kuajve dhe gjedheve u vene ne mase rruaza te kaltra, xhufka me qime baldose, per te cilat thone se jane shume efikase, ose perdorin qeska lekure ne forme trekendeshi qe permbajne shkrime. Sikurse ne shume pjese te tjera te botes, nje mjet mbrojtes me karakter te pergjithshem eshte nje bri ose disa brire te tille. Megjithese sot kafka e kalit eshte popullore per mbrojtjen e arave dhe te shtepive, ka te ngjare qe me peipara, si te tilla te jene perdorur kafka kafshesh me brire p.sh. kafkat e qeve qe shihen te gdhendura ne brezat e mureve te shume ndertesave klasike, ose, te ashtuquajturave te tilla. Nje pale dhembe derri te eger, ne forme gjysmehene qe varet ne qafe, perben nje nuske te pelqyer per nje kale shale tebukur. Ajo e ndalon shpirtin e keq qe t'i hipe kalit naten si dhe nuk e le te rrezohet. Nje burre, te cilin e njihja, pershkoi ne kale ne rrezik jete uren e gjate, te ngushte e rreshqitese te Gjakoves, ndersa gjashte veta qellonin mbi te per ta vrare. Zakonisht, njeriu do te duhej t'i printe kalit terthoras, megjithate, kali dhe kaloresi shpetuan te pademtuar. I pari mbante nje pale dhembe derri te eger, ndersa kaloresi nje cope meteoriti qe eshte nje mbrojtes i mire kundrejt plumbave. Nje shqiptar qe e njihja mbante vazhdimisht edhe ne Londer nje cope gur meteoriti dhe s'e kishin qelluar asnjehere.
Nje cope bronzi e vogel perdorej si imitim i nuskes me dhembe derri te eger ne pajimet e xhandarmerise take. Une kam nje gjysmehene te vogel me pamje terheqese te formuar nga nje pale kthetra skifteri, te cilen e bleva nga nje grua malesore qe thoshte se ishte nje ”ilaç” i madh.
Sikurse nje brire e vetme, ’’dhembi i ujkut, thoi i kendesit, kthetra e gaforres, te gjitha keto jane te mira. Ne Prishtine bleva nga nje vllah nje thunder urithi te thare, te veshur me argjend, te cilen ai ma keshilloi ne menyre te veçante, si mjet per ta mbajtur femijen shendosh. Eshte si nje miniature e ’’Dores se Fatimes”.
Nje tjeter objekt qe vleresohet shume ne Shqiperi eshte edhe nje ”kermill guri” (amonite-guacka). Baron Nopça, gjate kerkimeve gjeologjike te tij, u perpoq te levizte nje amonit te tille te madh qe kishte dale ne menyre te thepisur ne nje shkemb buze rruges, ne mal. Zhvendosja e tij ishte e veshtire, prandaj ai e la ate pune, megjithate, gjate kesaj orvatjeje kermillit prej guri ia kishin hequr disa copa. Marku qe i besonte shume kermillit prej guri, shprehu pakenaqesine e tij. Kjo gje u diskutua edhe ne malesi dhe njerezit ishin te mendimit se kishin pasur fat qe s’kishte ndodhur gje me e keqe. Vetem Zoti e dinte se Q'do te kishte ndodhur po ta kishin levizur kermillin prej guri.
Guacka eshte nje mjet mbtojtes i fuqishem por ne Shqiperine Veriore shihet rralle; keto nuk i vene me shume se nje ose dy per njeri, zakonisht rreth qafes ose qepen ne kape, me perjashtim te grave te Vrakes qe gjithmone vene nga dy, ne secilen ane te fytyres, te qepur me gershetin e flokeve. Guackat perdoren nga grate dhe femijet por jo nga burrat, me sa kam mundur te shoh une.
Megjithese guackat natyrore jane me pakice, sepse vendet e guackave jane te largeta, nje numer i madh, per te mos thene te gjitha vareset rrumbullake te argjendta qe jane aq te perhapura ne tere pjesen perendimore te gadishullit te Ballkanit, duket qarte se njedhin nga guackat, sic? tregon Fig. 19. Ne modelet me te vjetra, tipi i guackes eshte i dukshem. Dy rreshta te dredhur imitojne buzen e guackes kurse nje vrime e rrumbullaket te paren e firndit. Ne variantet e reja, nganjehere kjo vrime eshte gjithpka qe ka mbetur, kurse guacka eshte harruar. Te disa, forma e guackes eshte ruajtur, kurse filigrani zevendeson rreshtat e dredhur te buzes se guackes. Ne disa te tjera, rrethi ka evoluar ne gjysmehene, sip tregohet ne figure. Ka mundesi qe vareset ne forme dardhe qe jane aq te perhapura ne stolite e Lindjes se Aferme, te Afrikes dhe te Azise, ta kene prejardhjen nga guackat.
Kendesi eshte shume i fuqishem kunder shpirtit te keq, i cili, gjithmone ’’zhduket sa kendon gjeli”. Kendesi duket ne te dyja anet e shiritit te zbukuruar qe vihet ne koke e qe, deri vone, e mbanin grate ne Hercegovine te cilin e lidhnin rreth kapes se tyre. Xhamat e ngjyrosur “si gure te punuar” i bejne shiritat e kokes edhe me mbrojtese. Kendese te vegjel behen akoma si koke gjilperash per te mberthyer mbulesat e flokeve, ne Hercegovine.
Ne varrezat parahistorike te Glasinacit, ne Bosnje, jane gjeturnuska bronzite voglane forme pellumbash. Ne Shqiperine Veriore, ne shume kryqe varresb prej druri vihen tre pellumba, po prej druri. Te tille ka ve?anerisht ne Boge. Pellumbi eshte pjese perberese edhe ne vizatimet zbukuruese te bera ne mantelet ngjyre alle qe veshin grate e martuara katolike te Shkodres, si? eshte, gjithashtu, edhe gjarpri. Me gjithe hetimet e shumta qe jam perpjekur te bej, nuk kam arritur te gjej shpjegim per kete pellumb. ”Duhet te jete ndonjehistdri e vjeter, te cilen ne e kemi harruar,” ishte pergjigjj a e qendistareve. Nuskat e Glasinacit nga kohet e vjetra parakristiane dhe parasllave tregojne se historia, ne te vertete, eshte aq e vjeter sa te justifikoje edhe faktin qe eshte harruar. Pellumbi ndodhet, gjithashtu, edhe ne nje pale vethe te argjendte qe kam nga Mirdita.
Shume nga zbukurimet prej bronzi te periudhes se Hallshtadit, ne menyre te veçante, nje numer varesesh te vockela ne forme kovash, gotash, brokesh, kryqesh dhe kafshesh te gjetura ne Prozor te Kroacise, jane krejtesisht si kordat e sendeve shtepiake te vogla dhe artikuj ve te tjere qe varen nga nje zinxhir argjendi te kapur ne te dyja anet e mbuleses se kokes se grave, ne Nish te Serbise. Kepuce, gershere, plugje, pjata, Qeki^e, sakica, shata, revole, topuza ("buzdovan”) dhe shpata jane te perzier me bretkoca, lepuj dhe kendese. Kryqi, shkalla, zakonisht varen ne mes, duke na i vendosur keto zbukurime ne kohen e kristianizmit, ashtu sikurse revolja qe i vendos ne ’’periudhen e qyteterimif’; Ky zinxhir qetengjallkureshtjen, varetne gushe. Deri ne vitin 1902, ky punohej akoma nga fshataret vendas dhe ishte shume i perhapur. Une nuk kisha pare asgje te ngjashme me te ne ndonje vend tjeter deri sa e gjeta ne Kunst Hist. Museum (Muzeu Historik i Artit) ne Vjene, nje zinxhir madheshtor ari, te gjate nje jard (rreth 91 cm.) i zbuluar me 1797, ne Szilagy Somlyo te Hungarise bashke me pesedhjete medalje ari te medha te perandoreve romake te vena ne komiza ari tri nga Maksimiani, shtate te Valensit, nje e Valentinianit, nje e Kostandinit te Madh, dy te Kostancit dhe nje e Gracianit. Ne kete menyre, keto perfshijne nje kohe nga viti 284 deri 383 e.r. Katalogu zyrtar i pershkruan keshtu: ’’Objekti kryesor eshte zinxhiri (Nr.290) me modele veglash te ?do lloji.” Une gjeta zgjedhe kau, shkalle, kazme, ?eki?e te ndryshem, sfurk, shpate te drejte, mburoje, topuz, dare, pinca, gershere, plor, sepate, shpate te perkulur, draper, maje shtize dhe nje dore te shtrire. Ne qender varet nje topaz i rrumbullaket mbi te cilin gjendet nje vazo e arte, ku kane vene putrat e tyre dy luane. Mbi topin dhe ngjitur me zinxhirin eshte nje hinder druri ne te cilen qendron nje njeri me nje lopate ne dore. Tere kjo eshte punuar bukur ne ar solid dhe ka nje pamje shume madheshtore zbukurimet e stergjysherve fshatare i lene shume prapa punimet me argjend qe behen sot ne Nish.
Hallka e zinxhirit te perdredhur eshte njelloj, dhe keshtu jane e shumta e veglave dhe une nuk kam gjetur ne ndonje vend tjeter asgje qe t'ia pemgjase ketij zinxhiri me vegla. A i vinin njerezit e periudhes se Hallshtadit te Prozorit keto ene dhe vazo te vogla prej bronzi ne nje zinxhir? Per ke dhe kur u perpunua zinxhiri i arte i Somlyos? Dhe perse farketaret e Nishit e imitojne ate, akoma? Por eshte me lehte te beshpyetje sesa t’u pergjigjesh atyre.
Ne Bosnje, deri kohet e fundit jane perdorur nga grate mbulesa koke me stoli shume te sterholluara me pende me ngjyra, pupla palloi, rruaza, monedha e xhingla te tjera qe lekimden para e prapa dhe, te gjitha, me qellim qe te largojne Syrin e Keq nga mbajtesja e saj. Ndoshta, puna me e zgjuar ishte venia e nje pasqyre te vogel, sepse atehere Syri i Keq qe e shikon kthehet tek ai vete. Me e mira e te gjithave ishte venia e xhamit pas kokes te shamia dhe aty kapej, ’’per te shpetuar fytyren tuaj” s i? henin grate e Konjices, ne Bosnj e.
Meqenese semundjet ne pjesen me te madhe i atribuoheshin veprimit te Syrit te Keq ose magjive, nuskat ne Shqiperi, zakonisht, i quanin ’’derman” ose ”ilaç”; qe te dyja keto fj ale kane kuptimin e mjetit sherues.
Magjite e mira. Sipas ketyre, semundja mendohet se vepron ne bashkepunim me kete apo ate objekt dhe zhduket bashke me to.
Nje mjekim per verdhezeri u pergatit ne kete menyre nga nje burre i zgjuar mysliman per femijen e nje te krishteri shkodran, lidhi ca lesh me ngjyre te kuqe rreth femijes dhe ca lesh ne ngjyre te verdhe rreth nje trendafili te kuq ne kopsht. Ai urdheroi te kuqte qe te ike nga trendafili dhe te shkoje te femija, kurse te verdhen e urdheroi te ike nga femija dhe te shkoje te trendafili. Brenda pak ditesh, trendafili u fishk dhe u zverdh, kurse femijes filluan t’i skuqen faqet. Efekti i kures nuk mund te vihej ne dyshim.
Marku kishte edhe nje tjeter menyre qe e mendonte me te mire, sepse ajo mund te zbatohej ne ?do kohe te vitit Ju vini nje peshk te vogel ne nje kove me uje. I semuri duhet ta shikoje ate ndersa sillet rreth e rrqtull. Ne qofte se ai e shikon ate gjate e me ngulm te mjaftueshem, semundja zhduket nga i semuri dhe bie mbi peshkun, i cili ngordh.
Ne vitet 1912-13, per shkak te kryengritj es shqiptare dhe lufterave ballkanike, nje numer i madh malesoresh qe kullotnin bagetite e tyre ne fushat e Bunes ne dimer, nuk munden te ktheheshin ne malesi dhe u bllokuan ne kenetat mogalore gjithe veren e qeper tapati rrjedhoja te tmerrshme. Pothuajse te gjithe u preken rende nga semundja. Une i vizitova krahinat qe ishin me keq me nje ngarkese kinine, dhe i gjeta njerezit qe perpiqeshin te mjekonin shpretken e zmadhuar duke skuqur ngadale ne zjarr shpretken e nje deleje dhe duke shqiptuar fiale magjike me te cilat te benin qe shpretka e tyre te zvogelohej ndersa ajo e deles fergellonte ne zjarr.
Epilepsia nuk ishte e rralle ne malesi. Njerezit e prekur ngakjo semundje shikoheshin site pushtuar nga shpirtrat e keqij. Nje here, pashe nje gma qe e zune krizat dhe u shemb perdhe. Disa burra u sulen drejt saj dhe, pasi me thane te largohesha, shtine me revole prane kokes se saj. Kjo behej me qellim qe te trembnin shpirtin e keq. Meqenese ajo erdhi ne vete shpejt, ata besuan se veprimi i tyre beri efekt Nje here une shpetova nje grua qe donin ta rrihnin sepse ishte ne keto rrethana. Per fat, ajo erdhi ne vete shpejt. Megjithate, defi para pak kohesh, edhe ne Angli i rrihnin te çmendurit.
Marku dinte nje mjekim per epilepsi, por qe ishte i veshtire te behej. Ne qofte se ju shihni nje gjarper qe po gelltitnje bretkoce, ju duhet te hidhni nje shami te zeze mbi te. Kjo i shtie friken gjarperit dhe ai e nxjerr bretkocen. Shamine ruaje dhe, kur ndonjerin e ze kriza, hidhja ate siper. Atehere edhe ai do ta vjelle semundjen sikurse beri gjarpri me bretkocen. Gjate udhetimeve tona, ne kishim kujdes se mos ndeshnim ne ndonje gjarper qe te hante bretkocen, por s’e patem kurre nje rasf te tille.
Semundja, si rregull i atribuohet shpirtrave te keqij. Por kam ndeshur edhe ne nje perjashtim per t'u vene ne dukje. Kjo ndodhi ne manastirin serb te Deçanit. Disa vjet me pare, ne nje rruge te shkrete, diku aty afer, ishte gjetur trupi i vdekur i nje njeriu; tek ai s’kishte asnje plage. Vdekja e tij ishte nje mister i plote per te gjithe deri sa kerldmet e bera treguan se ai kishte fshehur disa sende te vogla me vlere, te vjedhura nga kisha. Me vone, pastaj, u be e qarte per te gjithe se ate e kishte goditur per vdekje Nena e Shenjte e Zotit. Eshte me interes te vihet ne dukje se ne nje balade te hershme malazeze (Vuk Karagji?, vell.I), Virgjeresha e Shenjte figuron si ’’Maria e Zjarrte”; ajo dergon vetetimen dhe shen Elija gjemimin e bubullimes. Se bashku me shenjtore te tjere, ata shpemdajne vdekjen mbi toke per te mjekuar njerezit nga gjerat e paudha. S'ka dyshim, se ketu ne kemi zoter pagane te veshur me maske te krishtere.