Themelimi

Islami dhe turqit

Turqit e lashtë ishin vendosur përreth zonës së maleve Alltaj, në jug të lumit Jenisej. Ata ishin pasardhës të Ja'fethit, i biri i Profetit Nuh (a.s.). Personaliteti i tyre më i shquar është Oguz (Oguz) Han, bashkëkohës i Profetit Ibrahim (a.s.), i cili e pranoi me dëshirën e tij Islamin. Turqit e quajnë atë Zulkamejn. Oguz Han kishte 6 djem: Gyn, Aj, Jëlldëz, Gok (Gdk), Dag (Dag) dhe Deniz. Prej tyre u fonnuan 6 fise si më poshtë:

Gyn Han - Kajë, Bajat, Alkaevli, Karaevli

Aj Han - Jazër, Doger (Ddger), Dodurga, Jabërllë

Jëlldëz Han - Avshar, Karëk, Big-dih, Karkën

Këto fise u vendosën në anën e djathtë të territorit dhe për pasojë u quajtën fiset e Oguzit të krahut të djathtë.

Gok Han - Bajëndër, Peçenek, Çavundur, Çebni

Dag Han - Salur, Ejmyr, Alajundlu, Yregir (Uregir) Deniz Han - Ëgdër, Bykdyz, Jëva, Kënëk.

Këto fise njiheshin si fiset e krahut të majtë.

Saluri, stërgjyshi themelues i fisit Salur, jetoi gjatë kohës së Pejgamberit Muhammed (s.a.v.s), dhe pasardhësi i tij, Çanak Han, e pranoi Islamin. Fiset dhe familjet e tjera turke u konvertuan në Islam, dhe për këtë arsye u quajtën Tyrk-i Iman (turq besimtarë, që do thotë turq muslimanë). Më pas, kjo fjalë u lexua Tyrkiman (Tyrkoman) dhe në ditët e sotme Tyrkmen.

Në Turkestan, Islami u përhap nëpënnjet tregtarëve. Edhe pse Kutejbeh b. Muslim e hapi qytetin Buhara ndaj Islamit, dhe ndërtoi atje xhaminë e parë në vitin 94/713, ky veprim nuk e përshpejtoi procesin e përqafimit të Islamit nga turqit. Por duke u familjarizuar me Islamin, nëpërmjet tregtarëve musli-manë dhe duke ndjerë se Islami ishte në harmoni të plotë me pikëpamjet, dhe mënyrën e tyre të jetesës, turqit e përqafuan Islamin me dëshirën dhe vullnetin e tyre të lirë. Duhet theksuar se momenti kur turqit hynë në Islam, njihet si një nga ngjar-jet më të rëndësishme në historinë botërore.

Megjithatë, duket se Islami u përhap mjaft herët midis turqve të veriut. Të parët i shikojmë bullgarët (nga burimet arabe: Sakalibeh), që dalin në shesh si Devleti i Parë Musliman Turk në histori. "Emri 'bullgar' duket se shfaqet për herë të parë në vitin 482 (e.s.). Pas vdekjes së Mbretit të Hunëve, Atilla, në vitin 453 (e.s.), bashkësia e Hunëve u shkatërrua dhe bullgarët turq vendosën sovranitetin e tyre nga Kaukazi në Danub." Disa nga bullgarët turq u vendosën në rajonin e Dobruxhës, nën drejtimin e Esperihut, djalit të Kuvrat Hanit, për shkak të presionit të ushtruar nga Hazarët. Kjo degë e bullgarëve ose e bullgarëve të Danubit, jetoi në periudhën më të shkëlqyeshme nën drejtimin e Kurum Hanit (803-814), dhe Omurtag Hanit (814-831). Pars Hani (859-890), u konvertua në fenë e krishterë në vitin 864 dhe u quajt Boris Han, dhe për pasojë edhe bullgarët e Danubit u konvertuan në të krishterë, dhe me kalimin e kohës, duke u përzier me sllavët u kthyen në popuj sllavë. Disa fjalë turke që kanë mbetur në gjuhën bullgare nga periudha paraislamike janë shembuj që tregojnë këtë lidhje.

Dega tjetër e bullgarëve u vendos në rajonin e Itilit të mesëm (Vollgës), në gjysmën e dytë të shekullit të 17-të. Qytetet më të rëndësishme të tyre ishin: Bullgar, Biler, Suvar, Oshal dhe Tetish. Islami u përhap shpejt nëpërmjet tregtarëve, që vinin nga vendet muslimane. Bullgari Han Allmësh, i biri i Jaltavarit, e përqafoi Islamin dhe në vitin 920 dërgoi lajmëtarin e tij te Halifi i Abasidëve në Bagdad, duke i kërkuar atij të dërgonte ulema për ti mësuar popullit bullgar Islamin, dhe arkitektë për të ndërtuar xhami dhe kështjella. Halifi el-Muktedir Bil-lah Xhafer dërgoi një komision ambasadorësh në vitin 310/922. Bullgarët e Vollgës e përqafuan Islamin në vitin 922, duke formuar kështu Devletin e Parë Musliman Turk.

Bullgarët e Idilit (Vollgës), jetuan të qetë deri në gjysmën e dytë të shekullit të 13-të; por sulmi i tyre ndaj mongolëve, që po ktheheshin drejt zonës së Araleve, pas një beteje kundër Kumanëve në rajonin Don në vitin 1223, dhe mposhtja e tyre shënoi rrugën e rrënimit të vetë bullgarëve. Kështu, nën urdhrat e Batu Hanit, mongolët i sulmuan bullgarët, pas një parapërgatitje të gjatë dhe në vitin 1236 i shkatërruan të gjithë qytetet e tyre duke i varur njerëzit.

Gjatë Epokës së Hordhisë së Artë (1282-1452), bullgarët u rimëkëmbën deri në një farë mase dhe vazhduan të jetonin me vështirësi, por, më pas, u sulmuan nga Pulat Timuri, Hani i Hordhisë së Artë në 1361, dhe qytetet e tyre kryesore u shkatërruan. Kur Emir Timuri, Hani i Hordhisë së Artë në vitin 1391, drejtoi fushatat e tij në Toktamësh, qytetet e bullgarëve u shkatërruan sërish. Pas kësaj, bullgarët jetuan në Hanatin e Kazanit.

Një shtet tjetër turk musliman ishte dhe Devleti Karahanllë (Ilighanllë) (840-1212 e.s.), që u vendos në Afganistan dhe në disa zona të Turkestanit, nën drejtimin e të mirë-njohurit Satuk Bugra Han (emri i tij në gjuhën arabe është 'Abd el-Kerim), i cili vdiq në vitin 344/959. Turqit, identiteti i të cilëve ishte zhytur tashmë në fenë Islame, luftuan kundër vëllezërve të tyre të mëparshëm: shamanistëve dhe budistëve. Ata, gjithashtu, luajtën një rol të rëndësishëm për përhapjen e. Islamit në Indi, ku dërguan shumë gazve (ekspedita të xhihadit) gjatë periudhës 351-582/963-1186. Mahmudi i Gaznes (388-421/998-1186) dhe pasardhësit e tij, drejtuan 17 ekspedita të tilla. Ushtria turke muslimane që u ndesh në këto beteja ishte e përbërë nga arabë, persë dhe ushtarë të tjerë të këtyre zonave. Ata flisnin një gjuhë të thjeshtëzuar të quajtur "Ordu", që në gjuhën turke do të thotë "Ushtri". Fjala e ditëve të sotme "Urdu", duket se e ka origjinën e saj nga fjala turke "Ordu".

Themeluesi i Devletit të Madh të Selçukëve (429-552/1038-1157), është biri i Dukakut nga Klani Kënëk i Oguzit. Sulltani i tij Tugrull (Tugrul) Beu, i biri i Mikailit, i biri i Selçukut, marshoi drejt Bagdadit në krye të ushtrisë së tij në vitin 450/1059, për të çliruar Halifin e Abasidëve nga komploti shiit-bujit Për nder dhe respekt të Halifit, Tugrulli e drejtoi personalisht kalin e Halifit. Më pas ai u martua me vajzën e Halifit (455/1063) dhe transmetohet se gjatë festimeve të dasmës, turqit kërcyen vallet e tyre folklorike.

Halifi ia riktheu autoritetin e tij të përbotshëm Tugrull Beut dhe i dha edhe titullin Sulltan.

"Hapja" e Anadollit ndaj Islamit

Fet'h është një fjalë arabe që ka kuptimin "të hapësh". Në praktikat dhe terminologjinë islame do të thotë: "të hapësh" një vend ndaj Islamit, ose "t'i familjarizosh banorët e një vendi me Islamin dhe vlerat e tij"; "të heqësh kufijtë artificialë midis të krijuarve dhe urdhrave të Krijuesit". Islami, duke qenë feja e fitres (karakterit të natyrshëm), u ekspozohet, u paraqitet banorëve të një vendi, për t'i bërë ata të aftë të njohin dhe të perceptojnë, se këto urdhra janë në përputhje me instinktet e tyre të brendshme dhe me sistemin kompleks të besimit. Popujt e vendit të hapur ndaj Islamit, nuk janë të detyruar të konvertohen në fenë islame; në rast të kundërt rezultati do të ishte të kishte shumë hipokritë. Muslimanët paguajnë taksën oshr, e grurit dhe jomuslimanët paguajnë haraxh për produktet e tyre. Mënyra më e mirë për të bërë një vlerësim të fakteve historike është krahasimi; duhet të kujtojmë se në atë kohë, dhe më pas, kishte një nënshtrim të tmerrshëm të jokrishterëve rië Evropë.

Muslimanët erdhën në rajonin e Anadollit, si fillim nëpërmjet ekspeditave të xhihadit, gjatë periudhës së Halifit të Dytë Omer b. el-Hattab (13-23/634-644) të drejtuar nga sahabi (shok i Pejgamberit a.s.), 'Ijaz b. Ganm, 18/639. Pasi mbërriti në Harran, Ijaz b. Ganm vazhdoi për në Dijarbakër me këtë ekspeditë. Më pas, muslimanët drejtuan një ekspeditë tjetër xhihadi në rajonin e Anadollit, gjatë periudhës së Halifit të Tretë Othman b. Affanit (23-35/644-656). Më tej, ata erdhën në rajo-nin e Anadollit nën drejtimin e Emevitëve; Sufjan b. Avf, mbërriti në Skutari në krye të ushtrisë muslimane dhe flota mbërriti në Gadishullin e Kapëdagë, në bregdetin jugor të Detit Marmara, duke i ardhur në ndihmë dhe ushtrisë rrethuese. Rrethimi i Kostandinopojës nga muslimanët vazhdoi deri në vitin 60/679, duke përfunduar me lidhjen e një Traktati 30 vjeçar për Paqe me Perandorinë Romake.

Halifi i Abasidëve, Harun er-Rashidi, e mundi Perandorin romak Nikiforin, në Eregli, pranë qytetit të Konjas në vitin 192/807, dhe për të përulur perandorin, e detyroi atë dhe familjen e tij të paguante taksën xhizje. Një Halif tjetër i Abasidëve, El-Me'muni, e mundi gjithashtu ushtrinë romake në Eregli në 215/830. Halifi Mu'tesim mundi perandorin romak Teofilin në vitin '222 1857, dhe shkatërroi Amoriumin, qendrën kryesore romake në Anadoll. Por të gjitha këto fitore ishin të përkohshme; muslimanët nuk do të vendoseshin përfundimisht në rajonin e Anadollit, derisa turqit selçukë të arrinin ta hapnin atë ndaj Islamit.

Perëndimorët e gërmuan të kaluarën e tyre kulturore, me qëllim groposjen e prezencës muslimane në rajonin e Anadollit, duke i vënë të diplomuarit dhe administratorët e vendit në gjumë nëpërmjet futjes në përdorim të konceptit të "trashëgimisë njerëzore". Por, në të njëjtën kohë, shkatërrimi i xhamive osmane, ndërtesave në Bosnjë dhe në Kosovë (për të mos përmendur këtu vende të tjera ish-osmane), nuk ka asnjë rëndësi, ato duhet të zhduken; pasi ato ndërtesa NUK janë "trashëgimi njerëzore"; ato janë jozyrtare.

Turqit selçukë, të cilët zotëruan Persinë, Sirinë dhe Kaukazin, rifilluan xhihadin e tyre në rajonin e Anadollit. Çagrë (Çagn) Bej, pasardhësi i Mikail Beut, i biri i Selçuk Beut, arriti në Kaukaz në vitin 1015, nga ku u angazhua në ekspeditat e xhihadit drejt Anadollit Lindor. Tugrull Beu, një pasardhës tjetër i Mikail Beut, hyri në territorin e Anadollit në vitin 1054, dhe arriti deri në Erzurum. Të gjitha këto arritje ishin veprim-tari për njohjen e terrenit. Beteja që do të vendoste të ardhmen e Anadollit, u zhvillua në Manzikert, më 26 gusht 1071. Sulltani selçuk Muhammed Alp Arslan ibn Davud, (455-465/1063-1072) komandoi ushtrinë muslimane, që marshoi përmes Persisë për në Anadoll. Në shenjë mbështetje dhe përgëzimi ndaj ushtrisë muslimane, Halifi i Abasidëve urdhëroi të kryhej një falje në emër të tyre në të gjitha xhamitë e Hilafetit. Megjithatë, pati edhe një përpjekje për të arritur një marrëveshje paqësore. Gjatë një dialogu të ashpër midis perandorit romak arrogant Romanus Diogenus (simdoi 1068-1071) dhe negociatorit krye-sor të muslimanëve, Sav Tigin, ky i pari deklaroi me sarkazëm se kuajve të tij shumë shpejt do fiu jepej ujë në Hemedan, në kryeqytetin Selçuk. Ndërsa i fundit në mënyrë sfiduese tha se kuajt me të vërtetë do të ishin në Hamedan, por ai nuk ishte i sigurt se ku do ta kalonte perandori dimrin e ardhshëm, që do të thotë se kuajt e tij do të merreshin si plaçkë lufte dhe se jeta, dhe e ardhmja e perandorit do të ishte në rrezik. Ndërkohë që diplomacia nuk arriti të vendoste paqen, dy ushtritë zhvilluan një betejë të ashpër në Malazgirt (Manzikert), në pjesën lindore të rajonit të Anadollit, një pasdite të premte, më 26 gusht 1071. Edhe pse ushtria muslimane me vetëm 54.000 luftëtarë, u përball me një ushtri të madhe prej 200.000 luftëtarësh të krishterë, forcat e Islamit e fituan këtë betejë të paharrueshme, e dla përcaktoi të ardhmen e Anadollit. Jobesimtarët u tërhoqën dhe perandori u kap rob. Edhe pse më pas u lirua nga selçukët, perandori u vra nga njerëzit e tij.

Gjatë zotërimit të Anadollit nga Devleti i Selçukëve, si sundimtar i pjesës qendrore u caktua komandanti Sylejman, pasardhës i Kutallmëshit. Ai e themeloi kryeqytetin në Konja dhe e trajtonte popullin e tij në mënyrë dinjitoze dhe të sjellshme. Sylejmani u kërkoi atyre të paguanin taksa të arsyeshme dhe nuk ndërhyri në besimin e tyre fetar. Në të njëjtën kohë, ai shfrytëzoi me mjeshtëri grindjet dhe konfliktet e brendshme midis familjeve romake, për të përfituar më shumë territore. Ai arriti në fakt kështu të aneksonte shumë pjesë të perandorisë romake, duke përfshirë edhe Iznikiun (Nikean), të cilin e ktheu në kryeqytet. Në vitin 473/1080, e zgjeroi territorin e tij deri në brigjet e Detit Marmara dhe Egje, duke e detyruar kështu Perandorin romak, Aleks Komnenin, të paguante një taksë vjetore. Territori që ishte nën degën e tij, të Dinastisë së selçukëve, njihej si "Sulltanati i Rumit", dhe sulltanët quheshin në gjuhën arabe "Cezarët e Romës", si shenjë treguese e zotërimit të tyre në pjesën lindore të Perandorisë "Romake". Nga fundi i shekullit të 11-të, selçukët e Anadollit, luftuan kundër valës së parë të Kryqëzatave. Një murg i quajtur Pierre l'Hermit, i hipur mbi shpinën e një gomari, duke shkuar nga një fshat në tjetrin, i nxiti të krishterët e Evropës të ngriheshin të bashkuar kundër muslimanëve, për të marrë Jerusalemin dhe vende të tjera të rëndësishme për të krishterët. Në këtë mënyrë, ai luajti rolin kryesor për fillimin në vitin 1097 e luftërave plaçkitëse që u quajtën "Kryqëzata" dhe që do të vijonin me qindra vjet. Gjatë Fushatës së Katërt të Kryqëzatave, për shembull, të krishterët evropianë pushtuan Kostandinopojën në vitin 1204, dhe e plaçkitën atë. Dinastisë Romake iu desh të largohej nga qyteti; një degë e saj vazhdoi të qëndronte në Trebizond nën emrin Perandoria Pontus, ndërsa, dega tjetër e saj vazhdoi të qëndronte në Anadoll, në Nike, dhe arriti të kthehej në Kostandinopojë në vitin 1261.

Menjëherë pas vdekjes së Sylejman Shahut, komandantët e tij u angazhuan në një luftë të ashpër për pushtet, që përfundoi me ndarjen e Anadollit në provinca të vogla, secila me nga një guvernator të pavarur. Guvernatori më i njohur i asaj periudhe ishte Emir Çaka, i cili gjatë periudhës 488/1095, "hapi" shumë pjesë të Anadollit perëndimor ndaj Islamit, të tilla si: qytetin Foça dhe Urla, dhe ishujt e Sokias dhe Sisamit, në rajonin e Egjeut. Ndërkohë, Sulltani i Selçukëve Borkyjaruk (Borkiiyaruk) caktoi në vitin 487/1094, pasardhësin e Sylejmanit, Këllëç Arsllan, si guvernator të Anadollit. Në vitin 603/1206, Turqit Selçukë i dhanë fund zotërimit të krishterë në qytetin Antalja, që shtrihej në brigjet e Mesdheut, dhe e "hapën" këtë qytet të rëndësishëm ndaj Islamit. Gjatë periudhës së Sulltanit selçuk Gijaseddin Kejhusrev, turqit selçukë zhvilluan betejën e tyre të fundit në Antakja, kundër romakëve për të fituar Anadollin në vitin 607/1210.

Sulltani më i madh i selçukëve të Anadollit, ishte Alaeddin Kejkubad. Me të ardhur në pushtet në vitin 616/1219, ai ndërtoi një arsenal armatimesh për flotën e selçukëve në Allaije, në bregdetin e Detit Mesdhe. Nga ana tjetër, popullsia e Sudakes në Krime, keqtrajtonte tregtarët që kishin marrëdhënie tregtie me Anadollin dhe për këtë arsye Alaeddin Kejkubadi dërgoi Husameddin Çobanin në këtë vend. Pasi lundroi nga Sinopi, Husameddin Çobani arriti në Sudak në vitin 625/1228 dhe pasi vendosi sundimin e tij, i caktoi popullit Sudak, pagesën e taksave.

Me afrimin e kërcënimit mongol, Halifi i Abasidëve, el-Mustensir Bil-lah, pajtoi selçukët e Anadollit me Ejubitët në vitin 633/1236. Alaeddin Kejkubadi vdiq në vitin 634/1237, pasi gjatë një banketi konsumoi mish shpendi të egër.

Pushtimi mongol i Anadollit

Mongolët, të cilët në atë kohë quheshin "Tatarë", gjatë shekullit të 13-të, pushtuan pjesën veriore të Detit Kaspik dhe Detit të Zi, si dhe Persinë, Irakun dhe Sirinë. Komandanti mongol Bajxhu Nojin, pasi e pushtoi Erzurumin në rajonin e Anadollit në vitin 640/1242 ai e shkatërroi qytetin. Sulltani selçuk Gijasuddin Kejhusrev II iu drejtua qytetit Sivas në krye të 50.000 kalorësve. Komandantët me përvojë e këshilluan atë të priste përforcime, por komandantët e tjerë në përcjelljen e tij menduan se meqë mongolët kishin vetëm 40.000 kalorës, përfundimet ishin të panevojshme, por në të vërtetë, mongolët kishin 60.000 kalorës, dhe ushtria e selçukëve pësoi disfatë gjatë Betejës së Kosedagës (Kësedagi) në vitin 641/1243. Selçukët u detyruan fiu paguanin çdo vit tatarëve (mongolëve) një sasi të caktuar taksash, dhe fiu jepnin një numër kafshësh të tyre.

Pas Betejës së Kosedagës, disa nga tatarët (mongolë) u vendosën në Anadoll dhe sulltanët selçukë u kthyen në kukulla në duart e pushtuesve. Fiset turke, të cilat ishin vendosur nga selçukët në zonën në kufi me Perandorinë Romake, u gjendën në një pozicion lufte për mbijetesë. Sulltani i fundit selçuk Gijasuddin Mesud vdiq në vitin 1308. Pas vdekjes së tij, administrimi i Anadollit i kaloi një guvernatori të përgjithshëm tatar (mongol).

Popullsia tatare (mongole) nuk ishte e mjaftueshme për të zotëruar gjithë rajonin e Anadollit. Për pasojë, shumë bejlike (emirate) turke u krijuan nga copëzat e shpërndara të selçukëve. Emirati më i madh ishte ai i Karamanit, ku përfshihej dhe kryeqyteti Konja, si dhe bejliket e Germijanit. Emirati më i vogël që u krijua, ishte Emirati Osman. Tokat e Emiratit Osman ishin të vendosura në Rrugën e Mëndafshit. Selia osmane dimërore, Sogyt, ishte shumë pranë kësaj rruge me rëndësi të madhe historike. Nikea, që ishte e vendosur në rajonin e Anadollit, ishte caktuar si kryeqyteti i Perandorisë Romake në vitin 1204, kur vala e Kryqëzatës së Katërt pushtoi Kostandinopojën. Kur Perandoria Romake u rivendos në Kostandinopojë, në vitin 1261, ajo u kthye sërish në kryeqendrën e kësaj perandorie. Ky fakt, arriti ta dobësojë fuqinë e perandorisë mbi guvematorët lokalë romakë, tekfurë, në Anadoll. Çdo tekfur, sillej sikur të ishte një sovran i pavarur. Kjo bëri që ky rajon të ishte edhe më i cenueshëm, por faktori më i rëndësishëm ishte elementi "njerëzor". Sundimtarët e parë dhe korniza administrative e Emirateve (Bejlikeve) Osmane, ishin më të përkushtuarit ndaj Islamit, ishin simboli për shpëtimin dhe lumturinë e të gjithë njerëzimit. Pra, ata ishin përcaktuar për të realizuar bashkimin e Anadollit musliman.

Ertugrull (Ertugrul) Gaziu

Themeluesit e Devletit Osman janë prej fisit Kajë të familjes Oguz. Ertugrull Beu hyri nën shërbimin e Sulltanit selçuk, Gijaseddin Kejhusrev III (1264-1283) në vitin 1279. Ertugrull Beu shërbeu si uç bej i selçukëve. Sulltani selçuk i dha atij qytetin e vogël Sogyt si rezidencë dimërore dhe Domaniçin si kullotë verore. Ertugrull Beu vdiq dhe u varros në Sogyt. Viti i vdekjes së tij pranohet të ketë qenë në 1281. Më pas fisi Kajë zgjodhi të birin e tij Osman si prijësin e tyre.

Hilafeti: Qëllimi dhe ideali i osmanëve

Duke qenë muslimanë më të devotshëm nga Bejliket e tjera, osmanët ishin të ndërgjegjshëm për përgjegjësitë që kishin ndaj Islamit. Ata u përpoqën në veçanti të rigjallëronin hilafetin, me anë të luftërave të xhihadit, të dlat ata i ndërmermin kundër Perandorisë Bizantine, aso kohe superiore, por që ishte e dobët nga brenda. Kjo është e qartësuar në një berat që Orhan Gaziu ia dërgonte djalit të tij të madh Sylejman Pashait në 734/1332, nëpërmjet të dlit ai e caktonte atë anëtar të divanit (qeverisë osmane) dhe Mirimiran (Komandant Suprem) të forcave osmane. Pasi i kujtonte atij detyrat e mbrojtjes së kufijve të Islamit, përkujdesjes për mirëqenien e popullit të tij dhe sigurimit të drejtësisë, babai i shprehte qartë të birit se "të gjithë njerëzit nën sundimin tonë" duhet të përfaqësohen në "Divanin tonë" dhe "Ngase e kemi për detyrë t'i ngjallim funksionet e fesë dhe të Devletit, sipas praktikës së sulltanëve të mëdhenj që funksiononin si Halifë.

Në atë kohë, popujt e Evropës nuk kishin asnjë të drejtë. Ata jetonin në skllavëri; shiteshin së bashku me kafshët kur shitej toka; vajzat kalonin natën e parë të martesës me pronarët feudalë të tokave, në vend që ta kalonin me bashkëshortët e tyre (kjo praktikë ligjore quhej jus primae noctis). Ndërsa popuj të besimeve të ndryshme fetare, nën sundimin osman, jetonin në kushte tepër njerëzore: jeta, nderi, besimi dhe prona e tyre ishin të mbrojtura nga Devleti, praktikë kjo e pranuar si një detyrë qiellore. Siç dihet, popujt në Evropë, me anë të dekretit të Perandorit romak Kostandin, ishin të lidhur me tokën që e punonin dhe ktheheshin në skllevër, dhe nuk mund të largoheshin nga ai vend.

Osmanët hapën qytetin e Gemlikut ndaj Islamit në vitin 734/1334, më pas, Armutunë në bregun jugor të Detit Marmara dhe qytetin e Izmitit, në vitin 737/1337, administrimi i të cilave iu besua Sylejman Pashait, pasardhësit të parë të Orhan Gaziut. Një vit më vonë, u hap dhe Yskydari (Skutari). Kur qyteti me famë dhe më rëndësi të madhe i Iznikut, u kthye në kryeqendrën e Devletit Osman, kryeqyteti i mëparshëm, Bursa, iu dha për administrim Murad Beut, djalit të dytë të Orhan Gaziut, dhe u quajt "Sanxhaku i Beut".

Devleti Osman deri atëherë ishte përmbajtur nga luftimi kundër ndonjë vendi musliman, por ata ishin të angazhuar në veprimtaritë e xhihadit kundër Perandorisë Bizantine. Si shumë guvematorë të tjerë, Axhlan Beu, qëndroi sovran në Bejlikun e Karesit, pas rënies së Dinastisë selçuke. Ai vdiq në vitin 1335, duke lënë pas dy djem: Tursun Beun, që shoqërohej me Orhan Gaziun dhe Demirhan Beun, i cili mori dhe administrimin e këtij bejliku. Por populli i Karesit nuk e pranoi Demirhanin, për këtë arsye në vendin e tij u dërgua Tursun Beu. Ky i fundit, megjithatë i tha Orhan Gaziut se do të ishte i kënaqur nëse do të merrte qytetet Këzëllxha Tuzla dhe Mahrama, dhe se mund ti jepte sipas dëshirës qytetet Ballëkesir, Bergama dhe Edremit. Për të nxitur hapjen e territoreve të reja ndaj Islamit, sundimtarët osmanë vendosën në krye të territoreve të reja të përvetësuara, komandantë ushtarakë të aftë. Disa nga këto territore morën emrat e komandantëve dhe i ruajnë ata edhe në ditët e sotme: Koxhaeli (vendi i Koxhasë), vilajeti, qendra administrative e të cilit ishte Izmiti, u quajt sipas Akçakoxhas, dhe Karamursel, në bregun jugor të Detit Marmara, sipas Karamursel Gaziut. Orhan Gaziu e pranoi kërkesën e Tursun Beut, dhe ata marshuan së bashku drejt Ballëkesirit, nga ku Demirhan Beu iku për në Bergama. Por Tursun Beu u vra nga një shigjetë, ndërsa po i afrohej kështjellës së qytetit për të biseduar me të vëllanë. Megjithatë, Orhan Gaziu shpalli në vitin 735/1334-1335 një amnisti të përgjithshme dhe për pasojë shumë njërëz iu nënshtruan. Demirhan Beut iu fal jeta; ai u dërgua në Bursa, ku dhe vdiq dy vjet më vonë nga një plagë që kishte marrë. Orhan Beu e la administrimin e qytetit Karesi në duart e djalit të tij të madh, Sylejman Pashait, dhe u kthye në Bursa.

Aneksimi i Bejlikut të Karesit nga osmanët në vitin 735/1334-1335 dhe hapja e territoreve deri në Çanakkale, lehtësoi avancimin e tyre drejt pjesës evropiane. Komandantët guximtarë dhe me famë të Bejlikut të Karesit si: Haxhi Ilbeji (ilbegi), Exhe Halil dhe Gazi Fazëll, u bashkuan me forcat osmane duke i dhënë një shërbim shumë të madh ushtrisë. Ky veprim ushtarak ishte vazhdimi i ekspeditës së xhihadit kundër jobesimtarëve, në bashkëpunim me forcat e tjera fqinje muslimane, që i përkisnin të njëjtës origjinë, besimi, gjuhe, tradite dhe të njëjtit botëkuptim. Duke pasur si qëllim kryesor "kefereji kem' ve Myslimini xhem" (nënshtrimi i të pafeve dhe bashkimi i muslimanëve), Orhan Gaziu mori në konsideratë idenë e kapërdmit të Detit Marmara, në mënyrë që të përhapte Islamin në anën tjetër të këtij deti. Por është e rëndësishme të theksohet në këtë rast, se Orhan Gaziu nuk mendonte të zgjeronte territorin e tij në kurriz të bejlikeve të tjera muslimane në Anadoll, ndërkohë që pjesa më e madhe e bejlikeve ishte e angazhuar në veprimtari të pavlerë. Kur ai i tregoi për këtë dëshirë djalit të tij, Sylejman Pashait, ai iu përgjigj me fisnikëri: "Nëse më urdhëroni mua, shërbëtorin tuaj të përulur, unë do të kaloj detin, për hir të Allahut dhe të Pejgamberit të Fundit. Unë do 'të çrrënjos errësirën e jobesimtarëve në atë rajon dhe do t'i ndriçoj ata me dritën e Islamit.

Pasi mori lejen e babait të tij Sylejman Pasha u këshillua me dy ish-komandantë të Karesit, Exhe Beun dhe Gazi Fazëllin, të cilët i treguan atij mundësinë për kapërcimin e detit në pjesën më të ngushtë të tij. Në këtë mënyrë, ata e kaluan detin mbi një varkë, kapën një fshatar dhe u kthyen së bashku me të. Sylejman Pasha i dha atij një sërë dhuratash për të siguruar ndihmën e tij gjatë sulmit të Kështjellës Çimbeni. Së bashku me një grup prej 80 ushtarësh të zgjedhur, Sylejman Pasha kaloi ngushticën e Dardaneleve dhe hyri në kështjellën e Çimbenit gjatë natës. Ditën tjetër, ai mbi disa anije për të zbarkuar nga Anadolli në Çimbeni, me më shumë se 200 luftëtarë muxhahidinë. Exhe Beu iu drejtua Limanit të Akçës, ku dogji anijet e lidhura romake dhe muslimanët hapën një kështjellë tjetër të quajtur Ajashilunje. Shumë njerëz u transferuan nga Edinxhiku, në jug të Detit Marmara, në zonën evropiane të çliruar nga muslimanët, ndërkohë që ushtarët e krishterë të dy kështjellave, u dërguan në Karesi në Anadoll. Luftëtarët vullnetarë gazinj vazhduan të transferoheshin në territorin e ri musliman. Për pasojë, një forcë e bashkuar ushtarake e krishterë zhvilloi një betejë të ashpër me ushtrinë muslimane, gjatë të cilës pësuan disfatë dhe u shpërbënë në vitin 758/1357. Jakub Exhe e hapi ndaj Islamit zonën që në ditët e sotme quhet Exheabad në Gadishullin Gelibollu, ndërsa Gazi Fazëlli e shoqëronte atë. Varret e dy heronjve gjenden sot në këtë vend.

Vendet evropiane të krishtera, i kushtuan vëmendje vendosjes së osmanëve në Gelibollu, por ata nuk patën kohë të ndesheshin me të sapoardhurit, për shkak të konflikteve që kishin midis tyre. Megjithatë, osmanët kishin marrë masat kun-dër çdo lloj sulmi të mundshëm nga Serbia, Bullgaria, Hungaria apo edhe nga ndonjë aleancë e romakëve me Venedikun; ata morën të gjitha brigjet e Detit Marmara deri në Tekirdag (Tekirdagi), dhe vendosën atje popullsinë muslimane të ardhur nga Anadolli, ndërkohë që dërguan në Anadoll, në Karesi, disa nga të krishterët që ishin ushtarakë të fuqishëm.

Gazi Sylejman Pasha hapi ndaj Islamit Mallkaranë dhe Keshanin, duke ndërprerë kështu rrugën Stamboll-Edrene. Ai vdiq aksidentalisht në një gjueti në Bollajër (Bolayir), në vitin 760/1359. Babai i tij, Orhan Gaziu, vazhdoi të dërgonte turkmenë drejt tokave muslimane evropiane, por ai vdiq dy muaj pas djalit të tij83 dhe u varros në Bursa.

Kur e caktoi djalin e tij më të madh Sylejmanin si komandant suprem të territoreve të reja në vitin 733/1332, Orhan Gaziu përcaktoi përgjegjësitë e tij si vijon: "të mbrojmë kufijtë e Islamit, të kujdesemi për popullin dhe mirëqenien e tyre. Nëse nuk mundemi, Krijuesi nuk do të jetë i lumtur me ne dhe kështu Devleti ynë nuk do të vazhdojë të mbijetojë." Orhan Gaziu vazhdoi duke thënë: "Halifët e mëdhenj u sollën në përputhje me udhëzimet e Kur'anit. Bëhuni plotësisht të vendosur për hir të Allahut, duke dëshmuar të drejtën, dhe të mos u shtyjë urrejtja ndaj një populli e ti shmangeni drejtësisë.

Bëhuni të drejtë, sepse ajo është më afër devotshmërisë." (el-Maide)". Ai i kujtoi djalit të tij nevojën për të mbrojtur territoret muslimane dhe nevojën për të përhapur Islamin në toka të tjera të reja, duke cituar një sërë ajetesh nga Kur'ani: "Janë të gëzuar për çfarë u ka dhënë Allahu nga të mirat e Tij" (Ali Imran, 170). "Kush i tejkalon dispozitat e Allahut, pikërisht të tillët janë zullumqarë" (el-Bekare, 229).

Ai citoi, gjithashtu, nga thëniet e Pejgamberit të Fundit: "Të zbatosh drejtësi për një orë, është më mirë se të adhurosh për 70 vjet" (d.m.th. si plotësim i pesë faljeve ditore). Në përfundim, Orhan Gaziu e nxiti djalin e tij të ishte zemërgjerë dhe fi shpër-blente njerëzit për shërbimet e tyre.84

Kur njoftoi babanë e tij për hapjen e tokave të reja ndaj Islamit në Rumeli, Sylejman Pasha tha se i kishte dhënë dizdarit (komandantit të kështjellës) dhe erenlerëve (gazinjëve sufi), ulufe (pagën) e tyre dhe timarin (iktanë). Përdorimi nga ai i fjalës eren në këtë rast është mjaft interesant, pasi nënkupton se pjesa më e madhe e ushtarëve vullnetarë, në kështjellat e reja të sapo-përvetësuara, për të mos thënë të gjithë, ishin luftëtarë gazi sufi, që vepronin në përputhje me traditën e hershme të Islamit ribat. Ky fakt tregon se Devleti Osman ishte themeluar që në fillimin e tij, mbi bazën e vlerave dhe parimeve të larta të fesë islame, të cilat siguronin për njerëzimin lumturinë si në këtë botë, ashtu edhe në botën e përtejme. Gazinjtë sufi ishin shumë të edukuar, si në aspektin moral, ashtu edhe në atë shpirtëror, nën udhëheqjen e një shejhu (mjeshtri shpirtëror), i dli kishte arritur një nivel të lartë në sferën shpirtërore; ata ishin të përkushtuar ndaj aktiviteteve të xhihadit, pasi fitonin luftën e brendshme me vetveten e tyre, duke arritur kështu një standard të lartë moral. Ata pozidonoheshin në kufijtë në vazhdimësi të r ib atit. Qëllimi dhe ideali i tyre ishte të "kënaqnin Krijuesin", që është qëllimi më i lartë për çdo musliman të ndërgjegjshëm.

Në fakt, Devleti Osman ishte një mjet për zbatimin mbi tokë të urdhëresave të Krijuesit. Nga ana tjetër, është e vështirë për historianët perëndimorë, të cilët kanë "mësuar" gjatë "arsimimit" të tyre, se Islami në vetvete është çështja më e rrezikshme për Evropën dhe Perëndimin, t'i kuptojnë dhe vlerësojnë fitoret e arritura nga muslimanët, dhe ky paragjykim ishte ngulitur thellë në mendjen dhe ndërgjegjen e tyre; ata i shikojnë dhe i interpretojnë këto fitore, nga pikëpamja e fitoreve imperialiste të ushtrive të tyre. Ata nuk do të arrijnë të kuptojnë se "motivi dhe pikënisja" janë krejtësisht të ndryshme.

Jo vetëm historianët dhe studiuesit perëndimorë, të cilët vijnë nga një sfond kulturor tërësisht i ndryshëm, por edhe disa të ashtuquajtur historianë turq, të lindur muslimanë, të cilët e shikojnë vetveten si "të huaj", "të ftohfë" ndaj fesë islame, në të vërtetë, nuk mund ta kuptojnë "faktin osman", pasi atyre u mungon "pjesëmarrja psikologjike", që është thelbësore "për të qenë në gjendje për ta kuptuar faktin osman" dhe që është në natyrën e sfondit të domosdoshëm.

Kur Orhan Gaziu u angazhua për sigurimin e "të drejtave të njerëzve”, evropianët jetonin praktikisht në skllavëri. Shtrirja e osmanëve në Evropë, kishte sjellë ballafaqimin e drejtpërdrejtë të dy vizioneve dhe dy qytetërimeve të ndryshme me njëri-tjetrin (Islamin dhe Krishterimin).

Nën udhëheqjen e Osman Gaziut, çdo njeri i aftë duhet të regjistrohej në radhët e ushtrisë; e sidomos në radhët e ushtrisë kalorësiake, lëvizja e shpejtë e së cilës ishte e nevojshme për të mbrojtur zonat kufitare. Ushtarët mblidheshin gjatë gazavateve (luftërave të shenjta) dhe iu lejohej të ktheheshin për tu marrë me tokat e tyre, kur gjendja e luftës kishte mbaruar. Gjatë rrethimit të qytetit Bursa, Orhan Gaziu, e kishte kuptuar se kalorësia ishte e shkëlqyer gjatë betejave të shkurtra, por jo për luftëra afatgjata, dhe se për to ishte e nevojshme këmbësoria. Kështu që, ai krijoi njësinë e këmbësorisë të quajtur jaja, si dhe formoi njësi të rregullta kalorësish, të quajtur "muselem" që fjalë për fjalë do të thotë "përjashtuar nga taksat". Në këtë mënyrë, këtyre ushtarëve u ishte dhënë ky privilegj, si këmbim ndaj shërbimit të tyre ushtarak. Të dy njësitë ushtarake, jaja dhe muselem, përbënin ushtrinë e plotë osmane.

Orhan Gaziu caktoi kompensimin për huffazet (ata që mësonin përmendësh Kur'anin Famëlartë) dhe për dijetarët. Përgjithësisht, njerëzit gëzonin një standard të lartë jetese dhe shumë pak prej tyre kishin nevojë për zekaf. Ihtijaruddin Orhan Beu ndoshta ishte më i madhi, më i forti dhe më i pasuri nga të gjithë bejlerët turkmenë.

Situata në Ballkan

Ndërkohë që osmanët ishin të angazhuar në zhvillimin e xhihadit në rajonin e Ballkanit, situata politike atje ishte në këtë gjendje:

Trakia Lindore, Selaniku dhe territoret përreth, disa nga brigjet e Peloponezit dhe Epiri Jugor, ishin në varësi të Perandorisë Romake. Rajoni Verilindor i Ballkanit ishte nën administri-min e Bullgarisë. Pjesa e Veriore e Serbisë dhe Serezi, deri diku, ishin nën hegjemoninë serbe. Në Veri të Epirit, kishte serbë, shqiptarë dhe principata katolike shqiptare të madhësive të ndryshme; këto principata ishin nën ndikimin e Republikës së Venedikut dhe Mbretërisë së Napolit.

Murad Hani hapi ndaj Islamit qytetin Çorlu dhe Lyle-burgaz në vitin 763/1361-2,95 shkatërroi muret rrethuese të tyre dhe urdhëroi vendosjen e turkmenëve të Anadollit atje. Osma-nët vazhduan të avanconin në atë rajon; për të shmangur çdo përforcim apo ndihmë të mundshme, nga kryeqyteti i Kostan-dinopojës drejt Edrenesë (Adrianapojës). Evrenos Beu aneksoi qytetet Mallkara dhe Ipsala, ndërkohë që Haxhi Ilbeji e mori qytetin Aleksandropoja (Dedeagaç), dhe portin e tij në vitin 761/1360. Më pas edhe Dimetoka (Dydimothikhon) u hap ndaj Islamit. Osmanët i mimdën ushtritë romake që ishin të etura për fi rimarrë këto territore. Nga viti 762/1361, Sulltan Muradi hapi ndaj Islamit qytetin Edrene dhe e shpalli kryeqytet të tijin në vitin 770/1368. Edrene ishte qendra e Trakisë, si dhe qyteti i dytë për nga rëndësia pas Kostandinopojës, në Perandorinë Romake. Ai shtrihej në zonën ku bashkoheshin lumenjtë Meriç (Marica) dhe Tunxha; në vendin ku kryqëzoheshin rrugët e Ballkanit; dhe ne rrugën Kostandinopojë-Vjenë. Pra, hapja e qytetit Edrene ndaj Islamit, ishte një përfitim shumë i rëndë-sishëm ushtarak për osmanët. Në këtë mënyrë, ata u vendosën përfimdimisht në Kontinentin e Evropës.

Turqit osmanë, ishin të angazhuar vendosmërisht për fi transferuar muslimanët nga Anadolli dhe për fi vendosur ata në territoret e reja të përvetësuara. Ata i trajtonin njerëzit e këtyre vendëve mjaft mirë, duke iu dhënë atyre liri të plotë besimi fetar dhe duke iu siguruar kushte të pranueshme jetese. Sipas rregullave të vendosura nga Stefan Dushani, Mbreti i Serbisë, fshatarët, për shembull, duhet të punonin dy ditë në javë për pronarët e tyre; ndërkohë që osmanët iu kërkoriin atyre të pimonin vetëm 3 ditë në vit për spahiun (administratorin osman) e tyre. Osmanët e kishin ndaluar, gjithashtu, shfrytëzi-min e fshatarëve nga drejtuesit e tyre lokalë. Ky trajtim njerëzor i bindi fshatarët të mos kundërshtonin dhe ta pranonin me dëshirë sundimin osman. Një shembull i kësaj është edhe qën-drimi kundërshtues i popullit të krishterë të rajonit të Ballkanit ndaj ftesës së pronarëve apo sovranëve për t'iii bërë rezistencë osmanëve.

Ideali i gazasë, luftës së shenjtë, nuk ishte vetëm një faktor themelor për krijimin dhe zhvillimin e Devletit Osman, por ishte vetë arsyeja e ekzistencës së tij. Por, xhihad nuk do të thotë të shkatërrosh medoemos botën e jobesimtarëve, Daru'l-harb, por, para së gjithash, ta nënshtrosh atë dhe ta kthesh në Daru'l-islam (mbretërinë e vlerave të Islamit). Pra, sulltanët e parë osmanë ishin kryesisht të interesuar për përhapjen e Islamit dhe jo për plaçkën e përfituar nga lufta. Për këtë arsye, ata nuk hezitonin asnjëherë t'iu jepnin pjesë të mëdha toke komandantëve të tyre, të dlët hapnin territore të reja ndaj Islamit. Kur Sulltan Muradi i dërgoi një Name-i Hymajun (letër) Sovranit të Emirateve të Karamanit, më 1 Rabi' eth-Thani 767/16.12.1365, ai e quajti kryeqytetin e tij Bursa, Daru'l-hilafet (Selia e Hilafetit). Kur komandanti Evrenos Bej i hapi ndaj Islamit qytetet Gymylxhine, Seerrai (Siroz) dhe Bitola (Manas-tir), Sulltani osman, Murad, i dha të gjitha këto zona si sanxhak, duke i dhënë edhe titullin Emirul Muminin,100 mbi të gjithë gazinjtë (muxhahidinë) në ato vilajete. Ai shtoi: "...Por mos gaboni të mendoni se 'imë i kam hapur vilajetet e Rumelisë me shpatën time'. Përkundrazi, duhet të dini me siguri se ato vilajete i përkasin Allahut s.v.t., pastaj Pejgamberit të tij, e më pas, me urdhër të Allahut, pas Pejgamberit të Tij, ato i përkasin Halifit. Është e vërtetë që ju na dhatë të vërtetën dhe favore. Dhe ne, në përgjigje të së vërtetës dhe shërbimit tuaj, ju favorizuam; ne kemi nxitur zhvillimin tuaj në tre mënyra: së pari, ne ju drejtuam si Emirul Mu'minin. Së dyti, ju dhuruam një mantel nderi (hil'et-i fahireh). Së treti, ju dërguam një daulle dhe Flamurin e Pejgamberit të Nderuar e të Respektuar dhe një tug..." Është e qartë nga berati i tij, se Sulltani osman, Muradi, e shikonte veten si Halif. Babai i tij, që në vitin 1332, kishte shprehur në mënyrë të veçantë etjen e osmanëve për të rigjallëruar strukturën e Hilafetit dhe për f i dhënë vlerën që i takonte, dhe Sulltan Muradi u quajt si i tillë nga emirati më i madh që ekzistonte në atë kohë në rajonin e Anadollit, Bejliku i Karamanit, si dhe nga Xhanëbek Hani i Hordhisë së Artë. Në të vërtetë, Devleti Osman ishte kthyer në atë kohë, në forcën muslimane luftarake, e cila ishte e angazhuar në mënyrë mjaft aktive në fushatat e vazhdueshme të xhihadit ktmdër jobesim-tarëve. Faktikisht, siç thotë edhe Ebu Ja'la el-Ferra, "Në rastin kur një musliman dominon mbi muslimanët e tjerë dhe bëhet Halif, nuk është e ligjshme për askënd që beson Allahun dhe Ditën e Gjykimit, të kalojë qoftë edhe një natë të vetme pa e pranuar atë si prijësin e tij (Imamen alejhi). Qoftë ky prijës një njeri i devotshëm ndaj besimit, apo një mëkatar, ai është prijësi i muslimanëve." Për më tepër që ky prijës ishte tepër i devotshëm ndaj besimit të tij.

Perandoria Romake i nënshtrohet Devletit Osman

Perandori romak Joanis (1341-1391), nënshkroi një traktat me Doxhin (Dukën) e Venedikut, në korrik të vitit 1361, por shumë shpejt e kuptoi se ky traktat nuk do të bënte të mundur tërheqjen e forcave osmane nga Trakia, për shkak se osmanët e kishin vendosur popullsinë e tyre turke në këtë territor, duke i sjellë ata nga Anadolli, dhe ata i mbronin brigjet e tyre me mjaft forcë. Perandoria Romake ishte në prag të rënies, pasi ajo ishte kthyer në një Perandori tepër të dobët; të ardhurat e saj të përgjithshme siguroheshin vetëm nga mbledhja e taksave nga dogana e Selanikut (Thesaloniki) dhe e Kostandinopojës, si dhe nga mbledhja e taksave bashkiake të Kostandinopojës (Stambollit). Në këto kushte, Perandori Joanis, nënshkroi një pakt me Devletin Osman në vitin 1364, me anë të të cilit ai deklaronte se tokat e hapura ndaj Islamit iu përkisnin osmanëve. Nëpërmjet këtij traktati, Perandori romak pranoi se, në mënyrë të drejt-përdrejtë ose indirekte, nuk do të përpiqej t'i përvetësonte këto toka, nuk do të bashkëpimonte më armiqtë kimdër osmanëve; do ti dërgonte forcat e tij ushtarake nën shërbimin e Sulltan Muradit, kurdoherë që ai f i kërkonte, në rast të një sulmi të mundshëm ndaj Emirateve në Anadoll, duke u kthyer kështu në vartës të nënshtruar të Sulltanit osman. Ky traktat, nën-kuptoi kthimin e Sulltan Muradit në kryezotin zyrtar dhe ligjor të Perandorisë Romake.

Periudha e trazirave 1402 -1413

Pas kapjes rob të Jëlldërëm Bajezidit, djemtë e tij u përpoqën të mermin Devletin. Emir Sylejmani dhe Musa Çelebiu, njëri pas tjetrit/ morën drejtimin e territoreve osmane të Evropës, ndërsa Mehemmed Çelebiu, mori pjesën e Anadollit të Devletit Osman, pasi kishte rrëzuar nga froni vëllain e tij, Isa Çelebiun.

Më pas, Mehemmed Çelebiu shkoi në Evropë, ku mundi vëllain tjetër të tij Musa Çelebiun, duke siguruar kështu Olraorta,'si sulltan i vetëm në vitin 815/1412. Megjithatë, periudha e trazirave vazhdoi për 11 vite të tjera. Është intere-sante të theksohet këtu, se ndërkohë që osmanët ishin të anga-zhuar në luftën dvile, nuk u zhvillua asnjë revoltë në territoret e reja të përvetësuara në rajonin e Evropës. Popullsia e krishterë në atë rajon, për shembull, kishte qëndruar paqësore gjatë fushatave luftarake të suksesshme të Mustafa Çelebiut kundër serbëve. Nëse ata nuk do të kishin qenë të lumtur nën sundimin osman, ata do të ishin ngritur në kryengritje kundër tij, duke tërhequr kështu vëmendjen nga zhvillimi i xhihadit kundër të krishterëve të tjerë. Kjo tregon që administrata osmane ishte e drejtë dhe tolerante ndaj dhimmive të saj, dhe ne tam kemi dëshmi të mjaftueshme për ta pranuar si të vërtetë se ata parapëlqenin sundimin osman në vënd të atij të krishterë. Popullsia ortodokse e Gadishullit të Ballkanit, për shembull, kishte preferuar administrimin musliman në vend të atij katolik, ashtu sikurse theksohet edhe nga Donald Edgar Piçer (Pitcher): "Karakteristika më dalluese e luftës 10-vjeçare për të marrë drejtimin e Perandorisë, që u zhvillua midis katër djemve të Bajezidit, ishte se brenda kufijve të sulltanatit, ashtu siç ishte themeluar nga Sulltan Muradi I, mbizotëronte një besim mbresëlënës ndaj oborrit osman. Mbështetja mund të kalonte nga një vëlla tek tjetri, në varësi të karakterit dhe të rrethanave, por kishte pak mimdësi, apo nuk kishte asnjë tendencë, për t'u larguar nga sundimi osman. Sigurisht që pjesëmarrja në luftë harxhonte energjitë më të mëdha të ushtrisë, megjithatë, nxitjet për të qenë gazi ishin ende të forta, që tregohet mjaft mirë edhe nga suhnet e vazhdueshme në territoret e krishtera, që arrinin tutje larg, dëri në Moting (1408), në skajin veriperëndimor." Në këtë kontekst, osmanët e asaj kohe ishin më tolerantë ndaj popullsisë së krishterë nën sundimin e tyre, krahasuar me sjelljen e shteteve të sotme të krishtera, të ashtuquajtura shtete më të zhvilluara, ndaj muslimanëve që jetojnë në territorin e tyre. Me fjalë të tjera, ajo që muslimanët arritën gjatë 5 shekujve të kaluar në këtë drejtim, nuk është arritur ende nga Perëndimi i krishterë. Kjo është një cilësi unike e Islamit për të cilën të gjithë muslimanët duhet të ndihen gjithmonë krenarë dhe të nderuar.

Çelebi Mehemmedi 1413-1421

Çelebi Mehemmedi mbërriti në Bursa, pas largimit të Timurit nga Anadolli, por aty ishte Isa Çelebiu, shehzadeja tjetër. Ata u përballën me njëri-tjetrin dhe Isa Çelebiu u mund, u tërhoq, ndërsa Mehemmed Çelebiu hyri në qytetin e Bursës. Ai kërkoi nga Germijanogllu (Germiyanoglu) Jakub Beu ti dërgonte trupin e Jëlldërëm Bajezidit, që ia kishte lënë në ruajtje atij, dhe ai e dërgoi atë me Musa Çelebiun. Funerali u mbajt në vitin 806/1403-04.

Sylejman Çelebiu, që ishte sovrani i pjesës evropiane, duke qenë se ishte djali i parë i Bajezidit, kishte për qëllim të shkonte në rajonin e Anadollit dhe ta aneksonte atë. Por, Vezir-i a'zam, Ali Pasha, mendonte se do të ishte më ë favorshme që në këtë vend të dërgohej shehzadeja tjetër Isa Çelebiu. Në këtë mënyrë, Isa Çelebiu u dërgua së bashku me një trupë ushtarake, por pësoi disfatë nga Mehemmed' Çelebiu dhe u strehua tek Isfendijar Beu i Kastamonut. Më pas, Isa Çelebiu, me ndihmën e disa bejlikeve të Anadollit u përpoq edhe një herë ta mundte Mehemmed Çelebiun, por sërish nuk arriti dhe u largua. Mehemmet Çelebiu marshoi me ushtrinë e tij kundër bejlerëve të Izmirit, Saruhanit dhe Menteshesë, të cilët kishin ndihmuar Isa Çelebiun gjatë luftimeve të tij dhe i mundi ata, duke aneksuar Bejlikun e Saruhanit. Ndërsa Xhynejd Beu i Izmirit pranoi vasalitetin ndaj Çelebi Mehemmedit.

Në këtë mënyrë, Mehemmed Çelebiut iu desh në fillim të luftonte kundër bejlikeve (emirateve, principatave) rebelë të Anadollit, që ishin rivendosur nga Emir Timuri. Ndërkohë që ai ishte i angazhuar në Rumeli, duke luftuar kundër Musa Çelebiut (v.1413), i cili ishte larguar së bashku me Sylejman Çelebiun dhe kishin simduar pjesën evropiane të Devletit Osman, Mehemmed Beu i Karamanit rrethoi Bursën, por trupat ushtarake osmane e detyruan atë të largohej. Çelebi Mehem-medi caktoi djalin e tij Muradin si sanxhakbeun e Amasjas dhe i besoi Hamza Beut detyrën e Llallasë të djalit të tij. Ai, gjithashtu, mori Izmirin nga Xhynejd Beu, duke e caktuar atë Sanxhakbej të Nigbollut (Nikopolis) dhe emëroi Aleksandrin, një të konvertuar në fenë islame dhe djalë i mbretit të Bullga-risë, si Bej të Izmirit dhe rrethinave të tij në vitin 817/1414. Luftëtarët që e quanin veten "Kalorës të Shën Xhonit", me qendër në ishullin e Rodosit, kishin filluar ndërtimin e një kështjelle në bregdetin e Izmirit. Çelebi Mehemmedi e shkatë-rroi brenda një nate këtë kështjellë të pa ndërtuar plotësisht. Kryetari i kalorësve u zemërua me këtë veprim dhe tha se, nëse osmanët nuk do të lejonin rindërtimin e kështjellës në atë vend, një luftë e ashpër do të fillonte midis Devletit Osman dhe Fuqive të Papatit, që do të thoshte shkatërrim i shumë zonave osmane. Mehemmed Çelebiu e dëgjoi me qetësi këtë kërcënim dhe iu përgjigj se ai ishte i drejtë me të gjithë, se kështjella kishte qenë një strehë për piratët, se u kishte shkaktuar shumë vuajtje muslimanëve të rrethinave, dhe se popullsia aty pranë kishte ngulur këmbë për ta prishur atë. Gjithashtu, ai shtoi se nuk do të lejonte që kështjella të rindërtohej në këtë vend dhe caktoi një vend tjetër, në jug, ku mund të ndërtohej. Pra, piratët evropianë ndërtuan kështjellën Petronion në qytetin Bodrum (Halikamasos). Me vendosjen e osmanëve në brigjet e Egjeut, administratorët gjenovezë të qyteteve Foça, Midilli dhe Sakëz pranuan drejtimin osman, si dhe t'iu paguanin atyre taksa.

Pasi u rivendos nga Emir Timuri, Bejliku i Karamanogllut (Karamanoglu) nuk ishte i kënaqur edhe pse iu dhanë disa qytete të tjera shtesë nga tokat që kishte në zotërimni e tij më parë. Për këtë arsye, pushtoi edhe Bejlikun e Germijanit.215 Ky bejlik i madh, pasi kishte trashëguar qytetin e Konjas, krye-qytetin e selçukëve, e shikonte veten si bejlik që do të bashkonte Anadollin nën flamurin e tij, në vend të Devletit Osman që në atë kohë ishte në një fazë rënie.

Duke pasur edhe mbështetjen e Jakub Beut të Germijanit dhe Isfendijar Beut të Xhandarit, i cili kishte dërguar djalin e tij Kasim Beun në krye të ushtrisë, ushtria osmane marshoi drejt Karamanogllut.

Ushtria osmane rifitoi Akshehirin, Saidelin, Bejshehrin, Otluk hisarin, të cilat më parë kishin qenë nën zotërimin e tyre, si dhe disa vende të tjera, pa hasur në rezistencën më të vogël. Ata rrethuan Konjan, por për shkak të shirave, nuk mundën ta mermin dhe u nënshkma një traktat për paqe me Mehemmed Beun e Karamanit. Më pas, duke parë që ushtria osmane ishte e lodhur dhe që Çelebi Mehemmedi ishte i angazhuar në Xhanik, Mehemmed Beu i Karamanit sulmoi sërish. Beteja u zhvillua në fushën e Konjës dhe Mehemmed Beu u mtmd, dhe u largua drejt Tashelisë. Djali i tij, Mustafa Beu qëndroi në Konja. Bajezid Pasha, Veziri i Madh, luajti një rol tepër të rëndësishëm, duke ndikuar për faljen e Mehemmed Beut nga osmanët dhe në vitin 818/1415 u nënshkrua një traktat. Sipas këtij traktati, osmanët do të rimermin Bejpazarin (Begpazan), Sivrihisarin, Akshehirin, Jalvaçin, Bejshehrin dhe Sejdishehrin, që më parë kishin qenë në zotërimin e tyre, por që i ishin dhënë Karamanogllut nga Timuri. Me këtë traktat, Karamanogllu pranoi të mbësh-teste osmanët, duke iu dhënë atyre ushtarë kur ata të kishin nevojë.216 Pra, në këtë mënyrë, ishte evident fakti që Devleti Osman ishte i vetmi që kishte arritur të bashkonte muslimanët e Anadollit, duke e kthyer Bejlikun ,e Germijanit në vasalin e tyre dhe duke e vendosur Bejlikun e Karamanit në pozitën për të paguar tagër dhe për të vendosur disa nga ushtarët e tij nën komandën osmane.

Sulltan Muradi II 1421-1451

Gjatë kalimit të pushtetit, pas vdekjes së Çelebi Mehemme-dit dhe ardhjes në sundim të djalit të tij, Muradit, disa bejlerë që dëshironin të ishin të pavarur nga osmanët si: Beu i Ajdënit, Menteshesë, Saruhanit dhe Hamidit u rebeluan. Kalimi i pushtetit nga babai tek i biri, ishte një praktikë që zbatohej në çdo vend në atë kohë dhe Devleti Osman doli nga periudha 11-vjeçare e ndërprerjes së sundimit. Vdekja e Çelebi Mehemmedit nxiti disa bejlerë të ktheheshin në bejlerë të pavarur dhe për pasojë, rivendosja e Devletit, duke i bashkuar edhe të gjitha bejliket (emiratet, principatat) nuk ishte një detyrë e lehtë.

Nga ana tjetër, Perandoria Romake e diskutonte dhe e vlerësonte situatën e krijuar sipas interesave të saj. Grupi i drejtuar nga Joanisi, djali i perandorit dhe partneri i tij në sundim, ishte i mendimit se ata duhet të mbështesnin Mustafa Çelebiun dhe ta bënin atë Sulltan të Rumelisë. Perandori i vjetër Manuel dhe grupi që e përkrahte, preferonte të mbështeste Muradin. Joanisi dhe përkrahësit e tij ishin këmbëngulës në mbështetjen ndaj Mustafa Çelebiut, që kishte premtuar fiu jepte atyre Gelibollun dhe ky qëndrim u pranua.

Gjenerali Dimitrijos Laskarius u dërgua në ishullin Limni për fu takuar me Mustafa Çelebiun. Ata nënshkruan një marrëveshje sipas të cilës: Mustafa Çelebiu do f i bindej peran-dorit; do fi dërgonte peng të birin; do të hiqte dorë nga qytetet Thesalia, Gelibollu dhe brigjet perëndimore të Detit të Zi deri në Vllahi, në Perandorinë Romake. Pas nënshkrimit të marrë-veshjes, Mustafa Çelebiu erdhi së bashku me Xhynejd Beun dhe disa njësi ushtarake romake drejt Gelibollut dhe më pas, iu drejtuan Edrenesë për të shpallur atje Sulltanatin në Dhilka'de 824/tetor 1421. Xhynejd Beu i Izmirit (Bejliku i Ajdënogllut) u bë vezir i këtij sulltani të ri. Pra, pjesa evropiane u vendos nën sundimin e Mustafa Çelebiut, ndërsa pjesa e Anadollit qëndroi nën sundimin e Muradit. Perandoria Romake arriti të për-mbushte me sukses planin e saj, për të përçarë Devletin Osman në dy pjesë.

Edhe pse administrata osmane e quajti "Mustafai Dyzme (i rrejshëm)", këtij Shehzade iu bashkuan bejlerët e famshëm akënxhinj, djemtë e Evrenosit dhe të tjerë. Mustafa Çelebiu kaloi në rajonin e Anadollit dhe të dy ushtritë osmane u përballën me njëra tjetrën në Ullubad, ku do të ndodhte një katastrofë. Në këtë situatë kritike, një bej akënxhi (sulmues), Mihalogllu (Mihaloglu) Mehmed (v.1423), shkoi gjatë natës deri te lumi Ullubad dhe siguroi mbështetjen e disa bejlerëve akënxhinj ndaj Sulltan Muradit. Përveç kësaj, Haxhi Ivaz Pasha, veziri i Sulltan Muradit, i dërgoi një letër Mustafa Çelebiut, ku i shkruante, se beu dhe personalitete të tjera me influencë në pjesën osmane të Evropës, kishin vendosur të dezertonin dhe të bashkëpunonin me sulltanin. Në një letër tjetër drejtuar Xhynejd Beut, veziri i Mustafa Çelebiut, Ivaz Pasha, shkruante: "Ju jeni një njeri fisnik, një bej dhe personi për të dlin ju keni pranuar të jeni vezir, nuk është e sigurt nëse është Mustafa Çelebiu i vërtetë. Sulltan Muradi ju premton një pozicion të mirë në administratën osmane." Po atë natë, Haxhi Ivaz Pasha mori me vete disa ushtarë deri te vendi që e saktësonte në letrën e tij dhe thirri: "Urime për shpërblimin e Sulltan Muradit". Mustafa Çelebiu dyshoi se do ta arrestonin dhe për këtë arsye u arratis. Të njëjtën veprim bëri dhe Xhynejd Beu. Për pasojë, në vitin 825/1422, ushtarët e Mustafait iu bashkuan trupave të sulltanit dhe u vunë në ndjekje të Mustafa Çelebiut. Ky i fundit u kap dhe u ekzekutua në Edrene. Nëse nuk do të kishte qenë mendjemprehtësia e Haxhi Ivaz Pashait, me mijëra luftëtarë mund të ishin vrarë në këtë luftë civile. Në fakt, osmanët pranonin të sakrifikonin jetët ë shehzadeve, për të shmangur çdo' lloj përpjekje për luftë dvile, që mund të rrezikonte unitetin e Devletit Osman, sado e largët të ishte kjo përpjekje. Për ta, "gjithçka i përkushtohej Devletit dhe Devleti synonte mirëqenien e popullit.

Sulltan Muradi ishte i vendosur të ndëshkonte Perandorinë Romake për këtë kurth të tmerrshëm. Nga ana tjetër, Perandori Manuel dhe bashkëpimëtori i tij, Joanisi, u frikësuan. Ata i dërguan sulltanit, Lakanasin dhe Marko Ganisin së bashku me disa dhurata, me pretekstin për ta uruar atë, por në të vërtetë shkuan për të zbuluar qëllimet e sulltanit. Por, Sulltan Muradi e kimdërshtoi ardhjen dhe dhuratat ë tyre.

Sulltan Muradi rrethoi Kostandinopojën në shenjë hak-marrjeje ndaj veprimeve të ndërmarra nga Perandoria Rdmake, që në vitin 1422, e sollën Devletin Osman në pragim e katastrofës. Por gjatë këtij rrethimi, Përandori i vjetër Manuel nxiti Iljasin, Llallanë (profesorin) e Mustafa Çelebiut, vëllain më të vogël të Muradit dhe sanxhakbeun e Hamidelisë, për të ngritur krye dhe për të shpallur pavarësinë. Bejlerët e Karamanit dhe Germijanit u përfshinë gjithashtu në këtë veprim. Kjo ushtri mbërriti në Bursa, por pushtimi i këtij qyteti, u shmang për shkak të dhuratave që iu dhanë Llallasë. Më pas, ata shkuan në qytetin e Iznikut, ku dhe krijuan një qeveri. Duke qenë i përballur me këtë kërcënim serioz, Sulltan Muradi e tërhoqi rrethimin e Kostandinopojës, sulmoi Iznikim dhe ekzekutoi Mustafa Çelebiun. Mund të jetë e arsyeshme të besojmë se osmanët e mësuan dhe e zbatuan praktikën e vëllavrasjes nga administratorët e Perandorisë Romake, të cilët në këtë aspekt, ishin një model. Nga ana tjetër, "Duket se është një rregull që një princ turk nuk kënaqej kurrë me asgjë më pak se postin e sulltanit; dhe kthehet në një çështje nevoje të domosdoshme, jo në një çështje dyshimi xheloz, për t'ia bërë të pamundur atij arritjen e ambicies që kishte."

Perandoria Romake shpëtoi nga rrethimi duke përdorur dhe duke vikthnizuar Mustafain e ri. Studiuesit perëndimorë e përmendin vëllavrasjen në Devletin Osman, por nuk përmendin faktin që ata e mësuan dhe e zbatuan këtë praktikë nga romakët! Është e sigurt se Iqo vëllavrasje e administratorëve u praktikua mbi Mikaelin dhe Georgin, në vitin 1332, dhe se e para vëllavrasje mes pushtetarëve osmanë, ndodhi në vitin 1389.