Teatri me skenë me paraskenë dhe thyromata, përfaqësohet me katër ekzemplarë të ruajtur relativisht mirë (Dodona, Bylis, Foinike, Apolloni) dhe supozohet në tri qytete të tjera (Dyrrah, Ambraki, Antigone).
Tipi skenë me paraskenia dhe thyromata, është një shartim i modelit skenë me paraskenia të Magna Graecias me modelin skenë me thyromata të Greqisë së mirëfilltë kontinentale dhe Aziatike. Si i tillë ai është një tip sui generis, që shquhet për racionalizmin, madhësinë dhe skenat e gjata, përkatësisht skenografinë e pasur.
Vargu i Homerit “O Zeus, mbret Dodonas Pellazgjik, që sundon Dodonën e largët dimërkeqe” (Hom. II. 16.235), tregon se kryezot i Dodonës, qytetit orakull më të lashtë europian, (Herod. 2. 52) ka qenë Zeusi, për nderin e të cilit në Dodonë zhvillohej festivali i Zeus/Naias. Vulat e tjegullave të skenës së teatrit me mbishkrimin “Tempulli i Zotit (8100 vaou)”, tregojnë se ktitor i tij ishte tempulli dhe Tomouroi-t, priftërinjtë e Zeusit.
Teatri shtrihet në shpatin në Jug-Perëndimor të Akropolit, me skenën në vargan me thesauroset e qytetit të shenjt. Këshilli i Qytetit në lindje dhe stadiumi në jugperëndim, e tregojnë atë pjesë integrale të agorasë të integruar me temenosin, arealin e shenjtë të perëndisë. Prej shkallares së hapur drejt jug-juglindjes (158°), vështrimit i shpaloset peizazhi fantastik i luginës dhe shpateve të malit të shenjtë Tomar.
Vetë teatri përbëhet nga shkallarja, ndërtesa skenike, orkestra dhe hyrjet (parodoi). Ndërsa rreshtat e sipërm të shkallares vijojnë deri në mes të shpatit të kodrës, skena shtrihet në rrafshin e tempujve.
Shkallarja me diametër 135 m, lartësi 24.50 m dhe kënd pjerrësie 23° 50', u thellua në shpatin e kodrës nëpërmjet largimit të 2000 m3 shkëmb. Forma gjysmërrethore e shkallares dhe ballinat e drejta, paralel me diametrin e orkestrës, e klasifikojnë atë në shkallaret gjysmërrethore, të ndryshme nga shkallarja standard Q e teatrit Grek.
Përveç ballinave, shkallarja kufizohet dhe mbahet prej dy mureve anësore. Në anën e pjerrët perëndimore muri vijon i drejtë, me vetëm një dhëmbëzim, ndërsa në anën e rrafshët lindore ai harkohet, me 5 dhëmbëzime të njëpasnjëshme.
Sistemi i qarkullimit të spektatorëve përbëhet nga 3 rrugina perimetrale (diazomata-. 1.50, 2.30, 3.30 m), të cilat e ndajnë shkallaren në tre sektorë (zonai) me 19, 17 dhe 21 rreshta. Rrugina e tretë që kurorëzon pjesën e sipërme të shkallares, kufizohet prej një muri perimetral 2.60 m të lartë, i cili përshkohet nga hyrje të vogla që e lejonin hyrjen edhe nga lart.
Dy sektorët e poshtëm ndahen nga 10 shkallë për kalimin e spektatorëve në 9 pyka (kerkides). Në sektorin e sipërm shkallët dublohen në 19 dhe pykat në 18. Ballinat e shkallares përforcohen nga tri struktura në formë kulle (pyrgoi), të cilat përcjellin imazhin e mureve të fortifikimeve. Prej tyre kulla e parë mban dhe shkallën e jashtme për në rruginën e mesit.
Katër rreshtat e parë, u çmontuan në vitin 30 e.s., për t’i lënë vend parapetit për mbrojtjen nga kafshët e egra. Rreshtat në vazhdim (0.38 X 0.76 m) janë me blloqe me seksion kuadratik (0.38 x 0.40 m, Eretria 3). Midis tyre, mbi mbushjen prej dheu, vendoseshin pllakat për mbështetjen e këmbëve të spektatorëve të rreshtave të sipërm.
Si pasojë e shtyrjes së ballinave për 4 m tej mesit të orkestrës, rrethi i brendshëm i shkallares është i jashtëqendërt me rrethin e jashtëm: Ndërsa i jashtmi është saktësisht një gjysmë rrethi, perimetri i të brendshmit është pak më i madh se gjysma e rrethit. Falë ndërfutjes së teatrit në shpatin e kodrës, ballinat e shkallares i kundërvihen izoipseve, pa i ndjekur ato si ballinat standard të shkallareve Q. Kjo sjell reduktimin e lartësisë nga 23 m që do të arrinin në shkallaren Q, në 14 m. Si e tillë lartësia, përkatësisht kostoja e ndërtimit, është reduktuar në masën 35 %.
Largësia e spektatorëve të rreshtit të fundit të sektorit të parë nga skena është 38 m, e spektatorëve të rreshtit të fundit të sektorit të dytë 52 m dhe e spektatorëve të rreshtit të fundit të shkallares 72 m. Këto largësi, për sektorin e parë lejonin ndjekjen e plotë të gjesteve, për sektorin e dytë ndjekjen e lëvizjeve të figurave të veçanta dhe për sektorin e tretë ndjekjen e shfaqjeve të ansambleve.
Shkallarja ruan me fanatizëm të njëjtin kënd pjerrësie, këndin ideal 25°, i cili siguron akustikën perfekte (Vitruv 5. 6, 3). Për ta ruajtur të pacenuar këtë kënd, ndërtuesit sakrifikuan një rresht pas rruginës së parë dhe dy rreshta pas rruginës së dytë.
Forma dhe përmasat tregojnë se teatri kishte një kapacitet për 16-18.000 spektatorë dhe një kohë zbrazjeje të plotë 12’- 13’ 30”.
Orkestra. Buza e jashtme e kanalit të largimit të ujërave (euripos) shënjon cakun e orkestrës së mirëfilltë ku qëndronte kori, pjesëmarrës aktiv i shfaqjeve. Orkestra ka diametër 19.50 m dhe taban të shtruar me dhe të ngjeshur. Qendër e saj dhe fokus i kalkulimeve të teatrit është altari (thymele) prej të cilit ruhet bazamenti i gdhendur në shkëmb (bema, 0.6 x 0.6 m).
Rreshti i parë i shkallares vijonte në formë të shkronjës U, por vetë orkestra ka formë rrethore. Rrethi i saj hipotetik prek tangjent ballin e palkut skenik (proskenio), ndërsa rrethi hipotetik i rreshtit të parë të shkallares thuajse prek ballin e skenës. Kanali i ujërave të shiut (0.5 x 0.92 m), mbulohet në drejtim të shkallëve të spektatorëve prej 10 blloqeve ura prej guri, ndërsa pjesa tjetër është e lirë. Ganxhat metalike, tregojnë se për të evituar rënien në kanal përgjatë shfaqjeve të aktorëve të orkestrës (thymelici), pjesa e lirë mbulohej me panele druri. Në kohën tjetër këto panele hiqeshin, duke e lënë kanalin të hapur. Unaza e gurtë midis kanalit të ujërave dhe rreshtit të parë (2.25 m) dhëmbëzohej lehtë në mes. Fasha e saj e parë shërbente për mbështetjen e këmbëve të spektatorëve të radhës së parë ndërsa e dyta si rrugë kalimi për spektatorët.
Korridoret e hyrjes janë të brylëzuar në formën e shkronjës T. Shtaga vertikale (19.2 x 7.2 m) vijon ndërmjet paraskenës dhe murit që disiplinon shpatin e gërmuar të kodrës, ndërsa horizontalja (13 x 6.4 m) mes ndërtesës skenike dhe ballinave të shkallares.
Në mesin e shtagës së gjatë, në një plan me ballin e skenës, korridoret priten prej hyrjeve dydyershe monumentale (dipylon, 2x2 m). Hyrjet përbëhen nga tri gjysmëkolona-pilastra të fuqishme jonike dhe entablatura me profil “sqep korbi” mbi to, identike në stil me ata të ballit të palkut të skenës (proskenio).
Muratura e tërë teatrit është izodomike, me blloqe të mysëta kuadratikë, të pajisura me vija peshimi në skajet. Ndërtesa skenike (37 x 15.1 m) e ndërtutur në shpat nëpërmjet rrafshimit të shkëmbit, ka një sipërfaqe të konsiderueshme: 560 m2. Ajo përbëhet nga trakti i mesëm drejtkëndësh (31.2 x 15.1 m) dhe dy paraskenat anësore (3.16 x 3.30 m, 3.15 X 3.05 m).
Kati parë gjymtyrizohet së gjeri në tri mjedise: mjedisi nën palk (hypologeion, 3,20 m), mjedisi nën skenë (hyposkenion, 5,80 m) dhe stoa (4m).
Mjedisi nën palk, i ndarë prej mjedisit nën skenë nga 6 pilastra kuadratikë 2.20 m të larta, komunikonte lirshëm me të.
Stoa, që lidhet me këto mjedise me një hyrje të vogël me hark, vijon në tërë gjatësinë e ndërtesës skenike (31.2 x 4 m). Nga ana lindore ajo mbyllet prej një muri që kthehet në formë anti edhe nga balli. Pjesa tjetër e saj formulohet e hapur, me 14 kolona dorizuese tetëkëndëshe 2.75 m të larta, të cilat prodhonin 15 hapësira 1.65 metërshe.
Kati i parë i paraskenës perëndimore është i zbrazët, me portë nga pas, ndërsa kati i parë i paraskenës lindore i verbër, përkatësisht i mbushur. Midis dy paraskenave vijon stilobati 30.1 m i gajtë, i cili mbante 18 gjysmëkolona (tip. la, 3a) me kapitele “gonxhe zambaku uji”, identike me ato të shëtitores së re të Apollonisë.
Gjysmëkolonat ktijonin 19 hapësira drite (1.17 m) për vendosjen e pinakeve dhe mbartnin establementin. Ky i fundit përbëhej prej arkitraut, në anën e brendshme të të cilit ndodhen foletë e trarëve të fuqishëm të palkut, dhe frizit me profil “sqep korbi”. Si e tillë lartësia e palkut rezulton rreth 3 m.
Rikonstruksioni. Për rikonstruksionin e ndërtesës skenike ka dy sprova. Sipas së parës, ndërtesa skenike ka qenë njëkatëshe, por “për lojën e luajtur në nivelin e orkestrës mund të improvizoheshin lart vende për të recituar”.
Kjo ka kuptimin se në momentet kulminante, aktorët duhet të dilnin për të recituar dhe gjestikuluar në hatlla, çmontohej brenda dy orëve dy herë në ditë.
Ndryshe prej tyre, skenën e Dodonas e shohim monolite, të ndërtuar me një dorë të vetme, të modifikuar vetëm pas vitit 30 e.s. kur nisën ndeshjet e gladiatorëve. Sipas këtij rikonstruksioni në ballë të katit të parë vijonte proskenioni me 18 gjysmëkolona që mbanin panelet e pikturuara prej druri. Pas tij vijonin magazinat mbi tjegullat e çatisë së skenës.
Sipas sprovës së dytë skena prej druri çmontohej sa herë shfaqej drama dhe montohej sa herë shfaqej komedia. Ndërkohë programi i festivaleve ka qenë tejet i ngjeshur, me një alternim të vazhduar të tragjedisë, komedisë, lojës së satirëve dhe recitimit, pa asnjë pushim, ose e shumta me një pushim dy orësh mes tyre. Nëse do ta pranonim këtë, skena e drunjtë mbi 30 m e gjatë, mbi 3 m e lartë dhe me një vëllim rreth 300 m3, duhet të montohej dhe çmontohej brenda dy orëve dy herë në ditë.
Ndryshe prej tyre, skenën e Dodonas e shohim monolite, të ndërtuar me një dorë të vetme, të modifikuar vetëm pas vitit 30 e.s. kur nisën ndeshjet e gladiatorëve. Sipas këtij rikonstruksioni në ballë të katit të parë vijonte proskenioni me 18 gjysmëkolona që mbanin panelet e pikturuara prej druri. Pas tij vijonin magazinat për rekuizitën dhe butaforinë (hyposkenio, hypologeiori) dhe në shpinë stoa. Kjo e fundit shërbente për ushtrimin e korit dhe provat e aktorëve dhe si vend strehimi për spektatorët e shquar në rast rrebeshi të papritur (Vitruv 5.9.1). Lartesia 3 m e e tërë ambienteve, tregon se kati i parë zhvillohej në një plan unik.
Arkitektura e fasadës së përparme është jonike, me kapitele gonxhe zambaku uji dhe epitele “sqep korbi”. Arkitektura e fasadës së pasme, e stoas, është dorizuese, me kolona tetëkëndëshe. Çiftëzimi i këtyre dy stileve, specifik për arealin, dëshmon njëkohshmërinë e proskenionit me stoan, përkatësisht ndërtimin e teatrit në një fazë të vetme.
Ambientet e katit të parë pasqyroheshin rigorozisht në katin e dytë. Si i tillë ai përbëhej nga palku skenik (logeion), kati i dytë i paraskenave, skena, prapaskena në funksionin e depos së rekuizitës së lehtë dhe vendqëndrimit të aktorëve (skenotheke) dhe kati i dytë i stoas. Bërthamë e tija dhe mbarë teatrit, ishte palku i stërshtrirë, 31 m i gjatë, 3.15 m i gjerë, me sipërfaqe 100 m2. Gjatësia e tij e kalon ndjeshëm diametrin e rreshtit të parë të shkallares dhe si i tillë ai është njëri nga katër palket më të gjatë të antikitetit (Dodona, Foinike, Epidaur, Dionisit i Athinës).
Palku kufizohej anash prej paraskenave. Këto të fundit kanë vetëm një pikë kontakti me skenën dhe si të tilla nuk mund të kishin çati të përbashkët me të. Modeli i terakotës Santangelo, tregon qartë se paraskenat mbuloheshin me tarracë të sheshtë, të shkëputur nga çatia e bllokut qendror.
Shkallët e brendshme të paraskenës së zbrazët perëndimore të nxirrnin nga mjedisi i jashtëm në palk dhe më tej në tarracë, ku supozojmë theologeionin, vendin e shfaqjes së perëndive dhe heronjve. Shkallët e paraskenës lindore nuk nisnin poshtë, nga mjedisi i jashtëm, por në logeion, çka tregon se kati i tyre i parë ka qenë i mbushur. Nisur nga kjo, përkatësisht nga struktura statikisht më e qëndrueshme, në tarracën e saj do të kërkonim vinçin e rrotullueshëm (geranos), të domosdoshëm për shfaqjen e papritur të perëndive (deus ex machind) dhe heronjve. Faktikisht ky dhe është vendi i vetëm ku mund të vendosej vinçi pa dëmtuar konstruksionin e çatisë.
Mbyllja me mur e anës lindore të stoas dhe sipërfaqja e vrazhdët e blloqeve të anës së brendshme të këtij muri, tregon se këtu ndodhej shkalla për në katin e dytë të stoas.
Muri ballor i skenës pasqyronte gjymtyrëzimin e katit të parë. Si i tillë balli i skenës përçahej në 7 thyromata (4.2; 2 x 3.3; 2 x 4.5; 2 x 3.3 m). Në tre thyromatat më të gjera, 4.2 dhe 4.5 metërshe (2,4, 6), do të kërkonim dyert që të nxirrnin në logeion nga “pallati” dhe “bujtinat”, ndërsa në katër të tjerat do kërkonim makineritë për ndërrimin e dekorit të skenës (periaktoi, hemikyklion Poll. 426). Nisur nga lartësia thyromatave sa gjerësia e thyromatas më të madhe, skena bashkë me entablementin rezulton rreth 5.5 m e lartë. Duke i shtuar asaj lartësinë e katit të parë dhe çatinë dyujëse, lartësia e plotë e skenës rezulton rreth 12 m dhe raporti kat i parë/ kat i dytë 1:1,8. Fragmentet tregojnë se çatia mbulohej me tjegulla dhe korniza e saj zbukurohej me antefikse guri me palmeta dhe zambakë uji.
Datimi.Tipologjikisht, teatri i Dodonës ka vetëm një paralele: vëllanë e tij binjak në Bylis. Ndonëse logjikisht teatri i Dodonës duhet të ishte protomodeli i Bylisit, reperët arkeologjikë i japin Bylisit përparësi, qoftë të ngushtë, kohore: Ndërsa në Bylis elementet arkitektonike i përmbahen stilit të mirëfilltë dorik ose jonik, në Dodonë elementet arkitektonike janë dorizuese dhe jonizuese, karakteristikë për arkitekturën e Pirros. Përputhja e plotë e këtyre elementeve arkitektonikë me ata të shëtitores Apollonia 2, të fillimit shek III p.e.s., e daton teatrin në fillim të shek. III p.e.s. (297-271 p.e.s.).
Në v. 219 teatri dëmtohet nga etolët dhe riparohet, në periudhën e Augustit kthehet në teatër për ndeshjet e gladiatorëve dhe në shek. IV e.s. braktiset përfundimisht për shkak të ndalesave të fesë së krishtere.
Bashkësia Byline shtrihej në Mallakastrën e egër dhe të butë bashkë. Fillimisht kryeqendër e koinonit ishte Nikaia (Klosi), por në shek. IV p.e.s., falë zhvillimit ekonomik dhe pamundësisë së zgjerimit, Nikaia lindi Bylisin, vetëm 1 km larg saj. Kjo krijoi dyqytetëshin (dipolis) Nikaia/Bylis, të dy të pajisur me teatro. Kodra që mbart Bylisin, 496 m e lartë nga lumi Aoos (Vjosa), lart rrafshohet në një pllajë trekëndëshe 29 hektarëshe. Bylisi është një nga shembujt më të pastër të qytetit të lindur ex novo nga hiçi, fillimisht të projektuar dhe vetëm pastaj të zbatuar njëdorazi.
Agora 3.7 hektarëshe e Bylisit ndodhet në mes të anës jugore, pingul mbi Aoos. Elementet përbërëse të saj janë shëtitoret, teatri dhe stadiumi. Shkallarja e teatrit preket me shëtitoren jugore dhe është vetëm 80 m larg shëtitores në formë të shkronjës L. Në perëndim të agorasë terreni i është i rrafshët, por në juglindje lartësohet një shpat i pjerrët ku mbështetet dhe shkallarja e teatrit. Në afërsi të teatrit është gjetur statueta e gurtë e skllavit mendimtar, personazh i përhershëm 1 hilarotragjedive, komedive groteske të shek. IV p.e.s. Në çerekun e dytë të shek. I e.s., skena i nënshtrohet rinovimit në përshtatje me kërkesat e teatrit romak, ndërsa në shek. e VI e.s. ai kthehet në kavo guri për murin e ri mbrojtës.
Shkallarja. Nga shkallarja e hapur drejt detit dhe perëndimit (285°), vështrimit i shpaloset lugina e gjerë e Aoos (Vjosës) dhe gjarpërimet e tij të argjendta deri në derdhjen në Adriatik. Shkallarja formën e guaskës e përfitoi prej nxjerrjes së rreth 1000 m3 shkëmb, masë që u përdor për ndërtimin e teatrit.
Shkallarja ka diametër 78 m, lartësi 14 m dhe kënd pjerrësie 26°. Nga pas ajo qarkohet prej një muri rrethor, i cili në jug pritet sekant me murin rrethues të qytetit. Nga para ajo kufizohet prej ballinave (analemmatet) që vijojnë paralel me diametrin e saj, terreni para të cilave disiplinohet nga dy blloqe të fuqishme murale (17-22 x 18 m).
Muratura e blloqeve, ballinave dhe korridoreve të hyrjes është izodomike me faqe të rrafshëta, e njëjtë me atë të mureve rrethuese të qytetit. Shtyrja e ballinave 3.20 m tej mesit të orkestrës, i jep shkallares formën e një unaze dyqendërshe, me perimetër të brendshëm në formë të shkronjës U dhe të jashtmin rrethore. Shkallarja përshkohet nga një strukturë muresh rrezorë dhe koncentrike, ndërprerja e të cilave krijon një seri arkash të zbrazëta të mbushura me dhe e cifla guri. Rreshtat e ndenjjes mbështeten kryesisht në shkëmbin e gdhendur (katatome) dhe më pak në mbushjet e këtyre arkave. Ato pak blloqe ndenjjeje që ruhen, janë të profiluara për mbledhjen e gjurit.
Në rreth 10 m lartësi shihen gjurmët e rruginës (diazoma) që e ndante shkallaren në dy sektorë (zona), i pari 36 m dhe i dyti 78 m larg skenës. Si e tillë shkallarja e Bylisit është identike me dy sektorët e parë të shkallares së Dodonës.
Nga periudha e rikonstruksionit romak ruhen ndenjëset e rreshtit të parë, të tipit banko për tre persona me mbështetëse shpine dhe kolltuk për një person, me mbështetëse dore të zbukuruar me qafa dhe koka mjellme. Një pjesë e tyrja dhe orthostatëve të kësaj faze është e papërfunduar, çka dhe tregon për braktisjen në mes të punimeve. Nisur nga përmasat dhe skema, kapaciteti i teatrit të Bylisit ka qenë për 6600-7500 spektatorë.
Orkestra dhe skena shtyhen në shpatin e rrafshuar për 25 m thellësi dhe 40 m gjerësi. Si pasojë, korridoret e hyrjeve vijojnë të brylëzuara në formën e shkronjës T. Në planin e ballit të skenës, korridoret e hyrjes priteshin nga hyrje monumentale njëkalimshe (pylon, 2.7 m), të mbuluara me hark. Teserat me mbishkrimin BYAAIE, të njëjta me ato të teatrit të Dodonas, tregojnë se hyrja në teatër kryhej e kontrolluar.
Diametri i rreshtit të parë (proedria) është 20 m, ndërsa diametri i brendshëm i kanalit të ujërave (euripos), përkatësisht diametri i orkestrës, rreth 16 m. Me këto përmasa, rrethi hipotetik i kanalit prek tangjent ballin e ndërtesës skenike (proskenion) dhe rrethi hipotetik i rreshtit të parë prek tangjent skenën.
Orkestra përshkohet mes për mes nga një kanal i gurtë (0.4 x 0.4 m), i cili mbaron tej skenës. Përmasat e vogla përjashtojnë mundësinë që ai të ketë qenë “Shkallë e Karontit”, për shfaqjen në orkestër të personazheve nga Hadesi, bota e nëndheshme. Si i tillë kanali do të ketë shërbyer për largimin e ujërave të grumbulluara nga kanali i ujërave të shiut dhe, me mjaft rezervë, edhe për qëllime akustike.
Skena. Ndonëse në vështrim të parë skena e Bylisit është e ndryshme nga ajo e Dodonës, struktura është e njëjtë: Skenë me palk skenik midis dy paraskenave dhe stoa të pasme. Skena me planimetri T, është më e shkurtër se ajo e Dodonës (30.5 ndaj 36 m), ndërkohë që sipërfaqja është e njëjtë.
Themelet tregojnë se faza origjinare përbëhej prej bërthamës qendrore katrore (21.5 x 21.5 m) para së cilës ndodhej palku skenik. Këtij të fundit i bashkëngjiteshin nga anët korpuset e dy paraskenave. Kati i parë përbëhej nga mjedisi nën palk (hypologeion, 21. 5 x 3.3 m), mjedisi nën skenë (byposkene: 21.5 x 16 m), katet e para të paraskenave dhe stoa që i mbështillej hyposkenës në formë U-je me buzë të shpërvjelura.
Midis paraskenave masive (8 x 4.5 m) vijonte stilobati i ballit (proskenio, 21.5 m), ku mbështeteshin 14 gjysmëkolona që prodhonin 15 hapësirat e pinakeve (1.13 m). Diametri i tyre e tregon palkun e Bylisit paksa më të lartë se ai i Dodonës (3.2 ndaj 3 m), ndërkohë që gjatësia është mjaft më e reduktuar (20.5 ndaj 31.2 m).
Themelet e fuqishme (1.4 m), tregojnë se kati i parë reflektohej me konfigutacion të njëjtë në të dytin. Si e tillë renditja e tij ka qenë dy paraskena anësore, palku skenik mes tyre, balli i skenës, passkena dhe stoa. Në palkun ku jepej shfaqja, aktorët mund kalonin nëpërmjet tri portave të ballit të skenës, përkatësisht nga “pallati” dhe “tavernat”, ashtu dhe nga “rruga”, nga kati i dytë i paraskenës. Në analogji me Dodonën, paraskenat nuk kishin çati të përbashkët me ndërtesën skenike dhe mbuloheshin me tarracë.
Stoa në formën e shkronjës U, qarkohej prej një kolonade dorike (fig. 51) të mbështetur në stilobatin treshkallësh (fig. 52).
Mbi këto kolona mbështetej entablementi i përbërë prej arkitraut (0.30 m) dhe frizit dorik me triglife dhe metope (0.46 m). Si e tillë lartësia e katit të parë të stoas rezulton rreth 3.2 m, sa lartësia e proskenës. Një panel me rombe, duket se i përket parapetit të katit të sipërm të stoas.
Stilistikisht shëtitorja e teatrit është sinkrone me shëtitoren që i mbështetet teatrit nga jugu, e cila, ndryshe nga shëtitorja në formë të shkronjës L, nuk ka kolona dorizuese tetëkëndëshe, por kolona klasike dorike.
Datimi. Bylisi afron me teatrot e shek. III p.e.s. në Tyndat dhe Segeste (Magna Graecid), po me shkallare gjysmë-rrethore, me paraskena dhe palk skenik midis tyre. Por datimi i këtyre teatrove nga gjysma e dytë e shek. III p.e.s., madje edhe në të 2 p.e.s., e përjashton mundësinë e një influence shkule dhe shtron mundësinë e influencës së kundërt.
Binjakët Dodona/Bylis nuk kanë asnjë kushëri, ndërkohë që ngjashmëritë mes tyre tregojnë origjinën e njëjtë. Si i tillë datimi i njërit vlen edhe për datimin e tjetrit. Një pikë referimi për Bylisin ofron raporti teatër-shëtitore jugore-mur rrethues i qytetit. Mbështetja e shëtitores tek teatri, tregon se teatri u ndërtua më herët ose në të njëjtën kohë me shëtitoren. Ndërkohë, muri rrethues i qytetit, i cili luan edhe rolin e murit të pasmë të shëtitores, këtu ngushtohet nga 2.9 në 1m. Ky ngushtim do kish kuptim vetëm nëse pas murit rrethues do të qëndronte një strukturë kompakte si shëtitorja, rezistenca e së cilës do të kompensonte hollimin e murit.
Rrjedhimisht dhe logjikisht muri rrethues dhe shëtitorja janë ndërtuar në të njëjtën kohë. Në ripërmbledhje të arsyetimit, muri rrethues i çerekut të fundit të shek. IV p.e.s. është i njëkohshëm me shëtitoren dhe shëtitorja është e njëkohshme ose e mëvonshme se teatri. Rrjedhimisht teatri është sinkron ose ka fare pak diferencë kohore me shëtitoren dhe murin e qytetit dhe si i tillë daton nga fundi i shek. IV p.e.s. Në të mirë të këtij datimi janë teknika izodomike e mureve të teatrit, identike me atë të mureve rrethuese, dhe karakteristikat e orderit dorik të stoas së teatrit, të fundit shek IV p.e.s. Elementet arkitektonike të Bylisit, dorike dhe jonike të mirëfillta dhe jodorizuese dhe jonizuese si në Dodona, prioriteti kohor mes tyre i përket Bylisit.
Si e tillë, në të kundërt me çdo pritej, gjasa është që teatri i Bylisit të ketë shërbyer si model për Dodonan dhe në të kundërt.
Së fundi, shumica e elementeve arkitektonike të teatrit: bankat e rreshtit të parë, orthostatët, arldtrau dhe frizi dorik me rozeta dhe kurora dafine, i përkasin çerekut të dytë të shek. I p.e.s. Mosshpënia deri në fund e përpunimit të këtyre elementeve tregon për ndërprerjen e rindërtimit, çka do t’u shkonte mirë për shtat turbullirave të luftës civile mes Cezarit dhe Pompeut në këto rrethina (48 p.e.s.). Por pyetja përse nuk u vazhduan këto punime në kohën e Augustit, ndonëse qyteti kishte përkrahjen e tij dhe lulëzoi nën të, mbetet pa përgjigje.
Kodra që mbart Foiniken, lartësohet papritur nga mesi i fushës, si nëndetësja nga mesi i detit. E ngushtë (0.5 km), e gjatë (3.3 km) dhe e lartë (231 m), kodra përzgjatet nga veriperëndimi në juglindje. Qyteti shtrihet në shpatin jugor të kodrës, orientim i të cilit ndaj diellit është më i mirë dhe pjerrësia më e butë (30°) se e anës veriore.
Majë kodrës përdridhet një akropol i stërgjatë, veç 50 m i ngushtë. Teatri ndodhet në lindje të këtij akropoli, menjëherë poshtë tij, mbi sinusoidat që shpupurisin shpatin e kodrës. Shkallarja që i vishet një guaske natyrale të terrenit, të lugët në mes dhe të lartë anash, hapet me 215° ndaj diellit dhe brizës së Jonit. Lart prej saj, vështrimit i shpaloset amfiteatri i pandërprerë i kodrave të hirta dhe arena e tij e gjelbër: Kestrina, fusha e Vurgut. Larg, nga jugu, shndrit liqeni mitologjik i nimfave Pelodes (liqeni i Butrintit), ndërsa nga balli vështrimi përplaset me ishullin Kerkyra, Korfuz. Ndonëse skela personale Onhesm (Saranda) nuk është as gjashtë km larg Foinikes, vargu i kodrave pas Qafës së Gjashtës fsheh si Onhesmin, ashtu edhe gjirin e njëemërt.
Kuadri historik. Për herë të parë Foinike shfaqet në listat e thearodokëve të Argosit (330 p.e.s.), ku ajo zëvendëson Kaoninë e listave të thearodokëve të Epidaurit (IG IV 1, 95). Bashkërenduar me mbishkrimin “Polisi i Kaonëve”, kjo e nënkupton Foiniken kryeqendër të koinonit Kaon që para v. 330 p.e.s. Në vitet 297-233 p.e.s., kur Pirro e ktheu Ambrakinë në kryeqendër unike të Epirit dhe Foinike e humbi funksionin politik, por jo atë ekonomik dhe artistik. Dëshmi për këtë është dhe teatri, i treti për nga madhësia i mbarë teatrove antikë. Shkallarja gjysmërreth, skena me paraskena dhe palkoskena tepër e gjatë, e sinkronizojnë tetarin e Foinikes, në kohë dhe konceptim, me çiftin Dodona-Bylis. Ndonëse teatri ka një sërë specifikash që e dallojnë nga Dodona-Bylisi, ato janë pasojë e kushteve të terrenit: Ndërsa në Dodona-Bylis, shpati pas shkallares vjen e sheshohet, në Foinike ai vazhdon të rrëzohet me shpejtësi.
Shkallarja me diametër 135 m, lartësi 29 m dhe kënd pjerrësie 32°, shfrytëzon në maksimum komoditetet e ofruara nga terreni: formën rigorozisht gjysmërrethore të guaskës dhe diametrin thuaj të porositur. Shtyrja e ballinave 3.10 m para qendrës së orkestrës, i japin shkallares formën e një unaze ekscentrike.
Ballinat vijojnë perpendikular me terrenin e pjerrët. Si e tillë lartësia e tyre është minimale, 2-3 m, çka redukton në maksimum fondet dhe shmang problemet teknike. Muratura e tyre është pseudoizodomike me faqe kavoje, e afërt me fazën e shek. IV/III p.e.s. të murit rrethues. Nëse do të pranonim se blloqet ura mbi kanalin e ujërave të shiut (euripos), përputhen si zakonisht me shkallët e spektatorëve, sektorët e parë të shkallares do të përshkoheshin nga 5 shkallë (0.70 m.) të cilat do ta ndanin atë në 4 pyka (kerkidei), numër ky vështirë i besueshëm. Sidoqoftë kjo do të tregonte për një skemë me shkallë qendrore dhe numër çift pykash, tipike për shkallaret e hershme.
Rreshti i parë i ndenjëseve nuk njihet dhe të tjerat janë të tipit ekonomik (Eretria 3), me seksion kuadratik (0.40 x 0.40 m). Forma dhe përmasat e shkallares tregojnë për një kapacitet prej 20- 22.500 spektatorësh.
Korridoret e hyrjes (7 x 6 m) vijojnë ndërmjet ballinave të shkallares dhe skenës, në skaj të ndërtesës skenike. Korridoret janë pajisur me hyrje monumentale (pylon, 2,7 m). Në blloqet e saj prej gëlqerori të thadruar imët, është gdhendur shenja apotropeike A për ndalimin e “syrit të keq”. Hyrja e majtë, e bllokuar në gjysmën e saj nga shkëmbi, është thuaj e rreme, e ndërtuar për forcë zakoni. Si i tillë kalimi përmes tyre ishte i kufizuar, vetëm për personat e shquar. Rrjedhimisht fluksi i spektatorëve nuk vinte si zakonisht nga poshtë lart, por nga lart dhe nga anët poshtë. Një skemë e tillë lëvizjeje është mjaft racionale për Foiniken, ku terreni zhvillohet në breza sinusoidalë të njëmbirijëshëm dhe lëvizja nga poshtë- lart është e mundimshme.
Orkestra. Rreshti i parë i ndenjëseve dhe kanali i ujërave të shiut (euripos), kanë një formë rreptësisht rrethore dhe perimetër sa 2/3 e një rrethi të plotë. Vetë orkestra përvijohet nga buza e jashtme e kanalit, i cili gjatë shfaqjeve mbulohej me panele druri dhe mund të shkelej nga thymelikët, aktorët e orkestrës. Orkestra e mirëfilltë me taban prej dheu të ngjeshur, nis pas buzës së brendshme të kanalit. Çuditërisht në të nuk vijon një, por dy kanale uji krejt identike: me seksion të njëjtë (0.60 x 0.50 m), thadrim të njëjtë, blloqe me përmasa të njëjta dhe më kuriozja me diametër të njëjtë.Rrethi hipotetik i kanalit (17.9 m) prek ballin e paraskenës, ndërsa rrethi hipotetik i rreshtit të parë (23 m) prek ballin e skenës. Qendër e orkestrës dhe vatër e kalkulimeve të teatrit, është altari (thymelë), prej të cilit ruhet koloneta e fazës së dytë ndërtimore.
Skena e Foinikes me palk të fuqishëm, paraskena anësore dhe korpus drejtkëndësh dhe dykatësh, i përmbahet skemës Dodona/Bylis. Por ndryshe ptej tyre, skena e Fonikes nuk është e pajisur me stoa të pasme, për çka sipërfaqja e saj është dukshëm më e vogël se e skenave në Dodona, Bylis, Apolloni (390 ndaj 504, 506 dhe 540 m2).
Ndryshim tjetër është se në Dodonë, në Bylis dhe Apolloni skena ndërfutet në shpat, ndërsa në Foinike ajo mbështetet në një strukturë mbajtëse (31.7 x 10.1 m).
Kjo strukturë gjymtyrizohet prej 4 mureve gjatësore dhe 8 mureve tërthore në një seri arkash të mbushura me dhe cifla guri. Prej tyre muri i parë përkon me ballin e palkut (proskenia), i dyti me ballin e skenës dhe i fundit me fasadën e pasme të skenës.
Muri i pasmë, i cili deri në tabanin e orkestrës arrin në 4.5 m lartësi, është i kontrafontuar. I punuar me një teknikë krejt grosolane, ai nuk është llogaritur për t’u shikuar.
Në ballë të katit të parë vijon stilobati 31.7 metërsh, në të cilin mbështeteshin 20 gjysmëkolona me kapitele gonxhe zambaku uji. Kolonat 1.95 m të larta,92 prodhonin 21 hapësira drite (1.12 m.) për fiksimin e paneleve të pikturuara. Duke i shtuar kësaj kolonade entablementin, lartësia e palkut rezulton të jetë rreth 2.50- 2.70 m. Foletë e trarëve (20 x 20 cm), tregojnë se palku mbështetej në një strukturë të fuqishme mbajtëse. Nën këtë palk dhe nën skenë, ndodheshin magazinat e sipërfaqshme të rekuizitës (hypologeion'. 250 m2, hyposkene 270 m2). Kati i parë reflektohej në katin e dytë me palkun e gjatë skenik (31 x 3.3 m, 102 m2), mes dy paraskenave standarde anësore (3.8 x 4.1 m). Takimi i këtyre të fundit me skenën vetëm në një pikë, tregon se ato mbuloheshin si në Dodona me tarracë dhe jo çati. Mbas palkut vijonte ndërtesa skenike (31.7 x 10.1 m), ballin e së cilës, për ngjashmëri me Dodona-Bylisin e supozojmë me thyromata.
Datimi. Teatri i Foinikes nuk mund të kundrohet kurrsesi teatër model si ai i Dodonës. Skema e shpërndarjes është e paarritur, materiali i përdorur skadent, struktura e shkallares pa stabilitet dhe pjesa pas skenës pa pikë vlere estetike. Ndërkohë, për nga madhësia ai renditet i treti ndër tërë teatrot antikë. Teatri vazhdon të jetë ndër më enigmatikët: Ndonëse brendia e shkallares është primitive, me shkallë qendrore dhe numër të kufizuar pykash (kerkided), vetë shkallarja i përmbahet skemës kontemporane gjysmë-rrethore. Ndryshe prej saj, skena me kolonadë jonike të nëntipit gonxhe zambaku uji, datohet prerë në kapërcyellin IV/III p.e.s. Kjo mbështetet dhe nga materiali arkeologjik, ekzemplarët e hershëm të të cilit datojnë pikërisht në këtë kapërcyell.
Apollonia 137 hektarëshe shtrihet në një kodër 104 m të lartë, 800 m larg nga lumi Aoos (Vjosa) ku kishte skelën e saj dhe 7 km nga deti. E themeluar në vitin 588 p.e.s. nga Korintasit mbi një vendbanim Taulant, fillimisht ajo u quajt Gylakea, me emrin e kryekolonistit, por më tej prosperiteti ekonomik kërkoi dhe gjeti një emër më të fisëm, atë të perëndisë Apolon. Si të tillë shkrimtarët antikë e quajnë “të parën” e 30 Apollonive antike (Steph. s.v.).
Teatri shtrihet në një kavitet natyral të shpatit të kodrës së qytetit, në skaj të rrugës kryesore, 250 m larg hyrjes dhe 150 m larg agorasë.
Nga fundi shek. V fillimi shek. III p.e.s., kur u ndërtua teatri, Apollonia ishte pjesë e mbretërisë së Pirros. Augusti i cili studioi në këtë qytet, rindërtoi një sërë monumentesh në të, ndër to edhe teatrin. Ndeshja e 50 gladiatorëve për inaugurimin e Buleuterionit në fund të shek. II e.s., tregon se orkestra e tij ishte kthyer në arenë për gjakderdhjen e gladiatorëve.
Së fundi, në shek. III p.e.s., teatri ra viktimë e një tërmeti të fortë, i cili ia shembi dhe mbuloi skenën me një shtresë të fuqishme dheu. Nëse gërmimet e viteve 1971-1981 dhe 2006-2011 do të kishin qenë të rregullta, ai do mund ti nënshtrohej anastilozës perfekte si nimfeu i qytetit, pa u kthyer në një magazinë të hapur blloqesh pa lidhje.
Shkallarja. Nga shkallarja e orientuar drejt perëndimit dhe detit (220°), shikimit i shpaloset fusha e Gylakut që ndan Apolloninë nga ujërat e kaltra të Adriatikut, deri dhe Sazani. Sipas gërmuesve, shkallarja ka planimetri Q me kënd qendror 205° , të korrigjuar më tej në 195°. Por shkallarja Q, si 205° ashtu edhe 195°, tapos plotësisht rrugën kryesore të Apollonisë që kalon ngjitur me teatrin. E vetmja skemë që nuk e ndërpret rrugën, por i qëndron pak metër larg asaj, është skema me shkallare gjysmërrethi.
Matjet magnometrike tregojnë se boshti i teatrit ruan rigorozisht orientimin e rrjetit rrugor të shek. VI/V p.e.s., ndërkohë që i qëndron fare pjerrët rrjetit të shek. IV/III p.e.s. Kjo tregon për një fazë të parë, më të hershme se shek. III p.e.s., çka sqaron habinë sesi Apollonia, e para mes 30 Apollonive, nuk kishte teatër në shek. V. a fillimin e shek. IV. p.e.s.
Shkallarja përvijohet nga rrugina e sipërme (diasoma) dhe muri i pasëm që përshkojnë një gjysmërrethi me diametër 124 m. Por numri i diasomave, shkallëve (climax) dhe pykave (kerkides) vazhdon të mbetet i panjohur.
Ballinat e shkallares {analemmatd) shtyhen 3 m para qendrës së orkestrës, duke i dhënë shkallares formën e unazës ekscentrike dyqendërshe: Ndërkohë që perimetri i jashtëm është fiks një gjysrnë rrethi, i brendshmi është më i madh se gjysma e rrethit. Diametri i brendshëm i shkallares, përkatësisht i proedrias, është 24 m, lartësia 22.6 m dhe këndii pjerrësisë 25- 26°. Muratura e ballinave është pseudoizodomike, me blloqe me faqe të jashtme të latuara rrafsh. Numrat në ta dëshmojnë parapërgatitjen e blloqeve në punishte dhe montimin në vend.
Blloqet e ndenjjes (0.42 x 0.40 m) janë pajisur me kornizë për mbledhjen e gjurit. Nga para ata prekin pllakat e mbështetjes së këmbëve të spektatorëve të rreshtit mbi, ndërsa më tej mbështeten në mbushjen prej dheu a zhavorri. Nisur nga përmasat dhe struktura, teatri i Apollonisë kishte një kapacitet për 16-18000 spektatorë.
Orkestra. Korridoret e hyrjes 6.4 m të gjerë, sa në Dodonë vijojnë ndërmjet ballinave të shkallares dhe ballit të proskenës. Edhe forma e tyre nuk është kapur dhe nuk njihet, por mendohet se ata mbylleshin me porta monumentale me hark.
Rrethi i jashtëm i kanalit të largimit të ujërave të shiut është 20.3 m. Vetë kanali (0.7 x 0.3 m) ka seksion shishe dhe blloqe të dhëmbëzuara për vendosjen gjatë shfaqjeve të paneleve të drunjta. Unaza e gurtë midis kanalit dhe rreshtit të parë (1.7 m), dhëmbëzohej lehtë në rruginën e kalimit të spektatorëve, diazoman e poshtme, dhe platformën për vendosjen e këmbëve të spektatorëve të radhës së parë.
Skena. Me gjithë punimet 10 vjeçare, nuk njihet ende struktura e skenës. Kuptohet vetëm se ajo ndahej në mje-disin poshtë palkut (hypologeion, 6.4m), mjedisin poshtë skenës (hyposkenion, 11 m) dhe një stoa të pasme (4.6 m), por nuk dihet sigurt se cilës kohe i përkasin këto ndarje.
I vetmi element i datuar sigurt në fillimi të shek. III p.e.s. është stilobati dhe kolonada e ballit të palkut (proskenion). Në këtë stilobat 26 metërsh mbështeteshin 12 gjysmëkolona/pilastra jonike rreth 2.60 m të larta dhe mbi to entablementi (0.60 m). Si e tillë lartësia e palkut ka qenë rreth 3.2 m, afërsisht sa e Dodonës.
Gjysmëkolonë/pilastrat krijonin 13 hapësira të lira 1.2 metërshe, në të cilat fiksoheshin, panelet e pikturuara (pinakes). Kapitelet jonike të nënstilit gonxhe zambaku uji, datohen prerë në fillim të shek. III p.e.s., çka e daton këtë fazë po në fillim të shek. III p.e.s. Në hapësirën e mesit dhe dy hapësirat e parafundit ndodhen porta dykanatëshe, ndërsa hapësirat e tjera zihen prej pinakeve fikse. Në brendi, 6.4 m nga balli vijojnë një sërë bazamentesh të fuqishme të rikonstruksionit romak, që shquhet për palket e gjera.
Elementet arkitektonike të teatrit renditen në tri grupe. Grupit të parë (fillimi shek. III p.e.s.) i përket kolonada dhe epistili jonik i proskenionit, një simë me palmetë, një shtatore vajzedhe blloqet e markuara të ballinave të shkallares. Kësaj kohe a diçka më herët i përket edhe kanali i largimit të ujërave, ku janë gjetur monedha dhe qeramikë e shek. IV/III p.e.s. Grupit të dytë (e shek I p.e.s.) i përket frizi dorik me bukranion, rozeta dhe maska si dhe skulpturat e skenës. Kësaj faze i përket edhe palku 6.4 m i thellë.
Grupit të tretë (shek. I /II e.s.) i përket një epistil jonik me zbukurime të ngjeshura, ku ndihet qartë frika nga boshi (horror vacui) ndoshta dhe trungjet e facetuara deri në shpatulla të kolonave dorike.
Sipas Thukididit, Dyrrahu u themelua në v. 627/5 prej kolonistëve nga Kerkyra dhe Korinti (Thuk. 1. 24, 2). Qyteti zinte skajin juglindor të gadishullit të njëemërt, që përzgjatej për 7 km midis lagunës dhe detit. Në perëndim gadishulli konturohet me kodra të mprehta, ndërsa në lindje shtrihet në rrafshinë. Një metop me bucefal, me kokën e kaut të sakrificës, dëshmon tërthoras praninë e një teatri. Vendi ku ai duhet kërkuar është linja e kontaktit të terrenit të pjerrët kodrinor me terrenin e rrafshët, diku nga fillesat jugore të këtij vargu dhe jo larg amfiteatrit romak.
Dionisi i Halikarnasit përmend teatrin e vogël të Ambrakisë (Dion. Hal. 1, 50), çka tërthorazi dëshmon praninë e teatrit të madh. Gjurmët e tij supozohen në një kavitet natyral të kodrës Perantes, çka dhe do të ishte logjike.
Kohëve të fundit, teatri supozohet në Veri-Perëndim të qytetit, në afri të tempullit arkaik të Apollonit, ku gërmimet e rastit kanë zbuluar fragmente të supozuara të parodosit perëndimor, mureve mbajtëse të shkallares dhe blloqe të ndenjëseve. Materiali qeramik shoqërues, daton në fundin e shek. IV- fillimin e shek. III p.e.s., çka do ta lidhte atë me ndërtimet e Pirros në kryeqytetin e tij të ri, në Ambrald.
Antigonea ndodhet në qendër të luginës së Drinos, përballë Gjirokastrës. Qyteti i lindur në v. 297-295 p.e.s. u kthye në kryeqendrën ekonomike, administrative dhe kulturore të fisit të Argjirinëve. Qyteti shtrihet në një terrenit, i harkuar në formën e një guaske 100 m të gjerë dhe 20- 25 °të pjerrët. Në të kemi gjetur blloqe me seksion 0.40 x 0.55 dhe gjatësi 1.2 m, me brinjën gjatësore të harkuar lehtë, të cilët duket se u përkisnin rreshtave të mesëm të shkallares së një teatri.