Ky botim i parë, i caktuar për një publik kërkuesish dhe eruditësh, është, në kuptimin e mirëfilltë të fjalës, vetëm një kopje (një work in progress sipas zhargonit të sotëm). Botimi i tij është i përligjur nga një tekst i shkurtër paraqitës ku thuhet: "Zoti G. Lëzhan, anëtar i Komisionit Qendror, sapo kreu misionin për të cilin ishte ngarkuar nga zoti ministër i Arsimit Publik në provincat danubiane. Ai ka sjellë prej andej dokumente të shumta për gjeografinë historike dhe etnografinë e Danubit të poshtëm. Përveç kësaj, ka bashkuar përbërësit e një harte të madhe të Moldavisë në shkallë 1:200 000, të cilën propozon ta gdhendë së afërmi. Duke pritur botimin e dokumenteve të tij, ne mendojmë se duhet t'u japim lexuesve të Buletinit pjesët e mëposhtme të dy letrave që ai i ka drejtuar zotit Ernest Dezhardën dhe zotit Zhomar." Dy letrat kanë një natyrë të ndryshme. Letra e parë është një raport i vëzhgimeve të terrenit në Bullgarinë Veriore, ku Lëzhani, nxënës-eksplorues, provon afiësitë e tij në topografi, në arkeologji dhe në ekonominë politike; paraqitja është e përpiktë dhe e vërtetueshme. Letra e dytë mbështetet më shumë te punimet e shkencëtarëve rumunë; ajo nuk na lejon të mësojmë se ç'ka vizituar në Moldavi, por aty shohim të merret përsipër roli i stafetës midis kërkimit të ri shkencor ballkanik dhe rretheve shkencore të Parisit. Ai fillon të masë boshllëqet gjigante të veprave të perëndimorëve mbi të cilat mendonte të mbështetej fillimisht.
Po vazhdoj studimet e mia për topografinë e Turqisë europiane dhe në mënyrë më të veçantë atë të Bullgarisë. Ajo që vërejta qysh në fillim është se harta e Kipertit, që qëndron mbi gjithë ato që ekzistojnë deri më sot, më dukej, për gjithë Turqinë europiane në kuptimin e mirëfilltë të fjalës (më pak Bosnja), një ind i çuditshëm gabimesh topografike, ortografike dhe mbi të gjitha hidrografike. Relievet e saj të tokës janë të jashtëzakonshme në shkallën më të lartë; por, edhe një herë, harta e Kipertit qëndron mbi të gjitha hartat që kemi pasur, se gabimet e saj, për sytë e mi, nuk e zbehin aspak meritën e këtij gjeografi të shquar.
Unë depërtova thellë në Bullgari, prej nga mund t'ju raportoj, jo vetëm mendime pak turkofile, por dhe shënime, skica, udhë. Ja disa nga rezultatet që arrita.
U nisa nga Ruseja: fjeta në Tërsenik, fshat gjysmë turk dhe gjysmë bullgar, katër orë e gjysmë.
Nga Trasteniku në Bjela, 4 orë. Kalohet pranë Obretenikut (Obirteni i hartave), hyn në pyjet e mëdha dhe takon njëri pas tjetrit tre karaullë (truproja); i fundit, që sundon Bjelën, është pranë një tepe. Terreni, që ngjitet vazhdimisht në mënyrë të ndjeshme që nga Ruseja, zbret krejt përnjëherësh nga kjo tepe në Bjela, një qytezë e madhe turke dhe bullgare, siç janë pothuajse të gjitha fshatrat që ndodhen në këtë rrugë.
Nga Bjela në Koshilan, 5 orë. Ndiiqet bregu i djathtë i Jantrës deri në vaun e Kosovës (Osva e hartave). Në këtë pikë, lumi ka pak më shumë se 100 metra gjerësi dhe një thellësi të paktën 90 centimetra. Pastaj hyhet në një rrafshinë shumë të bukur, e kufizuar nga lartësi me pjerrësi të buta, ndërsa në bregun e djathtë, që nga Bjela dhe deri në Tëmovë, malet vijnë e përfundojnë përnjëherësh përballë lumit.
Nga Koshilani në Tërnovë, 4 orë e 30 minuta. Rosica (Rusita e hartave) kalohet nëpër va, duke lënë Nikjupin 40 minuta në të djathtë: rrafshina, në një largësi prej shumë orësh, paraqet vetëm valëzime. Rruga kalon nga Polikraishta, fshat i madh bullgar. Jantra, që është shkëputur drejt lindjes, vjen e bashkohet, nëpërmjet një lakoreje shumë të gjatë, me rrugën e Samovodenës (Zavoda e hartave). Hyhet në një thyerje shumë të thellë, të ngushtë, të formuar nga një varg malesh që bien pingul, duke prerë në kënd të drejtë luginën e Jantrës; nga Samovodena, ndiqet për një orë e një çerek një rrugë shumë e bukur romake, që i ngjitet bregut të majtë të lumit dhe që shmanget 200 metra nga Tërnova. Një kilometër nga Samovodena, dy manastire të bukura bullgare të mbështetura te shkëmbi, në gjysmë pjerrësi; manastiri i Trinisë në bregun e djathtë dhe manastiri i Shndërrimit, në bregun e majtë.
Tërnova (nga bullgarishtja tm, manaferra), e quajtur edhe Ternovo, Tirnova, është një qytet me rreth 20 000 frymë, kryeqyteti historik dhe fetar i Bullgarisë, megjithëse nga ana administrative është vetëm një kajmakamat. Lagjet e tij, shtatë gjithsej, janë: Hisari, Oteaka në jug, e banuar nga turq; Frenk- Hisari, po ashtu; Baiderliku, lagje e përzierë, e pasur, tregtare dhe qendrore, me një bazilikë të bukur bullgare të shndërruar në xhami; Kartali (turqisht - shqiponjat), ka me të vërtetë pamjen e shqiponjave si pothuaj mbarë qyteti, një nga më të bukurit e Orientit; Kato Mahale, lagjja e poshtme, përgjatë Jantrës; këto dy të fundit bullgare; Ciganka, në verilindje, është e banuar nga ciganë dhe bullgarë. Gjendja e Tërnovës mbi Jantrë të kujton jashtëzakonisht, madje me më shumë veçori karakteristike, atë të Mezierës mbi Mësë.
Unë vizitova Trapezicën, që mbahet si qytet i lashtë bullgar: do të shtoja edhe romak. Unë munda të rivendos në skicën time planin e sheshit të ndërtuar sa nuk bëhet më bukur. Kohët e fundit ishte gërmuar nga themeli në majë ajo që kishte mbetur nga gërmadhat e dukshme, ndoshta për të kërkuar aty thesare; ndoshta aty janë gjetur medalje romake dhe bizantine. Udha romake fillon nga këndi verior, i ruajtur shumë mirë, dhe kalon Jantrën pak më poshtë grykës që mbyll gadishullin.
Unë pashë në Tërnovë disa medalje në duart e zotit Stefanos, bullgar; kishte disa të Nikopolisit dhe një të Dveltus-it (Burgasi, devlt). Mua më duket e provuar se Debeltosi ose Develtusi, i përmendur nga Plini dhe vazhdimisht nga bizantinët deri më 853, ndodhej në Burgas. A janë të shumta medaljet e Develtusit? Do të përpiqem ta mësoj.
Unë u ktheva në Ruse nëpërmjet Nikjupit, Koshilianit, Tërsenikut. Nga Samovodena, në vend të shkosh në veri- verilindje për të mbërritur në Polikraishta, merr për në veri drejt Resenës (një orë e një çerek) dhe një orë më larg, në Rosica, që e kalon nëpër va, arrin në fshatin Eski-Nikjup (Nikjupi i vjetër), i përbërë nga dhjetë shtëpi turke, mes të cilave ngrihet një çiflig me një pamje shumë të bukur. Aty vizitova shpejt e shpejt rrënojat e Nikopolistro-s të Tabelës, NikonoXtç npoç lorpov e medaljeve. Po ju dërgoj një skicë të vendeve. Aty ka mbishkrime për nder të Adrianit dhe të Trajanit; unë nuk pata kohë t'i kopjoja dhe t'i vizatoja, por do të kthehem përsëri aty. Rrafshina është e mbuluar nga gërmadhat. Në veri shtrihet një linjë e tumulave interesante të quajtura tepe, që besohen se janë skithike, me të cilat është e mbushur Bullgaria; arkeologjia nuk ka mundur ende të mësojë nga ato që gjenden nën tokë. Rrugës vërejta se këto tepe janë të shumta në afërsi të qyteteve dhe të rrugëve antike. Pranë çifligut, në një oborr të vogël, vura re një kapitel shumë të bukur, të cilin fillova ta vizatoj; por britmat e shumë grave turke më detyruan të largohem.
Gjysmë ore në veriperëndim është Nikjupi, fshat bullgar në rrugën e Svishtovës.
Nga Nikjupi në Tërsenik nuk ka asgjë për t'u shënuar. Nga Tërseniku, në vend që të merrja drejt Lomit në portin e Besarabisë, eca majtas, kalova pranë Pirgosit, që Kiperti e quan Bergas dhe e vendos shumë më afër Danubit. Nuk pata kohë të verifikoja nëse kishte atje, ashtu si mendoja, një nga ato niono- pyrgos ose fortifikatat me dru, të ndrequra apo të ndërtuara nga Justiniani, ndoshta edhe castrum Maxentii.
Treçerek ore para Rusesë, zbulova një pjesë të bukur të udhës romake që e kisha kërkuar më kot: ishte udha anës Danubit, e dhënë nga Tabela teodosiane dhe nga Itinerari i Antoninit; ajo çante drejt Rusesë, mes lumit të madh dhe Lomit, dhe duke ndjekur kreshtën e rrafshnaltës. Ajo zhdukej në zbritje, por drejtimi i saj të shtyn të hamendësosh se kalonte në Lom në një urë që sot e ka zëvendësuar ura turke. Cili udhëtar ka sinjalizuar për këtë fragment udhe nga Ruseja në Pirgos? Unë e kam bërë në mend të kthehem aty dhe ta eksploroj sa më mirë që do të mundem këtë udhë të rëndësishme.
Ja disa hollësi thjesht topografike rreth ekskursionit tim. Unë u mora edhe me ndarjet administrative të vendit; por pashallarët që, veç të tjerash, më pritën me shumë mirësjellje, e njohin pak rajonin e qeverisjes së tyre. Defterdari i Rusesë përgjegjës i thesarit, që do të më vinte më mirë në dijeni ishte në burg për përvetësim dhe zëvendësuesi i tij nuk kishte ardhur ende. Veç të tjerash, ndarjet territoriale të perandorisë u janë nënshtruar degëzimeve të shpeshta.
Do të kthehem në Bukuresht, ku do të pushoj një muaj, për të kaluar më pas Danubin. Do të blej një kalë, sepse i kam hequr në kurriz telashet e një udhëtimi me kuaj (të postës) në rrugët e Turqisë. Kështu do të shkoj ku të më duket më mirë dhe do të jem i lirë për të marrë, përkohësisht, shërbëtorë që e njohin mirë vendin. Kështu do të shtyhem deri në Malin e Zi, ku shpresoj të depërtoj dhe të ndreq në vend edhe hartat e çmueshme dhe shpesh hipotetike të Karazait. Ajo që më intereson më shumë, janë në fillim luginat e sipërme të Etropolit, Zllaticës, Gavardinit, burimet e Osamës, pastaj gjithë pjesa e Bullgarisë që shkon drejt Serbisë, Znepoli, Çiprovci etj. Pastaj Arnautliku, domethënë vendi tërësisht i panjohur që shtrihet nga Moravia bullgare në kufirin serb, nga Gjilani në Leskovac, që banohen nga shqiptarë pothuaj të pavarur; në fund Rashia (nga Foça në Shqipëri) dhe nga veriu i Shqipërisë deri në Drin. Nga të gjitha këto, kë do të kem mundësi të shoh? Nuk e di ende, por do të bëj sa mundem.
Pjesë nga një letër dërguar zotit Zhomar
Zotëri,
Më në fund jam i gatshëm t'ju jap një përmbledhje të rezultateve të udhëtimit tim, megjithëse udhëtimi më i rëndësishëm mbetet për t'u bërë.
Në të vërtetë, për sa i përket topografisë, kam një tërësi zbulimesh të shkëlqyera (ruse dhe të tjera) të Serbisë Lindore (midis Moravës dhe Timokut), të Bullgarisë Lindore, duke filluar nga Razgradi, të mbarë Rumelisë, duke filluar nga Tunxha deri në Kostandinopojë dhe një ditë udhëtim më tej; në fund, të dy Principatave. Unë bëra disa vëzhgime të shkëputura, por tepër të vyera, në pashallëqet e Rusesë dhe të Vidinit, si dhe skicat e mia të luginës së Jantrës.
Mendohet se topografia e Principatave është e njohur mirë: duhet të ndodhesh në vend, për të parë se sa pak është e njohur. Harta e famshme e Vjenës, është e vajtueshme për dy të tretat e Turqisë dhe shumë mediokre për Moldavi-Vllahinë; jam i detyruar të besoj se aty kanë grumbulluar dhe kanë kryqëzuar itinerare të kohëve të ndryshme, deri edhe emrat e qyteteve të Dakisë së lashtë: p.sh., Paloda e Ptolemeut, është shënuar si një fshat i rrugës së Bukureshtit në kufirin moldav, pranë lalomicës, fshat të cilin nuk munda ta gjeja. Harta e shtabit të përgjithshëm austriak, që është pothuajse e përfunduar, do të jetë një gjë shumë e bukur; ajo është realizuar me shpenzimet e përbashkëta të Austrisë dhe Vllahisë. Moldavia, së cilës Austria i kishte bërë të njëjtin propozim, nuk pranoi për arsye politike; ajo trembej se mos shtabi i përgjithshëm do të përfitonte nga rrethanat për t'u vënë vulën shkeljeve që austriakët bënin nga viti në vit përgjatë Karpateve, në territorin e dy Principatave. Nga kjo, Moldavia u zvogëlua si hartë, në fillim në hartën e Bauerit, që është shumë e çalë dhe e vjetruar, pastaj në hartën e zotit Filipesku Dubeu, inxhinier civil (1853), në shkallën 1:430 000; punë e dobishme, nga ana administrative, por e ngatërruar dhe me një saktësi topografike shumë të dobët. Zoti Mornand, po ashtu inxhinier, ka bërë, pothuaj në të njëjtën shkallë, hartë të thjeshtuar të bashkimit të Moldavisë së re (Besarabia e Jugut) dhe të deltës së Danubit, që qe pjesë e atlasit të kufizimit të Besarabisë; një kopje e këtij atlasi ekziston në Ministrinë e Luftës, në lash, një zvogëlim të të cilit e mora me vete. Ai përmban një fletë të tërësisë dhe tridhjetë fletë të hollësive të këtij atlasi në shkallën 1:21 000. Në Serbi punohet më shumë.
Unë zotëroj harta të bukura rajonale të Krainës dhe të rajonit të Pozharevacit (Pasarovic), vend shumë i rëndësishëm nga pikëpamja e gjeografisë fizike. Kur të kem kryer ekskursionin tim në pashallëqet e Vidinit dhe të Nishit, do të kem të gjithë përbërësit e një harte të madhe në shkallën 1:300 000 të të gjithë territorit.
Gjeografia fizike
Pa folur për relievin e terrenit, unë mblodha gjëra të ndryshme për klimën, meteorologjinë (sido- mos të asaj të Serbisë), gjeologjinë e Moldavisë, gjeografinë bujqësore; por duhet të pohoj se kjo degë është ana e dobët e punës sime.
Etnografia
Unë arrita të bëj bashkë përbërësit e një harte etnografike shumë të hollësishme të Perandorisë Osmane, në shkallën e hartës së madhe të Kipertit. Unë kam tashmë të plotë Serbinë, Bosnjën, dy Principatat me Moldavinë e re, Dobruxhën, një pjesë të Bullgarisë, gjithë Rumelinë Lindore. Për Shqipërinë, Thesalinë dhe Rumelinë Perëndimore, kam shumë boshllëqe, por do të përpiqem t'i mbush. Hartat e njohura etnografike (Shafriku, madje edhe Bueja) janë tepër të mangëta. Ato nxjerrin në vend të parë magjarët në Vllahi, ku nuk ka të tillë, dhe lënë jashtë kolonët e shumtë serbë të kësaj principate. Dy kolonitë magjare të Moldavisë, për të cilat kam statistika të mira, janë më të rëndësishme sesa i shënon Shafariku; për më tepër, ky shkencëtar gjeograf ka çmuar më shumë nga sa duhej hapësirën e zënë nga sllavët në Serbi dhe në Dobruxhë. Tartarët dobruxhas, kolonët arabë të Dobriçit, fshatrat kozake të Moldavisë dhe të Dobruxhës, kolonët gjermanë të kësaj të fundit, grekët e pashallëkut të Varnës, rumunët e bregut të djathtë të Danubit, nuk janë treguar askund. Aty paraqiten si bullgare rajonet e Dobriçit, të Deli-Ormanit, të Mangalisë, të Varnës, të Shumlës, ku turqit janë ndjeshëm në shumicë.
Gjeografia e krahasuar dhe historia
Unë kam materiale të bollshme për gjeografinë e Dakisë dhe të Moesisë së lashtë dhe për gjeografinë e Moldavisë në Mesjetë; kam shumë shkresa dhe krisobula të manastireve, megjithëse në dy Principatat kanë mbetur shumë pak prej tyre, rusët kanë çuar në Shën Petërburg aq sa kanë mundur të gjejnë. Zotërinjtë Zak dhe Shafariku i ri në Beograd, Lauriano dhe Kogalniçano në lash, më kanë dhënë gjëra të çmuara për historinë dhe kohët e lashta. LJnë kam shumë mbishkrime, disa të pabotuara, të tjerat janë botuar vetëm në përmbledhjet serbe apo moldave. Unë po bëj më shumë kërkime për komunat moldavo-vllahe në Mesjetë; ajo e Këmpu Lungut (Fusha e Gjatë) më pajisi me shumë gjëra, pikërisht me shkresat që kanë më shumë lidhje me ato të komunave tona të vjetra franceze.
Për të përfunduar me këtë, do t'ju thosha se po mbledh gjithçka mundem për statistikën, administrimin, arsimin publik, gjuhën, letërsinë, poezinë popullore etj. E gjitha kjo është shumë rrëmujë: por me t'u kthyer në Francë, do të kem kohë të bëj diçka. Duke pritur, ju them me plot gojë se gjithçka që dija për këtë vend e kisha mësuar nga Turqia europiane e zotit Ami Bue dhe nga ajo që lexova te libri i zotit Viksnel.
Që nga koha e letrës që i dërgova zotit Dezhardën, kam udhëtuar pak. Megjithatë, vizitova me shpejtësi nja tetë rrethe. Vllahia është një rrafshinë e ndërtuar në mënyrë të rregullt. Në qoftë se arrin t'i hedhësh një vështrim nga maja e malit Buçegi, kjo rrafshinë lymyshtore e rrafshët si Lombardia, nuk të lë të dyshosh për ngushtimin e luginave të saj, ku rrjedhin lumenj të gjerë mbi një shtrat lymor. Krejt tjetër është Moldavia, vend shumë i valëzuar, me pak rrafshnalta, me vargmale dhe kodra të pyllëzuara, lugaja mjaft të gjera me lumenj që vërshojnë në pranverë. Lumenjtë (Trotushi, Bistrica, Moldova, Sireti etj.) zbresin nga Karpatet, duke rrokullisur në rrafshinë masa të tëra gurësh dhe kur këta zënë shtratin e vjetër, ata hapin një tjetër shtrat aty pranë; kështu, nuk ka asgjë që ndryshon më shumë se rrjedhat e lumenjve të Moldavisë. Bistrica, mbi të gjitha, ka një rrjet tejet të ndërlikuar kanalesh, që i gërmon ajo vetë dhe, ç'është më e keqja, ky lumë është shumë i dobishëm për transportimin e drurëve të Karpateve. Përveç kësaj, lumenjtë e mëdhenj të Vllahisë kanë të njëjtat teka: kohët e fundit Oltu, mbi të cilin sapo ngritën me shpenzime të mëdha një urë pranë Slatinës, u flak në shtratin e një prej degëve të tij, për dëshpërimin e madh të inxhinierëve vlleh që rrallë u binte rasti të shpenzonin për punë të këtij lloji.
Moldavia është një vend me pjellori të madhe dhe bujqësia aty është zhvilluar në mënyrë të admirueshme, ndërkohë që në Vllahi ajo është në gjendje të mjerueshme; kjo vjen sepse bojarët moldavë jetojnë në tokat e tyre dhe e kanë për nder ta drejtojnë vetë shfrytëzimin e tyre, ndërsa bojarët e Vllahisë duket që nuk e përfillin bujqësinë dhe i prishin të ardhurat e tyre në Bukuresht, duke ia lënë administrimin e pasurive të tyre fermerëve grekë dhe ekonomëve. Numri i popullsisë së principatave, tepër i zvogëluar nga disa punonjës të statistikave, si Balbi, që e çon popullsinë në 1150 000 për banorë, ka qenë shumë më i tepruar nga shkrimtarët vendës, që e çojnë në 5 000 000. Popullsia nuk i kalon 4 000 000, domethënë është: 2 500 000 për Vllahinë, sipas tablosë statistikore që ka botuar para pak kohësh qeveria vllahe; 1 462 105 për Moldavinë, sipas statistikës së zotit Suco (1849)3’. Rreth një e treta e këtij një milioni e gjysmë është përjashtuar nga taksat, duke filluar natyrisht nga bojarët. Më 1835 këta ishin rreth 853: disa vjet më vonë, u katërfishuan (3 750). Kjo vjen ngaqë bojaria ka fituar shumë, në Principatat, qoftë nëpërmjet shërbimeve burokratike, qoftë thjesht me anën e parasë, marrëdhënie që ka marrë përmasa skandaloze.
Moldavia ndahet në pesëmbëdhjetë rrethe (cinuturi), nga të cilat trembëdhjetë për principatën dhe dy për Besarabinë. Rrethet ndahen në gjashtëdhjetë e tre rajone (okol), dhe okol-et në fshatra (satë), që arrijnë një numër prej 1 962. Besarabia nuk është përfshirë në këtë regjistrim.
Kjo e fundit ka nja sipërfaqe prej 9 125 kilometrash katrorë: të dhënave që ju dhashë në shënimin tim për Bolgradin, prillin e kaluar, po u shtoj të dhënat e mëposhtme:
Kufijtë fillojnë në Prut, pothuaj përballë bashkimit të këtij lumi me Jiginë, në mes të një pylli, midis Nemshenit dhe Kutumorit (cepi i mullirit): ajo përfundon në Detin e Zi, pak në verilindje të një poste të vjetër dogane të quajtur Burnaski, në një hon që mbizotëron detin.
Ky territor ndahet në dy pjesë nga lugina e Trajanit, që shtrihet nga Pruti në Jalpuck; rrethi i veriut është ai i Kagulit, që përfshin rajonet e Kotumorit, Tegetçiut, Kajdagalias, nga veriu në jug, dhe dy qytetet, Leova dhe Kaguli, i quajtur në gjuhën moldave Frumoze (i bukuri). Ky është një territor kullotash dhe kulturash bujqësore, mjaft i valëzuar, që ka një radhë të gjatë pyjesh lisi në majë të tij, dua të them në vijën e pellgut ujëmbledhës të Prutit dhe të Jalpuckut. Një rrip tokash moçalishte dhe liqenesh, me gjerësi që ndryshon nga 5 në 10 kilometra dhe ku gjarpëron Pruti, e ndan këtë rreth nga Moldavia.
Në territorin e Ismalit, duhet të dallojmë:
Kolonitë bullgare (pjesa dhënë Moldavisë). Ato ndahen në dy okol-ë, në atë të Kagulit dhe Prutit dhe në atë të Ismaëlit: të dy i ndan liqeni Jalpuck.
I pari përfshin kolonitë e Vukoneshtit, Kurçit, Kolibashit, Kislicës, Brinzës, Slobozisë, Valenit, Xhurxhuleshtit, Çezmesë (çezme), Anadollit (Orient), Trikacesë, Karagaçit (Dru i zi), Kartalit (Shqiponjë), Haxhi Abdallahut, Imputicës, Bartës, Bulboksit, Satunovos (Fshati i ri), Etulit, Buzhakut Verior.
Në të dytin (atë të Ismailit) vërejmë Bolgradin, Tabakun, Karakurtin, Vaisalin, Banovën, Fontana Xhinilorin (Çezma e zanave), Jeni-Këin (Fshati i ri), Shiterlikun, Kitakun, Trajan Vekiun (Plaku), Pokrovenin, Tashbunarin (Çezma prej guri), Erdek-burnunë, Dole-Këin, Çezmen Varuita (Çezma e bardhe), Kairaklinë, Babilin, Dermanderen. Përveç këtyre, në liqenin
Sasik ndodhen tre koloni të tjera të ndara, Tropokla, Eskipolo, Karagaç Nou. Në fund, në Jalpuck, kufiri u përcaktua në mënyrë arbitrare përmes territorit të kolonive bullgare, në mënyrë që kolonitë ruse të Komratit, Kirsovës dhe Beshalmës ta kenë një pjesë të territorit të tyre në Moldavi, kurse fshati moldav i Kongazit gjysmën e tij e ka në Rusi.
Fshatrat bullgare spikatin përnjëherë nga rregullsia e planit të tyre, nga pastërtia dhe nga mirëqenia e tyre, krahasuar me pjesën tjetër të vendit. Emrat e tyre, përgjithësisht emra turq, vijnë nga tartarët buzhakë, që bullgarët i zëvendësuan në Besarabi: popullsia, e përkorë dhe punëtore, merret me vreshtari, me prodhimin e drithërave dhe rritjen e bagëtive. Drurët mungojnë tërësisht, me përjashtim të disa grumbujve drurësh nga ana e Valenit. Vendi është i ujitur mirë, por ujërat e rrjedhshme janë shumë të pakta, aq sa përroskat kanë ujë vetëm në dimër. Bolgradi është kryeqyteti i kolonive: ai është një qytet prej 8 000 frymësh, i ndërtuar në shpatin e një kodre që sheh nga liqeni Jalpuck, me një rregullsi ndërtimi e gjitha ruse, me shëtitore të bukura publike. Tabaku është një Bolgrad i vogël për nga rregullsia dhe një qytet i rehatshëm: ai ndodhet 2 kilometra në veri dhe në rrugën e Kishinaut, në gjysmë lartësinë që zbret në lumë dhe që prek luginën e Trajanit: dy të tretat e tokave i kanë mbetur Rusisë.
Pronat e shtetit, nga liqeni i Katlabugut në Burna Sola, përfshijnë njëzet e dy fshatra, të banuara në përgjithësi nga kozakët dhe rusët, territori i kriporeve, pronë e popullit të Tuzlit. Ato janë kripore të liqeneve të Çaganit dhe të Alibejit, të tjerat janë të braktisura. Të ndarë nga deti nga një shtresë rëre që lejon kullimin e ujërave, atyre u bie niveli në verë dhe në këtë stinë marrin ujë nga deti, atëherë fillon dhe depozitimi dhe kristalizimi i kripës. Prodhimi i vjetër i kripës në Buzhak kishte ndihmuar zhvillimin e racave të kafshëve të punës, që përbënin edhe pasurinë e banorëve, para se kolonët bullgarë të vinin dhe t'i jepnin një rrjedhë tjetër bujqësisë në Besarabi.
Pronat e vjetra të caktuara nga qeveria ruse për regjimentet e kozakëve të Rusisë së re, Troica, Nikolajevka etj., u shitën vitin e fundit, me gjithë kundërshtimet e komisarëve osmanë.
Pronat private
Territori i tre qyteteve, Renit, Kilisë, Ismailit, ky i fundit përfshin lagjet jashtë mureve të dy Nekrasovkave, Kagurluit, Saftianit, Broskës. Popullsia e Renit është 8 400 frymë, ajo e Kilisë 6 931 frymë, ajo e Ismailit 26 622.
Në fund, toka e papunuar, moçalore, mbuluar nga kallamat, shtrihet përgjatë gjithë bregut të majtë të Danubit, që nga Reni deri në det. Nën qeverinë ruse, të gjitha komunat e Besarabisë kishin të drejtë të prisnin kallamat në këto komuna: kjo e drejtë ka mbetur, natyrisht e kufizuar, tani në Besarabinë moldave.
Mbarë ky vend paraqet interes për bujqësinë, por aty gjen pak karakteristika të lashta: mund të përmend vetëm dy mure ose lugina e Trajanit. Muri i parë, ai i veriut, lë Prutin në Leova, drejtohet për në lindje-verilindje, kalon Saracikën jo larg manastirit të Gurës dhe drejtohet drejt Benderit; një mur i dytë që duket se ishte caktuar për të mbështetur murin tjetër, shihet pak më në jug, në pikën e ndarjes së ujërave të Jalpuckut dhe të Saracikës, përgjatë një pylli moçalor që prek kufirin e ri; edhe ai duket se shkon nga Leova në Bender.
Muri i poshtëm është më i njohur (Valul lui Trajanu de jos), ai më duket të jetë vazhdim i linjës së madhe që përshkon gjithë Vllahinë dhe Moldavinë e poshtme, nga Turnul Severini (mbi Danub) në Prut, dhe që Sulzeri e quan Avaresche veg, rruga e avarëve, sipas një tradite vendëse, nëse nuk gabohem. Në Besarabi, kjo rrugë fillon në Trajan, pak në jug të Vadu lui Isakut (Vau i Isakut), shkon drejt Jalpuckut në Tabak dhe ndjek kufirin e ri deri te përroi i Karakurtit. Pastaj, ajo kthehet në juglindje, kalon Kalçevën pak në veri të bashkimit të tij me përroin e Çerkecvisë dhe të çon në liqenin Katlaburg, përballë Citerlikut. Pastaj, një legë më në veri, në fund të liqenit, ajo fillon drejtohet në verilindje, kapërcen në Stari Trajan, Kid Kitain, pastaj Aliagën, takon kufirin e ri dhe rrugën e Akermanit pranë lumit Turmanka dhe vazhdon deri në një cekëtinë, që ndodhet 6 kilometra në perëndim të Çesmes; atje, ndërsa rruga dhe kufiri arrijnë Taçbunarin, udha vazhdon në lindje deri në skajin e komunës së Çesmes, ku e humba nga sytë. Përveç kësaj, në një pjesë të njohur të kësaj udhe, ajo është pothuaj e panjohur.
Po ashtu, do të doja t'ju flisja për deltën e Danubit, e përbërë nga ishujt Leti, Çetal, Shën George dhe gjashtëmbëdhjetë ishuj të përfshirë midis grykave dhe atyre të krahut të Kilisë. Diplomacia ua dha këtë territor turqve, me motivin se ai u përkiste atyre para Traktatit të Adrianopojës. Ky fakt është i kundërshtueshëm dhe Moldavia mund ta kërkojë me të drejtë; sepse Kilia e vjetër e Stefanit të Madh ishte ndërtuar në ishullin e Letit, atje ku shihen ende gërmadha interesante, dhe ende në këtë shekull, prefekti moldav ose ispravniku i Ismailit është i angazhuar me pastrimin e Sulinës. Këto dy fakte më duket vendosën zotërimin historik. Jo vetëm që Turqia ka pasur Deltën, për të cilën nuk mundi të bëjë asgjë, por ajo është vendosur kaluar në krahun e Kilisë, duke pushtuar një ishull të vogël në veri të atij krahu dhe gjithçka pranë detit, duke mos e përfillur protokollin e 6 janarit 1857 dhe planin topografik bashkëngjitur atij.
Delta ka pak vlerë si tokë: toka e punueshme, në Leti, është dhjetë për qind e sipërfaqes së përgjithshme; në Shën George, 25%; pjesa më e madhe e terrenit është e pushtuar nga kallamishtet, dhe bregalumasit kanë të drejtë t'i përdorin; në Çetal, është qyteti i Ismailit ai që ka pothuaj tërësinë e këtyre të drejtave. Pyje të shumta stolisin krahët e Danubit dhe degët dytësore, pa llogaritur pyjet e Taskës në Leti dhe Kara-Ormanin (Pylli i zi) në Shën George. Në Deltë kanë gjetur strehë shumë endacakë dhe keqbërës; dëgjova që numri i tyre arrin në dyzet mijë, por unë mendoj se ky numër është zmadhuar dyzet herë. Ajo që është zmadhuar më shumë është Salina; para gjashtë vjetësh, gjithë ishulli kishte vetëm 839 banorë: sot vetëm Salina ka jo më pak se 5 000; unë arrita të bëj një skicë të këtij porti interesant, që ka njëfarë të ardhmeje dhe që do të kishte edhe më shumë sikur të mos ishte në duart e turqve. Po ua dërgoj këtë skicë.
Ja, veç të tjerash për Sulinën, lista e vendbanimeve që munda të bëj për Deltën:
Çetali, një kabare; Leti, një fabrikë, katër kabare; Shën George, rreth njëzet ferma dhe fabrika; dhe kolonia e Karaormanit, për të cilën nuk kam të dhëna. Manastire të ndryshme greke zotërojnë disa prej këtyre ngulimeve...
Rrëfimi i parë i udhëtimit ballkanik, në tëcilin Lëzhani shfaqgjithë madhështinë e talentit të tij prej vëzhguesi, prej përjetuesi kujtimesh... Së bashku me të, ne përballemi me jetën e udhëtarit në Perandorinë Osmane, me formalitetet, me problemet e shoqërimit dhe të strehimit. Para nesh shpalosen peizazhe, skena të vogla vijnë e futen në dekorin e hedhur shpejt e shpejt në letër. Por Lëzhani ka vetëm njohuri fillestare të rumanishtes dhe të turqishtes dhe, kur nuk gjenden përkthyes, ai mjaftohet me mprehtësinë e vështrimit të tij dhe me shpjegimet e mbështetura në analogji herë-herë të guximshme. Rrëfimi ndërpritet befas në prag të Luginës së Trëndafilave për të kaluar në një përsiatje më të përgjithshme dhe më politike. Vëzhgimet e para të Lëzhanit për sistemin administrativ osman dhe për aftësinë e këtij të fundit për të bërë reforma janë të ashpra. Ato mbartin gjurmët e leximeve të tij të mëparshme, në mënyrë të veçantë të Blankit . Gjatë udhëtimeve të tij të mëvonshme, ai priret ta ngjyrosë gjykimin e tij të parë.
Është e pamundur të shkosh nga njëri qytet binjak te tjetri, që mbulojnë dy brigjet e Danubit të Poshtëm, pa u shtangur e madje pa u hutuar paksa nga kalimi i beftë nga njëri qytetërim te tjetri. Turistit ose tregtarit që, nga kuverta e vaporit me avull Szecheny, hedh një vështrim të mërzitur mbi linjën e gjatë dhe valëzuese të brigjeve bullgare apo mbi bregun e sheshtë që tretet në veri, as që mund t'i shkojë ndër mend, duke vështruar në të majtë të tij shtëpitë e bardha të Xhurxhevos dhe në të djathtë njëzet minaret e Rusesë, se në njëfarë mënyre ndodhet në kufirin e dy botëve. Kontrasti është mbërthyes vetëm për udhëtarin që merr një kaike turke në Xhurxhevo, rrëzë magazinave të doganës, dhe zbret një orë më pas në qytetin bullgar.
Shërbimi i komunikacionit midis dy qyteteve kryhet me anën e kaikxhinjve turq, ose më mirë nga një pronar plak i kaikes që është bërë pronar i gjithë varkave të kalimit dhe që ka monopolizuar kalimin e lumit, çka përbën shqetësim për njerëzit. Lundrimi në lumin e madh paraqet pak vështirësi, pavarësisht nga rrjedhat e shumta të formuara nga ishujt lymorë që fshehin portin e Xhurxhevos. Më kryesorët janë ai i Ramadanit dhe i Slobodzies, emra fare të panjohur, por që lufta e Orientit u dha atyre një ndriçim të përgjakur. Ata u pushtuan nga Rusia, plumbat e pushkatarëve të saj shkaktuan viktima deri në pijetoret e mëhallave* të Rusesë; por me lartësitë gëlqerore të bregut të djathtë, të pushtuara nga artileria turke, ata iu morën ushtrisë së bardhë pas përleshjesh të ashpra. Ushtarët shqiptarë, që i përkisnin ushtrisë së parregullt, treguan në këtë dyluftim sa guxim aq dhe mosbindje; do të duhej nxjerrja e një urdhër dite për t'i detyruar të hiqnin dorë nga zakoni i tyre i vjetër për të varur koka të prera në qemer të shalës së kalit dhe, kur i njoftuan, në fushimin e tyre, në ishullin e Ramadanit, për vendimin për çarmatim, ata dhanë një përgjigje të fuqishme dhe krenare. Omer Pasha nuk ndodhej aty. Ai ishte zëvendësuar nga një pasha i paditur dhe i ashpër, siç janë gati të gjithë gjeneralët turq: në vend që t'i bënte ata ushtarë të patrembur dhe të hutuar t'i thërrisnin mendjes, lëshoi mbi ta egjiptianët gjysmë të egër, të mbështetur nga artileria. Arnautët, të grirë nga breshëri plumbash, pa mundur as t'u përgjigjeshin, as t'u shmangeshin, patën njëqind e tridhjetë të vdekur dhe, çka ishte më e keqja për lindorët, dorëzuan pushkët e tyre të gjata dhe u kthyen, duke ngrënë veten me dhëmbë, në thellësi të maleve të tyre.
Në Ruse mbërrin mes këtyre kujtimeve tragjike dhe të freskëta, përballë një truproje, ku paraqit pasaportën, e cila i dërgohet menjëherë pashait. Turqit, duke u qytetëruar, kanë përshtatur gjithçka që mundin nga kërkesat dhe ngatërresat e burokracisë sonë, por kanë shtuar një amendament të bekuar për të huajt: shërbimin falas, ose pothuajse falas. Nuk flas për Kostandinopojën, qendër e një sistemi tatimor, të cilit do t'i kthehem shpesh, por për provincën. Kam udhëtuar shumë aty dhe duhet të them, për nder të turqve, se është i vetmi vend i Europës ku vizat nuk më kanë kushtuar asnjëherë: një tesqere (pasaportë) paguhet rreth një frangë, një lejë për të gjuajtur për gjashtë muaj, gati po aq; sa u takon bujurulldive, pasaporta të veçanta, që u japin udhëtarëve disa të drejta mbi rekuizimet dhe i vënë nën mbrojtjen vetjake të autoritetit që i lëshon, ato m'u dhanë gjithmonë falas. Një nga tiparet e karakterit turk, që bie më shumë në sy, është dinjiteti vetjak: një bakshish do të pranohej gjithmonë me kënaqësi, por ai nuk do të kërkohej pothuajse kurrë. Kur e krahason këtë me bezdinë dhe mërzinë e pamasë që shkakton burokracia e nivelit më të ulët e vendeve që lamë pas, me nëpunësit e mjerë të kufijve moldavo-vllahë, të detyruar të shtrijnë dorën për të kërkuar lëmoshë një bakshish që të plotësojnë pagat qesharake, ndien nevojën t'i kundërvihesh përshtypjes së parë që pate për krahinat e bukura rumune dhe të kuptosh se nuk është aq një ves kombëtar sesa një pasojë logjike e një sistemi administrativ që organizon vjedhjen lart, të lypurit poshtë dhe arbitraritet kudo.
Ruseja është një qytet tërësisht turk dhe, si i tillë, është tepër i papëlqyer për udhëtarin që sapo ka lënë rehatinë europiane të qyteteve vllahe dhe mikpritjen e hijshme të rumunëve. Po zgjedh nga shtypi, duke i përkthyer, disa rreshta të një udhëtimi të sotëm, që, përveç pak humori të keq, janë të sakta si një fotografi:
Dyer tëmbyllura, dritaremehekura, aty-këtu ndonjëqen çalaman që ngrohet në diell, një endacak i veshur me rrecka, një pëllumb që përplas krahët: ja ky është një qytet turk, ja, ky është Ruseja. Mallrat tregtare tregojnë më pak mirëqenie sesa nevoja të mjerueshme: ato janë llulla, zarzavate tëvyshkura,fruta të papjekura, erëza të mykura. Pastaj disa çifutë që lavdërojnë me sa zëqëkanësherbetet trengjyrëshe, që freskojnë kalimtarët për dhjetë para8.
Në kafenenë e parë që hymë, gjetërn disa turq të cilit dinin rumanisht, sepse njëri prej tyre kishte komanduar një qytet të Moldavisë në kohën e Kyçyk Ahmetit9 dhe sot ishte kafexhi; një tjetër kishte qenë oficer artilerie (topçibashi) në Galac dhe tani e kalonte ditën në kafene, duke qenë mysafir i përjetshëm dhe i patundur i të parit. Sic transit gloria mundi. Disa tuba llulle prej dermocz10 ose prej shelgu, disa rrogoza tërëvrima të zeza, gjurmë të hirit të ndezur, të rënë nga llullat nga tundja e kokës e pirësve të përgjumur, ja ky ishte mobilimi patriarkal i atyre tempujve të dembellëkut osman, ku kafeja dhe çibuku zëvendësonin shpesh ushqimin, dhe vinin në gjumë shqetësimet e myslimanit për çështjen e Orientit, duke e ngushëlluar me të kaluarën e tij të ndritur.
Ulur mbi një rrafshnaltë gëlqerore që zbret pingul drejt Danubit dhe Lomit, Ruseja është një qytet lufte, me fortifikim modern, me një mur katërkëndësh dhe një kështjellë, nëse mund ta quajmë kështu Diç Kanenë11, që komandon rrugën e Silistrisë. E gjithë kjo dominohet nga një rresht bregoresh, në pikat kulmore të të cilave, Levend dhe San-Tepe12, janë vendosur topa artilerie që do ta mposhtnin kullën në disa orë. Muri rrethues dhe bateritë m'u dukën në gjendje të rrënuar dhe, së fundi, katërmbëdhjetë topa të bukur krejt të rinj, me vulën e sulltanit, të sjellë rishtas nga Xhurxhevo që turqit sapo e kishin lënë, dergjeshin të braktisur përgjatë ranishtës së Danubit. Një nga miqtë e mi vllahë, të cilin e takova përsëri në Ruse, më ofroi duke qeshur të më shiste disa prej tyre: "Të jeni i sigurt, më tha ai, se mund t'i ngresh këtë natë dhe t'i mbartësh në Xhurxhu pa i shqetësuar aspak zotërinjtë tanë kryezotër." Megjithatë, duhet të them, se në një udhëtim të dytë në Ruse nuk i pashë më në ranishte.
Kur mbërrita në Ruse, e gjeta plotësisht të çorganizuar gjithë administratën turke. Ish-guvernatori Sait Pasha, ishte larguar nga detyra, me sa më duket, nën akuzën e shpërdorimit të saj, dhe defterdari ishte në burg për të njëjtën arsye. Qeveria bën nganjëherë shembuj duke marrë masa të tilla, por pa mundur të trembë një trupë nëpunësish nga të cilët një apo dy në dhjetë do të mund të paraqiteshin pa frikë para një komisioni hetues. "Ka vjedhur shumë?" pyeta nënkonsullin e Prusisë, zotin Kalish, funksionar pak turkofil, si pothuaj gjithë pjesa tjetër e funksionarëve europianë që takova në Orient. "Nuk është kjo, m'u përgjigj zoti Kalish, me sa duket nuk i ka ndarë si duhet me eprorët e tij." Pashai i ri, Izmeti, ish-guvemator ushtarak në Anatoli, ishte një burrë rreth të pesëdhjetave, administrator energjik, të cilit Ruseja i detyrohej për një polici të vetme në Turqi. Nuk kishte asgjë të tepruar, për sa i përket punës së tij me policinë, në artikujt lavdërues, të botuar në dy gjuhë tek Annonciateur roumain, gazetë zyrtare e Vllahisë (artikuj që, duhet thënë, nuk mund të dilnin veçse nga kabineti i veçantë i pashait).
Duke qenë se kisha për t'i kërkuar Shkëlqesisë së Tij të dhëna statistikore dhe një bujurulldi, shkova, në shoqërinë e nënkonsullit, ta vizitoja. U ngjitëm në katin e parë të një pallati ose konaku të rrënuar, i cili nga jashtë i ngjante ndërtesës së vjetër të një stacioni të qyteteve të vogla të Francës: brenda kishte më tepër pamje dhe sidomos diçka piktoreske, falë arnautëve të shumtë dhe zaptijeve që mbushnin oborrin. Aty gjeta tiparet e të gjithë konakëve të pashallarëve turq; nuk kam parë as edhe një konak të vetëm, ndoshta me përjashtim të atij në Filipopolis, me të cilin te ne do të ishte kënaqur qoftë edhe një nëpunës përkohësisht në detyrë sepse ka dalë i tepërt në organikë. Ky është përkthimi më i fuqishëm i fjalës së Shatobrianit: "Turqit kanë ngritur çadrat në Europë". Nëpunësit e lartë osmanë gjithmonë ndihen sikur do të shpërngulen, nuk janë aspak të interesuar të ndreqin diçka, të stolisin a të zbukurojnë një banesë, qiraxhinj të së cilës janë për një kohë fare të shkurtër: shtojini kësaj moskokëçarjen kombëtare dhe zakonet e orientalëve, të cilët shqetësohen vetëm për veshjen, xhevahiret, armët e kuajt, dhe do të kuptoni përse konakët e guvernatorëve më të lartë të Portës e habitnin një të huaj me kontrastin mes pisllëkut e rrënimit të tyre dhe pamjes së bukur.
Në Turqi, nëse të gjithë konakët ngjajnë mes tyre, edhe pritjet ngjajnë jo më pak. Tërë mjeshtëria e madhe qëndron në mënyrën si të maskosh në një mori fjalësh dhe me mirësjellje mosbesimin e dyanshëm dhe qëllimin e vërtetë të vizitës. Pashai ishte kuvendar i madh, që vdiste për ndodhi mendjemprehta si ato të Një niijë e një netëve. Ja një, të cilën ia atribuonte një pashai fqinj, mjaft i njohur në Orient. Një tregtar i krishterë ishte dënuar për një gjë të keqe me një gjobë prej pesëqind piastrash (125 franga). Harpagonit bullgar i dhimbseshin të hollat dhe, meqenëse vetëm ankohej, pashai i dha mundësinë të zgjidhte: ose gjobën, ose pesëqind fshikullime me shkop në taban të këmbës ose të hante pesë okë qepë pa pirë ujë. I krishteri zgjodhi qepët. Në fund të një oke e gjysmë, fatkeqi po mbytej, nuk po mbushej dot me frymë; ai kërkoi falje. "Gjobën apo fshikullimet?" i tha pashai pa iu dridhur qerpiku. "E lëmë për pesëqind fshikullimet me shkop!" tha i krishteri. Në fshikullimin e njëqind e pesëdhjetë, vendosi të paguajë dhe nuk përfitoi asnjë zbritje për dy paradhëniet e tmerrshme që i shleu në natvrë.
Izmet Pasha më kërkoi krejt lirshëm që të shkoja në pallatin e tij, ftesë të cilën nuk e pranova, duke e falënderuar. E dija shumë mirë se udhëtari që pranonte një ftesë të tillë ishte i dënuar të vdiste nga mërzia në burgun e tij që ditën e parë. Me të kaluar ora e akshamit (lutja e mbrëmjes), shtëpia turke është më e zymtë se manastiret, dhe i zoti i shtëpisë, i mbyllur në haremin e tij, nuk duket për dymbëdhjetë deri në pesëmbëdhjetë orë.
Rregull i përgjithshëm: duhet të shmangësh çdo afri me osmanlinjtë në shtëpinë e tyre, sepse në çdo çast rrezikon ta lëndosh padashur në një mori hollësish të jetës së tyre të zakonshme, dhe e pohoj ndershmërisht se shkujdesja jonë prej perëndimori nuk lë përshtypje të mirë në shumë nga debatet e vogla me këta barbarë. Këtë e bën më të qartë një shembull, mes një mijë të tillëve. Një francez i ri, i vendosur në Ruse si nëpunës i telegrafit elektrik, zbavitej duke hapur zjarr mbi turtujt deri edhe në kopshtet e fqinjëve myslimanë. Këta të fundit murmurisnin me vete, pastaj shkuan për t'u ankuar te pashai, i cili thirri në konakun e tij të riun e hutuar dhe i dha një këshillë atërore. "Por,- tha nëpunësi,- ç'të keqe ka të vrasësh turtujt më shumë se pëllumbat?" "Profeti,- u përgjigj pashai,- e ndalon vrasjen e zogjve që jetojnë çift, sepse, në qoftë se është qëlluar njëri, edhe tjetri e lëshon veten dhe ngordh." "Vetëm kjo është?- tha francezi.- Atëherë, do të vendos një rregull më të mirë; tash e tutje do të vras në të njëjtën kohë si femrën ashtu edhe mashkullin!" Bullgari që ju tregon këtë anekdotë nuk mungon të shtojë me shumë dashamirësi: "O Zot! Sa të mprehtë janë francezët!"
Në Ruse nuk më mbante asgjë dhe, për të depërtuar në thellësi të BuIIgarisë, kisha dy alternativa: ose të udhëtoja me kuajt e postës, që kushtonin rreth një frangë ora, aq sa duhej për të përshkruar pesë kilometrat, me telashin se udhëtari do të qëndronte i mbyllur në karrocë në një rrjet udhësh të përcaktuara, ose të kisha një kalë timin dhe të kërkoja udhërrëfyes dhe njerëz për shoqërim, kur të kisha nevojë për ta, të drejtë që ma jepte bujurulldia ime. I mësuar nga një përvojë e mëparshme, zgjodha menjëherë alternativën e dytë dhe bleva një kalë në
Vllahi. Duke qenë se nuk më pëlqente t'i merrja me vete zaptijet, sepse druhesha se nuk do të mund t'i përmbanin sjelljet e tyre poshtëruese në fshatrat e krishtere, mendova të kuturisja i vetëm në rrugën e Sistovit, që shtrihej anës Danubit dhe ku nuk mund të humbja kurrsesi.
Rruga nga Sistovi në Ruse është, si gjithë rrugët e tjera të Turqisë, vetëm një shteg përmes kullotave të mëdha, përgjatë pllajave të larta të valëzuara që përbëjnë Bullgarinë e poshtme. Nuk ka gjë më monotone dhe më të papëlqyeshme për syrin sesa rrafshinat e pafundme brigje-brigje, pa drurë dhe pa ujë, që do ta quaja me dëshirë Bosa e Orientit, sepse këtij vendi i mungon vetëm një popullsi tri herë më e madhe në numër që të mbulojë me të korra të shkëlqyera kullotat ku shtresa e pasur me elemente organike shkon deri në thellësi të tokës. Udhëtari, tek i cili kjo natyrë prozaike dhe e zymtë ngjall në fillim vetëm mërzi, arrin megjithatë ta lërë veten të pushtohet nga njëfarë bukurie melankolike dhe depërtuese, e veçantë për këtë peizazh pa veçori. Linjat e papërcaktuara të kodrave, të mbytura nga mjegulla e mbrëmjes, ku nuk sheh asnjë qenie të gjallë, me përjashtim të siluetës së çuditshme të lejlekut, pastrues i dobishëm dhe i palodhur, aq i dashur për fshatarin e Orientit; rrallë e më rrallë syri të kap ndonjë korrier arnaut që kalon me galop, ose figurën energjike, të freskët dhe të çiltër të një fshatari bullgar që ju përshëndet me një ugurula (udha e mbarë): ja fizionomia e përjetshme e rrafshinës që zbret nga mali Ballkan për të përfunduar në Danub në një shtrirje prej më shumë se pesëdhjetë legash.
Rrafshnalta që ndiqja ishte pak më tërheqëse, sepse vështrimi mund të prehej mbi ishujt e pyllëzuar të Danubit në të djathtë dhe, në të majtë, mbi luginën e Lomit, e mbuluar nga fshatra, pyje dhe të mbjella. Shkëmbi gëlqeror që formon nëntokën e gjithë këtij vendi, paraqet, përgjatë gjithë lumenjve, rrëpira që mund t'i krahasoj më mirë vetëm me ato të Çernajës, me të cilat lexuesit tanë janë familjarizuar, falë botimeve të ilustruara të këtyre viteve të fundit. Nuk ka gjë më mbresëlënëse, si kontrast, sesa rrafshinat e mëdha krejt të zhveshura që hapen, më të rrallë, për t'i treguar udhëtarit, fshehur midis dy mureve të larta e të trasha me ngjyrë të përhimët, një lumë të bukur me ujëra të errëta dhe të qeta por që i gëzohet lëvizjes dhe jetës, mullinjtë e fshehur nën shelgje, tufat që hidhen drejt koritave për të pirë ujë, një pendë qesh që zbret ngadalë në va. Në këto lugina të humbura janë grupuar fshatrat e krishtera, larg ndikimit të drejtpërdrejtë të pushtetit turk, fyerjeve dhe poshtërimeve, rekuizimeve dhe banesave ushtarake, të frikshme, me të drejtë, për rajanë. Mua më kanë thënë që në disa vende, si në Besarabi, ka kisha interesante dhe të vjetra, të gërmuara në shkëmb, të cilat më vjen keq që nuk munda t'i vizitoj.
Mbërrita vonë në Pirgos, katër lega nga Ruseja, dhe kërkova menjëherë kiaia-në, njëfarë kryetari bashkie i krishterë që duhej, kur t'i paraqitja bujurulldinë time, të më tregonte shtëpinë ku duhej të kaloja natën. Duhet ditur se në të gjithë Turqinë, me përjashtim të qyteteve dhe të disa fshatrave të mëdha me hane, popullsia e krishterë është e detyruar të strehojë udhëtarët e pajisur me një bujurulldi, e cila u jep atyre të gjitha privilegjet e ushtarëve dhe nëpunësve të qeverisë osmane. Kur ishte fjala për udhëtarë europianë apo edhe nëpunës civilë të Portës, puna angari kufizohej në pak gjëra; por ka edhe të tjerë, përveç ushtarëve, që udhëtojnë të veçuar apo me detashmente, janë edhe zaptijet e pashallarëve dhe të mydyrëve, xhandarmëria e parregullt që mbulon rrugët dhe që këta funksionarë të lartë kanë interes të madh të jetojnë me shpenzimet e banorëve vendës. Duhet të them se udhëtarët e huaj dhe turqit që përpiqen të tregojnë se dinë të jetojnë, u japin të zotëve të shtëpive, kur largohen, një bakshish, që përfaqëson pothuaj vlerën e shpenzimit; por shumica largohet pa paguar, jo aq nga koprracia sesa nga bindja se ushtrojnë një të drejtë në kurriz të shtetasve të tyre dhe, sa u përket zaptijeve, këta njerëz të mirë paguhen aq pak, sa do të ishte e tepërt të prisje ndonjë dëmshpërblim prej tyre.
Nuk do ta mërzis lexuesin tim me hollësitë e një fjetjeje në një fshat të Turqisë, hollësi që janë më pak interesante sesa të domosdoshme për këdo që udhëton në këto vende. Duke hyrë në oborrin e rrethuar me dru dhe shkurre që shtrihet para çdo shtëpie fshatari, sa vini këmbën në tokë, ia jepni yzengjinë e kalit tuaj çorbaxhiut, mikpritësi juaj, i cili e shëtit për një çerek ore, përkujdesje së cilës orientalët i qëndrojnë me përpikëri; pastaj ju hyni në shtëpi, ku e zonja e shtëpisë nxiton të pastrojë një hapësirë prej disa këmbësh katrorë, të cilën e mbulon me një hasër; mbi hasër shtrin një qilim ku ju shtriheni, në qoftë se nuk doni të rrini galiç si turqit për të pirë duhan, përgatitni kafen tuaj ose mendoni për ato që keni bërë gjatë ditës. Me të kryer këtë, shkarkoni kalin tuaj, i hiqni shalën dhe vini mbi qilim, sa më pranë vetes, plaçkat dhe armët tuaja dhe ndërsa përgatitet darka, ju i ofroni kafenë, sipas mënyrës turke, çorbaxhiut dhe fqinjëve që kanë ardhur për t'ju nderuar, për të pirë duhan pranë jush dhe për t'ju pyetur për të rejat. Nuk është dhe aq e largët koha kur, për turqit ishte diçka e ulët që një europian t'i ofronte kafe të zotit të krishterë të shtëpisë siç duket e ulët te ne që një dukë apo par t'i ofrojë akullore një rraqembledhësi në shkallët e Tortonit. Por kanë ndryshuar gjithë ato gjëra në Turqi gjatë këtyre dhjetë vjetëve, sidomos gjatë këtyre tre të fundit.
Menyja e një darke bullgare është nga më të thjeshtat: bukë e thekur në hi, një supë me erëza e shoqëruar me vezë në pjatë, ose disa nga gjellët kombëtare, pilav, yaourt ose brinza. Të gjitha shërbehen në një pjatë të madhe druri, që i ngjan një tryeze që mbahet në një këmbë, vetëm disa gisht e lartë. Në vjeshtë, kësaj menyje të zakonshme i shtrohet një gjellë me rrush, argëtim i çmueshëm për qiellzat pak të familjarizuara me specin dhe erëzat e tjera të vendit. Të ftuarit ulen këmbëkryq rreth sofrës; para, ashtu si edhe pas ngrënies, një nga gratë e shtëpisë vjen me një ibrik para tyre: larja e duarve është e domosdoshme tek orientalët, të paktën katër herë në ditë, pavarësisht se sa herë e parashikon feja. Pastaj secili mbështillet në mbulesën apo pallton e tij, shtrihet në qilimin e përbashkët, duke qenë vendi i nderit pranë zjarrit - njerëzit e shtëpisë bëjnë të njëjtën gjë në anën tjetër të vatrës - ndërsa gratë tërhiqen në dhomën e tyre.
Në mëngjes, udhëtarët zgjohen me të lindur dita, hanë pak më lehtë se në darkë, i hipin kalit, i japin një bakshish të zonjës së shtëpisë dhe rreth orës nëntë nisen për të kalëruar deri në orën pesë. Aq më keq për europianin, në qoftë se ngutet: ai nuk do të bëjë kurrë që një tru turku të kuptojë se ka momente që duhet të nisesh me urgjencë pa thithur për treçerek ore çibukun apo nargjilenë. Nuk po flas për lutjen. Ushtari, në Turqi, është po aq besimtar sa të tjerët gjetkë, dhe nga gjithë zaptijet që pata nën urdhrat e mia, nuk pashë as edhe një që të plotësonte, nga kjo pikëpamje, detyrimet e myslimanit besnik.
Unë u nisa nga Pirgosi pa gjetur aty asnjë nga monumentet e lashta që më kishte bërë të shpresoja ky emër grek në mes të vendit bullgar, emër që ndoshta të kujton një nga ato monopyrgos ose fortifikatat e ngritura nga Justiniani, për të mbrojtur linjën e Danubit kundër sllavëve dhe avarëve. Pasi kapërceva dy valëzime të rrafshnaltës, zbrita në lumë, përballë një kasolleje që shërbente për bekleme (truprojë); një zaptije që ishte në shërbim, më bërtiti dhe më kërkoi t'i paraqitja bujurulldinë time, të cilën, natyrisht, nuk mund ta lexonte, pasi kishte pasur gjithmonë para syve vetëm tesqeretë* e tregtarëve vendës. Buzë ujit më tërhoqi vëmendjen një shtyllë e veçuar me formë të habitshme dhe m'u duk sikur pashë një rrënojë të bukur antike; por nuk e pata të vështirë të njihja në atë obelisk, që ngrihej në mes të një masivi mbeturinash gërmadhash, një lojë të natyrës dhe një veprim të erozioneve të lumit të madh në shkëmbinjtë gëlqerorë që formonin bregun. Sestini kishte rënë në të njëjtin gabim para gati tetëdhjetë vjetësh, duke e përshkruar këtë dikilitasch (gur i ngritur) si një ndërtim të lashtë. Aty pata një model për mënyrën se si disa eksplorues bëjnë hartën e një vendi që përshkojnë. Udhëtari kalon mbi Danub, sheh në bregun e djathtë një objekt që i krijon një iluzion pamor, për të cilin fola, dhe pyet udhërrëfyesin për emrin, i cili i përgjigjet: Dikilitasch. Ai hedh në hartën e tij emrin turk dhe shënon në krah të tij fjalën latine rudera (rrënoja). Dhjetë gjeografë kopjojnë më vonë këta tregues pa i kuptuar dhe ja ku të ashtuquajturit fshatra të Dikilitasch-it dhe të Rudera-s zbukurojnë hartat më të hollësishme të Turqisë.
Nga kjo pikë deri na Jatra, rrafshnalta shkëputet dhe i afrohet pak nga pak Danubit, duke formuar kështu tre cirqe natyrore me një diametër më shumë se gjysmë lege, duke e dominuar lumin dy apo tre [qind] këmbë, me përjashtim të cirkut të fundit, që është pothuaj i barabartë me nivelin e ujërave të larta. Nga kjo rrjedh se rruga, që në fillim kalon përmes rrafshinave me bar, pa banesa, pa puse dhe pa ujë, humbet në kallamishtet e mëdha dhe arrin në liqenet e vogla, të bukura, brigjet e të cilave janë të shtruara me mijëra guaska lumi të mbetura në të thatë pas përmbytjeve verore. Isha shumë i lumtur që iu ngjita malit të Krivnës dhe të mbërrija në atë fshat të madh që kurorëzon në mënyrë mjaft piktoreske lartësitë fqinje të Jantrës.
Ky lumë i madh, që do ta ndeshim përsëri gjetkë, humbet këtu në Danub: ai është një ujë i turbullt, lymor dhe i pabesë, në të cilin pata fatin të gjej, pranë Novogradit, një trap që e përdorte një plak osmanli me pamje të qetë. Me të arritur në Vardin, qytezë bullgare që shtrihej shkallë-shkallë në shpat të pllajës, përballë një ishulli të bukur të pyllëzuar që mban emrin e tij, nuk kisha pse të trembesha se do të humbisja, duke pasur vazhdimisht para syve hissar-in e Sistovit, kullë e vërtetë e Monlerisë për udhëtarin që ka nevojë për një pikë orientimi në këtë vend. Dy orë pas Vidinit, pashë të hapej para meje e çara natyrore ku fshihet një nga qytetet me tregtinë më të gjallë të Bullgarisë.
Sistovi është një qytet me pesëmbëdhjetë deri në tetëmbëdhjetë mijë frymë, i ndërtuar në majë dhe në rrëpirat e një shkëmbi të lartë që shtrihet përgjatë Danubit, në një gjatësi prej rreth tre legash. Një kodrinë e rrumbullakët gëlqerore, shpati i së cilës është i veshur me bar, zbret përnjëherësh deri në bregun e lumit, duke mbartur gërmadhën e bukur të quajtur nga turqit Xhinevis Hisar (kështjella gjenoveze) dhe dominon mjaft mirë një numër prej më shumë se tre mijë shtëpish që gjenden rreth tetë xhamive, me tërë parregullsitë e tyre orientale. Rrethinat që mbyllin qytetin e madh humbin mes një morie kopshtesh, pemishtesh dhe vreshtash, sidomos në lindje, në lagjen e quajtur Gërmadhat, ku, sipas gojëdhënave, ka ekzistuar Sistovi i lashtë. Në këtë pikë, gojëdhënat pajtohen me sasinë e madhe të mbetjeve romake, që kazma e vreshtarit i lëviz nga vendi në çdo hap në atë pjesë të rrethinës.
Në Sistov, ndalova për aq kohë sa ishte e nevojshme të gjeja një zaptije dhe të takoja mydyrin, pastaj u hodha menjëherë për te shkolla bullgare, ku duhej të gjeja mësuesin, për të cilin kisha një letër nga një mik i përbashkët. Në pjesën e sipërme të qytetit gjeta një ndërtesë të bukur e të madhe, arkitektura dhe pjesa e brendshme e së cilës më kujtuan shumë mirë bashkitë e kryeqendrave tona të rajoneve, që shërbenin njëherazi si gjykatë dhe si shkollë. Ndërtesa e Sistovit kishte, mes të tjerash, një bibliotekë publike, dhe në galerinë e jashtme, që është salloni i pëlqyer i orientalëve, gjeta disa të rinj me sjellje të shkëlqyer, që më dhanë me një frëngjishte të mirë të gjitha të dhënat që dëshiroja të dija. Unë e njihja mjaft Turqinë dhe nuk kishte përse të habitesha për këtë prirje të jashtëzakonshme të të krishterëve të Orientit për të mësuar gjuhë. Vetëm një herë takova fshatarë që dinin vetëm një gjuhë; por takova shumë njerëz që flisnin rrjedhshëm shtatë apo tetë gjuhë. Nevoja e tregtisë, përzierja e pabesueshme e gjuhëve dhe e racave në atë perandori i detyronin popullsitë të vinin në shërbim të tyre lehtësinë e natyrshme që turqit, veç të tjerash, zotërojnë pothuaj në të njëjtën shkallë, por që krenaria kombëtare dhe plogështia tradicionale nuk i lejonte aspak të përfitonin.
Mësuesi, zoti Vasili Mansheviçi, është një djalë i ri, i shkolluar, i dhënë me mish e me shpirt pas çështjes kombëtare dhe letërsisë bullgare; atë kohë ai ishte i zënë me përshkrimin topografik dhe statistikor të kazasë së Sistovit dhe vuri tërë dashamirësi në përdorimin tim pjesën gjeografike të punës së tij, shkruar në bullgarisht, të cilën kishte ndërmend ta botonte në Bukuresht. Është mirë të themi së autoriteti turk, tepër i alarmuar nga përparimet e sllavizmit në provincat e veriut, nuk kishte lejuar deri atëherë ngritjen e shtypshkronjave në Bullgari, duke mos njohur kështu gjithë punën intelektuale që ishte kryer që prej pesëmbëdhjetë vjetësh nga ai popull punëdashës dhe i etur për dije. Meqë kjo nevojë duhet të plotësohet me çdo kusht dhe meqë kur bëhet fjalë për ndalim është fort e rrezikshme të marrësh vendimin, kur nuk ka një polici të aftë për të penguar shkeljet, Porta i detyronte bullgarët të përdornin shtypin klandestin, ose edhe më shumë, shtypshkronjat e Kievit, Odesës dhe sidomos të Beogradit, qyteti i shenjtë i sllavëve, qendra e sllavizmit më të pastër e më të guximshëm. Megjithatë, duhet të shtoj se kur kalova në Svistov, një pronar shtypshkronje ishte gati të siguronte një patentë dhe se kishte shkuar ta kërkonte në Kostandinopojë: të gjithë shpresonin se përgjigjja do të ishte pozitive.
Emri i zotit Mansheviç ka mbetur në kujtesën time për një hollësi të parëndësishme, por që jep shumë bukur sistemin e poshtërimeve groteske që rëndon mbi të krishterët e Orientit. Një tregtar që takova në Ruse, dy muaj më vonë, dhe me të cilin hyra në bisedë për Sistovin dhe zotin Mansheviç, më pyeti nën ç'mbrojte konsullore ishte ai. "Me sa di unë, nën asnjë,- i thashë,- ai është shtetas osman si i ati." "Por a nuk më thatë se ai mbante syze?" "Po, e pastaj?" "Atëherë, zotëri, ai është i mbrojtur nga jashtë: një raja nuk inund të mbajë syze." "Po sikur të mos shohë mirë nga sytë?" "Ah, aq më keq për të, zotëri, ka rregulla për rajanë."
Nga Sistovi, u nisa në shoqërinë e një zaptije të ngarkuar të më çonte në Loveç, në këmbë të malit Ballkan, nëpërmjet një rruge karrocash, që ndiqte, deri në Oreacha, luginën e papunuar që, në muajin qershor, Danubi e shndërronte në një det të vërtetë. Ajo është rruga e Nikopolisit: rruga që do të duhej të merrja kthehej menjëherë në të majtë, një orë e gjysmë nga Sistovi, në një terren pa pemë e pa shtëpi; me një pamje monotone tejet trishtuese. Megjithatë, emri turko-bullgar i asaj lugine, Stejar-deresi (lugina e Lisave) më jepte pak shpresë; dhe, në të vërtetë, pas disa orësh ecjeje nën një diell verbues, pashë të skicoheshin disa drurë të vegjël që hijezonin një fshat të madh, që më thanë se quhej Stejarov dhe se në harta shkruhej gabim Strishenie. Dielli po perëndonte dhe mua m'u desh ta kaloja natën aty.
Pak më lart e përmenda se për ç'arsye kisha shmangur në fillim të merrja një zaptije si shoqërues. Një qëndrim i gjatë në Turqi, më kishte mësuar t'i jepja të drejtë trupës së zaptijeve, për të cilët do të ruaj gjithmonë kujtimin më dashamirës. Ajo që u bën dëmin më të madh këtyre ushtarëve të mirë e të ndershëm, është se shumë gjëra të jashtme, kostumi i tyre, detyrat e tyre, i bëjnë t'i ngatërrojnë me zeibek-ët, që janë zaptijet e Azisë së Vogël, me ndryshimin se të parët janë një milici e nderuar dhe të dytët janë bashibozukë, përherë të gatshëm të vjedhin dhe të kërkojnë shpërblim për njerëzit që rrëmbejnë apo për udhëtarët që duhet të mbrojnë. Para disa vjetësh, një anglez që po vizitonte Efesin u masakrua nga zeibek-ët e eskortës së tij, për hiçmosgjë; njç numër i Journal Officiel de Constantinopole, që e kam para syve, përmendte vrasjen e pesë fshatarëve kozakë të rrethit të Balatabatit nga katër zetbek-ë vendës, kreu i të cilëve ishte një hajdut i frikshëm. Gjëra të tilla mund t'i dëgjosh vetëm për Azinë.
Sigurisht, një zaptije nuk ta mbush syrin. Ju e shihni atë kudo në Turqi, duke ecur trokthi nëpër rrugë vetëm apo në eskortë, duke u ngrohur në diell, në këmbë të shkallës së ngrënë nga krimbat, që të çon te pashai, apo të ulur galiç në çardakun e një truproje ose të një kafeneje, duke hedhur mbi kalimtarët vështrimin e tij të ngeshëm dhe krenar, veshur me kostumin aq të dashur për miqtë e Turqisë së vjetër, piktoreske dhe barbare: shamia vija-vija e mbështjellë rreth feses, për t'i ngjasuar turbanit, xhaketa prej shajaku të zi me arabeskat tekanjoze, pushka e gjatë shqiptare kaluar horizontalisht prapa shpine, pistoletat dhe kandjari që zbukurojnë një rrip shumë të madh prej lëkure, çibuku i futur me kujdes në një këllëf që i ngjan shumë atij të pushkëve tona të gjahut, kur i zoti ka para me vete; i gjori vëlite duhet të kënaqet me një çibuk tridhjetë centimetra të gjatë të cilin, kur udhëton, e vendos në jakën e dolloinanit ose në palën e turbanit të tij, në vendin ku dandy mysliman vendos një trëndafil ose jasemin. E përgjithshmja është disi e rrënuar, e marrtë, me përjashtim të armëve që janë gjithmonë të fërkuara me kujdes dhe njeriu ka shpesh një pamje që ju bën të ëndërroni limeret në fund të përroskave të Demir- Kapisë ose lirishtat e Deli-Ormanit.
Por sapo ky burrë i ka hipur kalit bullgar, trupvogël dhe të dobët, dhe sapo urdhri i lëshuar nga bylykbashi (brigadieri) ose nga subashi5' (kreu i rrethit) ju vë nën mbrojtjen e tij, mos kini as shqetësimin më të vogël: ai përgjigjet me kokën e tij për sigurinë tuaj dhe deri diku edhe për mirëqenien tuaj. Ai është i detyruar vetëm t'ju mbrojë, t'ju sigurojë ushqim e strehim; nëse do t'i përmbahej pikë për pikë detyrës që ka, nuk e di si do t'ia dilnit mbanë me gjithë ato telashe të jetës së përditshme në këtë vend të çuditshëm. Ai do të bëjë për juve gjithçka që do të duket se nuk mundeni, do të kujdeset për kalin tuaj, madje do ta kashaisë me dashamirësi dhe do t'i bëjë sytë katër, në han, që hanxhiu grek të mos ju mashtrojë në llogari apo për vlerën e monedhës. Mos u largoni shumë në mal, në kërkim të ndonjë bime apo të ndonjë mostre gjeologjike, sepse do t'i ngjallni frikëra të tmerrshme. Në qoftë se do të sulmoheni nga banditët, qoftë edhe myslimanë, ai do të luftojë trimërisht për ju: në radhë të parë sepse është trim, pastaj se përgjigjet për ju "kokë për kokë", në fund, sepse një turk nuk do të donte të tregohej frikacak para një francezi, duke qenë për të francezi njeriu më trim i botës. Mos mendoni se i bën të gjitha këto sepse shqetësohet shumë për bakshishin që do t'i jepni në fund të rrugës: paguaje bujarisht, ai do t'ju falënderojë; jepini pak, ai do t'ju falënderojë përsëri dhe nuk do të kërkojë kurrë. Cilësitë vetjake të osmanliut, të kombinuara me qëndrimin që ka ai ndaj trupit, të cilin është më lehtë ta studiosh në imtësi sesa ta përcaktosh, e kanë bërë zaptijen të marrë nga shtresat e ulëta, tipin më të mirë të ushtarit të rendit të brendshëm dhe të paqes publike. Për hir të cilësive të tij, atij burri të mirë duhet t'i falen disa shejtani dhe është mirë të shtiresh sikur nuk merr vesh asgjë, kur ai këndon me sa ka në kokë ndonjë këngë të kripur turke, si Dis-donc, që tregon historinë e një francezi që magjepsi një besimtare të vërtetë në Stamboll, deri në atë pikë sa ajo pranoi të martohet me të dhe ta ndjekë pas: "Thuaj, pra, është i papërballueshëm; fjala e tij e praruar është një turjelë që hap zemrat; ajo e dëgjoi, ajo nuk mund t'i bënte ballë..." Sa u takon vjedhjeve dhe fyerjeve për të cilat qortohen zaptijet në fshatrat e krishtera, ato janë të shumta dhe është e pamundur të shmangen në një vend ku nuk ekziston asnjë siguri reale për të krishterin përballë myslimanit; por duhet të deklaroj se asnjëherë nuk vura re te miqtë e mi bullgarë ndonjë mbikëqyrje dyshuese ndaj zaptijeve të mia. Përveç kësaj, do të rikthehem te kjo dëshmi e mirë, që nuk i përgënjeshtron faktet e përmendura nga zoti Bue, më i sakti dhe më i vërteti nga udhëtarët në Turqi; një largësi prej njëzet vjetësh ndan udhëtimin tim nga udhëtimi i tij, pa folur për rrethanat e ndryshme që do të na duhej të zgjateshim shumë po t'i shtjellonim këtu.
Unë pata, në Stejarov, provën e parë të gjithçkaje që sapo thashë për zaptijet. Të nesërmen në mëngjes, vazhdova udhëtimin nëpër një shteg edhe më të mërzitshëm se ai i një dite më parë, duke iu ngjitur Stejar-Deresit; pasi kaluam burimin e këtij përroi, një orë e gjysmë nga fshati, arrita në pikën më të lartë të rrafshnaltës dhe munda të pushtoj me një vështrim pamjen më pak të zymtë. Kodrat vinin duke u ulur menjëherë në jug, duke lënë të shihej në këmbë të tyre një rrafshinë e gjatë, mbuluar me fshatra, drurë dhe tufa bagëtish; drejt Nikopolisit, rrëpirat e rrafshnaltës bënin kontrast me linjat e turbullta të vendeve që do të përshkoja dhe një perde drurësh shënonin në fund të rrafshinës drejtimin e Osamës, lumë i gjerë por jo i thellë, të cilën e kaluam në va pranë fshatit të madh Bulgarine.
Deri në Loveç, do të kisha shumë pak gjëra për të shënuar; i njëjti peizazh i rëndomtë, disa fshatra të treguara saktë në hartat e Lapisë dhe të Kiperit, dy karaullë, që i shërbejnë shumë pak sigurisë publike, në atë rrugë të hapur dhe të populluar, sesa prehjes së udhëtarit. Nuk ka gjë më të thjeshtë dhe më paqësore sesa pamja e një karaulli: ja, le ta marrim me mend, në anën e prapme të një lartësie që sundon rrugën dhe pyllin ngjitur, nje shtëpi fshatari turk, me një çardak ose një galeri në katin e parë; pranë, katër hunj mbi të cilin ngrihet një lloj koteci, që u ngjan pak kasolleve-mbrojtëse të kozakëve të Kubanit, që Homer dë Heli i skicoi gjatë udhëtimit të tij të parë, që shërbente edhe si pikë vrojtimi. Kalit i zbritet në këmbë të shtëpizës, pastaj ngjitesh në çardak, ose kalon në dhomën e brendshme, në qoftë se ajo shërben si sallon; aty gjenden dy apo tre zaptije, me apo pa bylykbashin, dhe një apo dy djem të rinj që përbëjnë një lloj shtese ushtarake; detyra e tyre më e zakonshme m'u duk se ishte t'u jepnin vizitorëve çibukun dhe kafen në filxhanin prej argjendi të punuar hollë. Bisedohet, pihet duhan, pushohet shumë këndshëm në hije për një çerek ore të mirë; dhe udhëtari, në qoftë se do që të mbahet për një çelebi (një xhentëlmen), lë para se të largohet një gjysmë zvanzingu (42 qindarka) mbi tabakanë ndërsa kafexhiu i ri, për të mos mbetur borxhli, i mbush xhepat me arra dhe fruta.
Pas karaullit të dytë, zbrita në një rrafshinë pjellore, nga më të habitshmet për nga kontrasti që kishte me linjën e lartësive të zhveshura që lag Osma e rrëmbyeshme, duke rrokullisur aq gurë zalli sa rrokullis një nga rrëketë tona të Dofinesë. Kudo të mbjella, livadhe, mullinj, uzina, por pak fshatra; pothuajse të gjitha fshatrat fshihen në grykën e luginës nga dhe dalin në rrafshinë. Fshatrat janë të krishtera dhe Loveç, që komandon këtë rrafshinë, është qytet mysliman. Fshatrat bullgare kanë nga kjo anë diçka të përvuajtur dhe të trembur; është e vërtetë që ato kanë shumë gjëra për t'iu trembur: pak turkut, më shumë taksave, qeverisë, nëpunësit të qytetëruar dhe grabitës, dhe në fund, në kohë lufte, mësymjeve myslimane apo të krishtera, që nuk bëjnë asnjë ndryshim midis gjaurit dhe osmanliut.
Loveçi nuk është vetëm një qytet i populluar, tregtar dhe historik; vendndodhja e tij, e pakrahasueshme për nga bukuria, do të mjaftonte për t'i tërhequr vëmendjen udhëtarit, që nuk ka pasur aspak rastin, që nga Danubi, të entuziazmohet.
Vargmali më i lartë i maleve Ballkan, pothuaj paralel me Danubin, ka një ndërtim që të kujton mjaft atë të Pirenejve Qendrorë: domethënë, shpati i tij jugor zbret përnjëherësh drejt rrafshinave lyshtërore, ndërsa shpati veror zbret brezare- brezare deri te lumi i madh, ku derdhen ujërat e tij. Por brezaret e Gaskonjës janë të vendosura me më shumë kate se ato të Bullgarisë: këto të fundit kanë vetëm dy kate, kati i parë që formon rrafshinën e lartë ose pllajën e valëzuar të Mesisë së lashtë, që mbizotërohet nga ana e saj nga kati i dytë, i cili ka një gjatësi që mund të përshkohet pas tetë deri në dhjetë orë ecjeje dhe që derdh në rrafshinë shumë lumenj të bukur, ujërat e kulluara e të freskëta të të cilëve nuk vonojnë ta humbasin shkëlqimin, duke kaluar në shtresat e thella të lymishtës. Në pikën ku pjesa më e madhe e këtyre lumenjve del nga grykat mbytëse dhe ku çan rrugën dredha-dredha, në kufirin e dy brezareve, ngrihen shumë qytete të rëndësishme të Bullgarisë: Loveçi është njëri prej tyre, pastaj Tirnova, shembulli më piktoresk.
Loveçi është një qytet me 15 000 frymë, i gjithi i ndërtuar mbi dy brigjet e Osamës, që i lidh një urë e vjetër e mbuluar dhe që në të njëjtën kohë shërben si pazar. Qyteti shtrihet si një gjarpër midis dy mureve kolosale, që bien pingul në rrafshnaltën me lartësi 90 këmbë, korridor i vërtetë i maleve Ballkan, që digjesha nga dëshira për ta arrirë sa më parë: kështu, në Loveç kalova kohën e nevojshme për të takuar mydyrin. Atë administrator e gjeta në një konak të rrënuar, si zakonisht, por nga ana tjetër i ngritur në mënyrë shumë të këndshme pranë Osamës: zaptija im bëri një raportim me gojë për misionin e tij, mori një vërtetim për pakot e çuara në vendin e caktuar dhe u nis menjëherë. Kur zbrita në oborr, udhërrëfyesi im i ri tashmë kishte shaluar kalin, dhe ne u nisëm pa humbur kohë.
Në të dalë të qytetit, u gjendëm përballë një muri të përhimët për të cilin fola dhe zaptija ime u fut i vendosur në një shteg të ngushtë tërë zigzage në shkëmbin gëlqeror dhe pothuaj pingul mbi Osamë. Pas disa hapash, u detyruam t'u zbresim kuajve dhe t'i mbajmë nga kapistra, të frikësuar mos pësonim ndonjë aksident; por frika u zhduk shpejt, aq shpejt sa duhet për t'u mësuar me pamjen e zakonshme të atyre kuajve bullgarë, ponë të shkëlqyer, trupvegjël dhe me këmbë të forta. Pra, në atë zbritje nuk ka shumë rrezik, por, nga ana tjetër, arrin duke marrë frymë me vështirësi në kreshtën e shkëmbit, për të zbritur një të tatëpjetë pak më të thiktë deri te një rrugë e bukur romake që vjen nga Loveç, duke i rënë rrotull shkëmbit jashtëzakonisht të madh, që do e ndjekësh deri në Rumeli.
Unë u drejtova për në qytetin e vogël Trojan, në këmbë të vetë malit Ballkan, pika më e skajshme e njohjeve ruse më 1829. Shtabi i përgjithshëm perandorak kishte zbuluar gjithë Bullgarinë Lindore deri në Razgrad dhe Ruse; por në perëndim të këtyre dy qyteteve, kishte kryer vetëm zbulime të veçuara, përgjatë Jantrës, drejt Sevlievos, Trojanit, Vracës: në jug të këtyre dy qyteteve të fundit, do të gjendesha përballë visesh tërësisht të panjohura nga gjeografët dhe nga udhëtarët dhe lexuesi do ta kuptojë me lehtësi me sa padurim prisja çastin të shihja këtë vend të panjohur. Dy udhë të çojnë nga Loveç në Trojan: ajo e maleve nëpërmjet Hlevenit, Lomecit, Kalejcës, zbuluar nga rusët, dhe ajo e Osamës, ose rruga romake, në të cilën nuk gjendet asnjë fshat, por vetëm dy karaullë dhe shumë mullinj. Fshatra, të shumta në numër, fshihen një të shtënë pushke në zgavrën e disa lugajave që dalin në Osma: bullgarët dhe turqit jetojnë pranë e pranë dhe në numër pothuaj të barabartë, në ato fshatra të rrethuara nga toka të punuara, që formojnë lirishtat e pyllit të pandërprerë që mbulon brezaren e sipërme të Bullgarisë.
Në qoftë se ka diçka që mund ta habisë udhëtarin aq sa edhe ta hutojë me peizazhet madhështore që pasojnë njëra- tjetrën përgjatë kësaj lugaje, janë mbetjet e rrugës romake që gjarpëron në shpatin e kodrës dhe zbret, dy lega pas Loveçit, në fushat dhe livadhet e Osamës për t'i braktisur ato vetëm gjashtë orë më larg. Këtu nuk dua të përsëris gjithë banalitetet e zakonshme për veprat e "popullit-mbret", por në Orient, ku në çdo hap gjen rrënojat më të bukura të gjenisë greke dhe romake, krahasimi midis këtyre dy qytetërimeve shumë të fuqishme dhe shumë të pangjashme lind natyrshëm në mendimet e udhëtarit. Veprat e qytetërimit romak nuk flasin kurrë për zgjuarsi, ashtu si flasin ato të paraardhësit të tij të lavdishëm, por natyra e tyre e dobishmërisë praktike nuk është askund më e habitshme sesa te një vend ku banorët përtacë i përdorin kudo, por nuk krijojnë pothuaj asgjë për t'i zëvendësuar kur ato zhduken.
Në gjendjen e sotme, udha e Trojanit përdoret nga kalorësit vetëm në pjesët e sheshta, sepse disa nga të tatëpjetat e saj janë aq të thikta, sa edhe patkonjtë e kuajve më të mirë rrëshqasin mbi kalldrëmin po aq të rregullt sa edhe ai i qyteteve tona. Kalorësit e lënë mënjanë, për të ndjekur shtegun që shtrihet në të majtë të udhës që u përkiste këmbësorëve, arabave turke dhe karrocave të vogla bullgare të tërhequra nga buaj të fuqishëm e të gjallë, si karrocierët e tyre. Në luginë, rrugës i janë hequr gurët nga bregalumasit, që kanë gjetur aty një gurore të shkëlqyer me gurë të vegjël për muret e tyre: ne nuk kemi të drejtë t'i trajtojmë ata njerëz të mirë si vandalë, po të sjellim ndër mend monopatet tona të shtruara me kolonat ushtarake të Septim Severi Patrikut.
Trojani, që hartat tona e japin vetëm si një fshat mjaft të madh, m'u duk një qytet i vogël me gjashtëqind shtëpi, ndërtuar në bregun shumë të ngritur të Beli-Osemit (Osma e bardhë), në fund të një hinke, ku vijnë e bashkohen pesë apo gjashtë përrenj të malit. Përroi i vetëm që kalon në Trojan quhet Daskotina; Knezha (princesha), Razhdaveci dhe disa të tjerë rrjedhin rnë shumë se një orë larg qy tetit, në juglindje; gjy smë ore poshtë Trojanit, në të djathtë, në këmbë të një mali të thepisur të quajtur Biliçilder-Tepesi, nga emri i një fshati63, që e kurorëzon, prej andej del në një luginë të gjerë dhe pjellore të formuar nga Osma e zezë (Çerni-Osem i bullgarëve, Kara-Osma e turqve). Për fatin tim të keq, m'u desh të heq dorë nga ngjitja e atij lumi të bukur deri në manastirin e Uspenisë (Ngjitja e Shën Mërisë në qiell), manastir i bukur, i ndërtuar në mes të një pylli, si pjesa më e madhe e manastireve bullgare. Nuk munda të mësoj asgjë për zanafillën e Uspenisë: e krijuar, pa dyshim, nga besimtaria liberale e mbretërve të Bullgarisë të periudhës së dytë, ai duhej të përmbante në sallën e hartave thesare historike, nga ku do të kisha përfituar dhe ku do të merrja pjesën time, por eruditët sllavistë, kryesisht serbët, duhet t'i botojnë dhe t'i vënë në punë. Identiteti i fesë do t'u hapë për herë të parë arkivat, të mbyllura deri tani për heretikët e Perëndimit; unë munda të vërej nga disa raste të veçuara se historia e vërtetë e Servisë dhe e Bullgarisë është te krisobulat e manastireve, ashtu si historia jonë është në pjesën më të madhe në sallën e hartave të shekujve IX dhe XIII.
Në Trojan zura vend në një han të rrugës kryesore dhe që ishte, me sa m'u duk, restoranti i pëlqyer i shoqërisë së vendit: bukuroshët e rinj me fese dhe me redengotë vinin aty për të shmangur supën e pandryshueshme me perime dhe me mish të vatrës atërore. Shërbimi ishte i këndshëm, si në të gjitha hanet e mbajtura nga grekët; por ajo që kishte më shumë vlerë për mua sesa për banorët vendës, ishte çardaku i oborrit të brendshëm, në këmbë të të cilit Osma rrokulliste ujërat e saj të bukura dhe të kulluara në ujëvara të gjera mbi një shtrat me rreshpe rrasash të pastra kate-kate. Mali Kapinxho, me lëndinat e tij të gjelbra dhe pyjet e errëta mbështetur në shpatet e atyre vargmaleve të ulëta, formonte sfondin e atij dekori madhështor, të paçmueshëm nga ata që dinin si t'i gëzoheshin, dhe që do fia kishin zili asaj qyteze të humbur edhe shtëpitë më luksoze të kryeqyteteve të Europës.
Kur mbërrita unë, disa nga paria e vendit dhe mësuesi erdhën e më rrethuan me kureshtjen e njerëzishme të orientalëve dhe munda të marr prej tyre të gjitha të dhënat për të cilat kisha nevojë. Harta e Kiperit, që ua shpalosa para syve, e jepte në mënyrë shumë të gabuar pozicionin e Trojanit: mësuesi mori lapsin tim dhe më vizatoi me shpejtësi një skicë tepër fillestare, por që kishte përparësinë e çmueshme që t'i mësonte sytë e mi me konfiguracionin e vendit që do synoja ta zbuloja. Veç të tjerash, mësova se fshati (se/o) i Trojanit ishte qendra politike e një komune të madhe bullgare sa gjysma ose të paktën sa një rajon francez, dhe që kishte për kufi vetëm linjën e majave që ndanin pellgun e dy Osmave nga pellgjet fqinje. Për pasojë, ajo është diçka si luginat tona të Pirenejve para Revolucionit; Bastani, Katër Luginat ose Andora, republikat e vogla të përfshira në shtetet feudale, kanë pasur, pa dyshuar për këtë, të ngjashmet e tyre në Bullgari. Selot e Trojanit, Gabrovos, Drjanovos, Trjavnës, Elenës dhe shumë të tjerë qeverisen sipas dëshirës së tyre, kanë administrimin e të ardhurave të tyre, përfaqësimin në komunë dhe kanë turke vetëm dy pika: kazermën e zaptijeve dhe taksën. Gjysmë tolerancë, gjysmë moskokëçarje, turqit i lejojnë raja-të e maleve t'i rregullojnë punët e tyre si t'iu duket më mirë, mjafton që të paguajnë. Selo është kryeqendra e pesëmbëdhjetë, njëzet dhe deri në dyzet kolibas (katunde), që mbulojnë shpatin e maleve dhe që dallohen nga prapashtesa -vci. Derisa të bëhet harta zyrtare e Bullgarisë së sipërme, nuk do të kemi asnjëherë një mendim të saktë për popullsinë shumë të madhe të krishtere që është fshehur në thellësi të atyre koshereve malore, për t'u shpëtuar pushtetit arbitrar dhe shpërdorimeve të pashallarëve, dhe të mos kenë ndonjë llogari për të shlyer me qeverinë qendrore.
Unë nuk gjeta në Trojan, ndryshe nga sa shpresoja, asnjë monument dhe informatorët e mi të rinj nuk dinin më shumë. Ata më treguan, me një "thuhet", se qyteti ia detyronte theme- limin e tij Trajanit, traditë kjo e mbështetur kryesisht tek emri i vendit. Nga të dyja anët e Danubit, emri i Trajanit u përgjigjet të gjithave, ashtu si ai i Cezarit në Francë.
Duke parë gjithë të dhënat e mbledhura, isha disi i pavendosur për drejtimin që më mbetej të merrja për të vazhduar udhëtimin tim. Në fillim kisha vendosur të eksploroja rrethin e Zlaticës, për të cilën gjeografët nuk dinin asgjë, përveçse ndodhej midis Etropolit dhe Trojanit dhe përfshinte rreth tridhjetë fshatra; prej andej, shpresoja të arrija pellgun e Moravës bullgare, të banuar nga popullsi serbe, bullgare dhe shqiptare pothuaj të panjohura dhe nga më interesantet për t'i vizituar. Por Rumelia e sipërme, nuk është se nuk më tërhiqte më pak, dhe shpesh gjendesha i hutuar duke arritur në fshatrat e malit, ku nuk kisha përkthyes që dinte vllahishten që e flisja sa mirë aq edhe keq. Për këto arsye dhe shumë të tjera, vendosa të shkoja drejt e në Filipopolis dhe të lidhja kështu udhëtimin tim me atë të zotit Viksnel, që i caktonte për kufi Hebrenë ose Maricën, që ai udhëtar i palodhur e kishte marrë për kufirin verior të Trakës.
Pra, lashë Trojanin një mëngjes, në shoqërinë e një zaptijeje turk dhe të një udhërrëfyesi bullgar, dhe mora, duke dalë nga qyteti, rrugën romake që i ngjitet Osamës së bardhë përmes rrëpirave që përbëjnë një "rrugë të vërtetë të Kornishës" për rreth dy kilometra. Më lart, ajo zbret drejt luadheve ku lumi, më pak i shpejtë, pret Knezhën, një përrua i bukur me ujëra të gjelbëreme. Një urë e ruajtur shumë mirë, e quajtur Kemer- Kypry, mbetet pak në të djathtë vendit, ku lumi takon përroin, i cili kalohet në va në këmbë të një hani të vogël, të ngritur atje ku duhej, sepse mali që mbizotëron këtë cep të vogël e të hijshëm toke, nuk është gjë tjetër veçse vetë mali Ballkan.
Ne u ngjitëm, për një gjysmë ore, përgjatë një brinje dredha- dredha, të thiktë, përmes dendësirave që ndryshuan shumë shpejt në lëndishte të bukura dhe në shtigje të mbushura me mbeturina rreshpore, që vithiseshin nën hapat tanë dhe nën ata të kuajve që i tërhiqnim nga yzengjia: një pllajë e vogël që formonte çeltinën na ndihmoi të mësonim ku ndodheshim. Në këmbët tona shtrihej qilimi i gjatë i livadheve të Beli-Osemit, prapa të cilave nguteshin, si valë të ngurtësuara, majat e panumërta e të rrjepura dhe kodrat e pyllëzuara të Gradacit; ky mur hapej më të rrallë dhe linte të shiheshin sa të hante syri, përmes hapësirave të luginave të Rakovdolit e të Razhdevicit, male të tjera.
Linja ku bashkoheshin dy shpatet që ne po ndiqnim po ngushtohej sa më shumë që i afroheshim majës; ajo erdhi dhe u kthye në një lloj shtylle kurrizore disa metra e gjerë; ndërsa rrëpira ishte kaq e thiktë, saqë një hap i gabuar të rrokulliste deri në fund të përroskave shumë të mëdha që, në të majtën tonë, derdhnin ujërat në Knezha. Një vend i vetmuar, por aspak i shkretë, sepse tek-tuk shihje të shfaqej kësula prej gëzofi i një bariu bullgar, sëpata e një druvari ose çatitë e disa kasolleve prej nga dilte tym, të fshehura buzë përrenjve. Ai shteg i vogël ishte pothuaj horizontal dhe ne u mbushëm me frymë duke e ndjekur me hap, kur një karaull na dha mundësinë të ndalonim dhe të pinim një kafe. Ishte karaulli i Loveçit, i quajtur kështu sepse ishte pika e fundit e kazasë me këtë emër në rrugën e Sistovit për në detin Egje. Ai ishte zënë nga një postë me njerëz fort të mirë, ku më i riu u ngarkua të më çonte përtej malit Ballkan, deri në rrafshinën e Gopcës, në këmbë të malit.
U kërkova leje njerëzve të mi të Trojanit për t'u ndarë, dhe pasi i hipa kalit, ndoqa pas zaptijen e ri, që ishte në këmbë dhe ecte me hap të lehtë, me duart e mbështetura te një hanxhar që i shërbente njëkohësisht si armë dhe si baraspeshë. Një pjerrësi e thiktë dhe një shteg tërë zigzage që fillonte sa një e shtënë me pistoletë nga karaulli, na çoi shpejt në majë të vargmalit të ulët. Lëndishtat rralloheshin prapa nesh, shkëmbi çante kudo tokën e mbuluar nga një bar i tharë dhe i rrallë. Unë iu afrova plot emocion majës së malit Ballkan. Këtyre Alpeve të Turqisë europiane, prej nga do shihja të shpalosej para syve të mi një nga pamjet më madhështore që mund të pushtojë shikimi: rrafshina e pamat e Filipopolisit, e mbushur me qytete dhe fshatra të populluara dhe në një turbullirë të largët, muri hijerëndë i maleve Rodope.
Siç e shihni, nuk isha familjarizuar ende me të gjitha kushtet e veçanta të së nesërmes. Unë nuk e dija se maja e vargmaleve të larta është pika më e papërshtatshme për ata që pëlqejnë pamjet të shtrihen deri në pafundësi: sytë që kërkojnë tërë lakmi një horizont të gjerë e të lirë, ndalen menjëherë nga linjat e thata, të njëtrajtshme dhe pa madhështi të lartësive që formojnë katin e dytë të malit. Vëzhguesi ndien një zhgënjim të përzierë me padurim dhe me kureshtje, sepse e di mirë se ajo që ndiqte nuk ishte një ëndërr, ai mund ta vërente skutave përgjatë ditëve dhe grykave që gërryenin kreshtat e rrjepura; edhe një orë ecje dhe nga maja e kreshtës së fundit, mund të rrokte me një vështrim entuziast një skenë që vetë kontrasti i papritur do ta detyronte ta vlerësonte më mirë.
Duke pritur këtë çast, ndiqja, sipas hapave të udhërrëfyesit tim, një shteg që vinte rrotull disa majave të rrumbullakëta që sundonin luginat pa drurë, pa ndonjë veti karakteristike, madje pa emër: turqit i quajnë bashkërisht Balkan dereler, "lugajat e malit". Dy maja të thikta, mes të cilave çante me vështirësi shtegu, më lanë mbresë që në fillim. Zaptija m'i quajti kapuxhikler, "portinat". Gjuha turke përdor shpesh këto figura, saktësia e të cilave do të vlerësohet shumë prej atyre që dinë, nga përvoja, se çfarë janë këto porta të Hoemusit. Përtej, filluam të zbresim shumë shpejt; shkëmbi pothuaj i zhveshur ia la vendin pyllit; disa drurë frutorë lartoheshin mbi rrëmujën e lisave dhe të drurëve të rrëgjuar, që dukeshin sikur lajmëronin fqinjësinë e njeriut, të kulturës dhe të punës.
Është e vërtetë që në Orient, në qoftë se druri frutor nënkupton gjithmonë kultivuesin e tij, do të ishte shumë e guximshme të arrinim gjithmonë nga i pari tek i dyti. Te ne, këmbësori që do të ishte ndalur buzë një përroi, në një rrugë të shkretë dhe të zhveshur, për të nxjerrë nga trasta një copë bukë dhe disa fruta, do të hante dhe do të vazhdonte rrugën pa u shqetësuar për mbeturinat e drekës së tij të varfër. Njeriu i Orientit, që nuk ngutet asnjëherë, do të zbavitej me dëshirë duke gërmuar tokën me thikën e tij dhe do të hidhte aty disa fara që do të jepnin frutat e tyre kur të vinte koha. Kjo nuk do të thotë se ai shqetësohet shumë për ata që, pas tridhjetë vjetësh, do të ndalen me kënaqësi nën drurin e bekuar që ai do të mbjellë. Vargu i ëmbël i fabulistit: Stërnipërit e mi e kanë nga unë këtë hije, do të kishte fare pak kuptim në brigjet e Danubit; por udhëtari mysliman kujton se e theu njëzet herë urinë nën drurin ushqyes buzë rrugës; atij i duket sikur shlyen një borxh dhe në shpirtin e atyre popujve, ka, veç të tjerash, njëfarë butësie të plogët më e lehtë të ndihet sesa të analizohet. Në Vllahi, pashë një gjë të ngjashme, të çuditshme në pamje të parë, por të hijshme dhe prekëse. Cara rumaneska zotëron pyje të pafundme pothuaj të virgjëra, të përshkuara nga shtigje të rralla, buzë të cilave udhëtari gjen nganjëherë grumbuj pemësh frutore me prejardhje nga më të bukurat. Në qoftë se habiteni nga kjo, fshatarët do t'ju tregojnë se prifti i fshatit fqinj, në vend të lutjeve të thëna në mënyrë mekanike apo të dhuratave për kishën u vë si pendesë besimtarëve të vet, disa orë pune për mbjelljen e pemëve në pyllin aty pranë. "Ke punuar të dielën? Do të mbjellësh dhjetë kajsi. Ke pirë qumësht për kreshmë? Ky është një mëkat shumë i madh, do të shartosh tridhjetë mollë.
Ke goditur babanë? Duhet të mbjellësh pesëmbëdhjetë mana të bardhë." Të penduarit kjo detyrë i duket mjaft e lehtë dhe, në fund, të gjithë fitojnë nga ajo.
Ndërsa zaptija im po shkundte me shkop një arrë të re, unë përpija gjithë lakmi peizazhin, hollësitë e të cilit më shpëtonin ende pa i vërejtur ashtu si duhej. Në këmbë të së tatëpjetës së pyllëzuar që po zbrisja, nëpër një shteg sa të drejtë aq edhe dredha-dredha, shpalosej një rrafshinë tepër e gjerë, mbuluar me të mbjella, me drurë të bukur, me fshatra turke dhe bullgare, të mbështjella plot hijeshi nga tufat e drurëve; një lumë i ngushtë dhe i kulluar rridhte në lindje dhe njomte këmbët e një vargmali më pak hijerëndë, por ndoshta më piktoresk, në format e tij të larmishme, sesa masa shtypëse e malit Ballkan. Ajo është rrafshina e Karlovos (Karlova ovali), e bollshme dhe pjellore sa një rrafshinë e Flandrës, me një bukuri të harmonishme dhe të qetë që e takon në çdo hap në Trakë.
Unë arrita të shquaj, pothuaj nën këmbët e mia, disa ndërtime që mund të mbaheshin për një manastir grek: një mur katërkëndësh me disa pjesë ndërtesash të mbështetura në murin rrethues dhe një çardak para hyrjes. Ky detaj i fundit tregonte qartë një karaull dhe ai që unë e mora për një manastir ishte thjesht një han i fortifikuar, gjë që nuk më befasoi, sepse ai vend ishte një dervent, që në Pirene, quhet një port dhe një postë xhandarmërie mjaftonte me vështirësi të mbikëqyrte grykat e hijezuara nga pyjet pa fund.
Dita ishte thyer kur mbërrita në çardak. Zaptijet po freskoheshin nën drurët e mëdhenj, buzë një përroi, ku një karvan i vogël bullgar ishte ndalur për t'u dhënë ujë kuajve. Bylykbashi, një burrë i hijshëm me pamje krenare, i shëndoshë si një pasha i ri, rrinte ulur mbi një rrogoz dhe më pyeti me njëfarë mosbesimi, të zbutur nga mirësjellja dhe nga toni i ëmbël, që turqit e moshuar i kanë gjithmonë. Unë thashë titullin tim mehendiss (inxhinier) dhe shpalosa, si arsye të fundit, hartën e Kiperit ku i tregova, duke i thënë me emër, qytetet dhe viset fqinje. Osmanliu i shëndoshë, me gjakftohtësi prej komandanti, vështroi hartën, paksa si maçoku i Florianit shihte pasqyrimin e vet; por njerëzit e tij, që pozita e tyre nuk i detyronte aspak të hiqeshin me dinjitet, u shkrinë tërë zhurmë mbi zotësinë e magjistarëve frankë, që vizatonin të gjitha qytetet dhe të gjithë lumenjtë e vendit të besimtarëve mbi një fletë letre thuajse po aq e madhe sa një dolloma ushtari.
Në çastin kur ndala këtu këto kujtime të shpejta udhëtimi, në hyrje të një vendi të ri, pyeta veten: a ka gjë më të mirë sesa të tregosh mbresat e tua vetjake prej turisti, kur gjithë ato çështje të stuhishme qëndrojnë pezull mbi botën e çuditshme e misterioze të Orientit dhe kur pasionet fetare nxitin shqetësime shoqërore e politike nga më të frikshmet. Pa hyrë në parashtrime dhe polemika që ushtrojnë gjerësisht durimin e publikut, mendoj se duhet t'u shtoj një numër vrojtimesh të përgjithshme atyre që udhëtarët e tjerë kanë mbledhur, në një drejtim apo një tjetër, për vendet që vizitova. Mbi të gjitha, ishte populli bullgar, më i madhi në numër, më i heshturi dhe më i harruari nga ata të Europës orientale, që kërkova pareshtur ta studioja.
Secili komb (memleket)M i Perandorisë Osmane duket se ka karakteristika të dallueshme mirë në atë përzierje anarkike, të paqëndrueshme dhe të turbullt. Kështu, turku është mbi të gjitha një funksionar, shqiptari një ushtar, serbi një bari, greku një marinar, çifuti një pramatar, armeni një bankier, cigani një kovaç. Fshatari është bullgari.
Një aksiomë e një të vërtete fillestare është se elementi bujqësor, i fuqishëm, i duruar, konservator deri në tepri, është themeli më i palëkundur dhe më i sigurt i çdo shoqërie dhe çdo kombi. Kjo tregon rolin e jashtëzakonshme për të cilin janë thirrur katër apo pesë milionë bullgarët për përtëritjen, me Turqinë apo pa të, e Orientit të krishterë.
Kjo nuk do të thotë se popujt e tjerë të së njëjtës fe me ta i duan e i vlerësojnë shumë. Butësia e tyre pasive, rëndësia pak e trashë, ngadalësia e tyre në punë ngacmon talljet pa fund të fqinjëve të tyre, grekëve dhe vllehve, të gjallë, të hollë dhe tallës si parisianët e Danubit. Bullgari dhe bualli i tij, zëvendësojnë, atje, banorin e Shampanjës dhe dashin e tij:
Kur Zoti krijoi gjithë njerëzit, i dha secilit një copë zgjuarsi të mbyllur në një letër të palosur: secili prijës i ardhshëm i racës vinte sipas radhës, për të marrë pjesën nga shpërndarja hyjnore. Greku pati një pjesë të madhe, edhe rumuni; njemci (gjermani) pati një pjesë të vogël. Bullgari, që merrte pjesë në atë skenë me një pamje të trallisur, bëri para kur e thirrën; por në çastin kur po zgjate dorën për të marrë letrën e tij, bualli i tij besnik zgjati para kokën e tij të madhe me një bulurimë, përlau me gjuhë dozën e çmueshme dhe e gëlltiti. Mirë apo keq dituria nuk u përfitua, bualli nuk u bë i zgjuar por edhe të zotit nuk iu kthye më asgjë.
Si të gjitha epigramat, kjo histori e shkurtër qëllon shumë larg. Bullgari nuk është budalla dhe rëndësia e tij solemne nuk është aspak e përjashtuar nga një përfytyrim poetik, ashtu si do ta provojnë një ditë legjendat e tij popullore, kur të marrë mundimin t'i botojë. Ja një prej tyre, që po e vendos krejt rastësisht në malin Çadir, prej nga dalin dy nga lumenjtë e mëdhenj bullgarë, Iskeri dhe Marica:
Iskeri dhe Marica ishin, në zanafillë, vëlla dhe motër, ata ngjiteshin shpesh në shëtitjet e tyre të gëzuara në majën e Çadirit. Një ditë, Marica, duke i hedhur një vështrim lakmitar rrafshinës së bukur të Gopcës që shpalosej në këmbët e saj, i tha shoqëruesit të vet: "Vëlla, nuk mund të qëndroj këtu, më duhet të shkoj të shoh detin e madh të Bardhë, për të cilin thuhen gjithë ato gjëra të mrekullueshme." Iskeri, i trembur, iu lut, qau, pa mundur ta thyente vajzën e re kureshtare; pastaj, meqëajo do tënisej: "Ah!~ i tha ai,- ti do të shohësh atë det të mallkuar dhe po më braktis për hir të tij? Epo, mirë, unë do të arrij në det para teje, sepse do shkoj drejt Dunës!" Dhe thoshte të vërtetën, sepse ndërsa Marica humbiste në rrathë tëgjatë mes maleve, vëllai i saj ecte drejt e në veri dhe iu besua ujërave të shpejta të mbretit të lumenjve të mëdhenj.
Nëse bashkësia e gjuhës dhe e kultit vendos një lloj afrie midis serbit dhe bullgarit, nuk ka gjë më reale se ky krahasim. Banor i një vendi të rrafshinave pjellore, i dyti u bë një bujk paqësor, ndërsa vëllai i tij më i madh, i rrasur në thellësi të pyjeve të tij, të vjetër sa bota, vazhdon, në qytetërim të plotë, jetën heroike dhe baritore, që duket e zhdukur që në kohën e Homerit. Princat e Iliadës, që i kryejnë vetë përgatitjet e darkës së tyre, nuk do të duken të huaj në brigjet e Moravës. Një nga ankesat e popullit serb kundër Milloshit, çlirimtarit, ishte se ai nuk mund të duronte që një shtetas i tij të kishte një tufë me derra më të madhe se tufa e tij.
Kara Gjorgje kishte marrë nga Shën Petërburgu shiritin e madh të një urdhri rus: ai e kaloi atë sipër kaftanit të tij, shkoi t'i vinte rrathë një kadeje dhe e prishi tërësisht shenjën e vyer të car Aleksandrit. Ai jetoi gjithmonë në shtëpizën e tij të Topolës dhe vajza e tij shkonte e mbushte vetë ujë te çezma, së bashku me vajzat e tjera serbe të fshatit.
Serbët malazezë kanë një senat, seancat e të cilit zgjatin vetëm disa javë. Çdo senator arrin në Cetinjë duke sjellë me vete batanijen dhe një sasi miell misri: shteti u jep një galeri të madhe që i përket manastirit të Cetinjës, ku senati, mbasi ka rrahur çështjet, vjen aty për të ngrënë dhe për të kaluar natën. Në kohë paqeje, pushteti nuk ekziston, fisi, klani është gjithçka; në kohë lufte, është një diktaturë absolute.
Nëse do të përmblidhja karakteristikat e popullit serb në një tip historik, nuk do të kërkoja, siç veprojmë gjithmonë, ta gjeja te Kara Gjorgjeja, një nga ata heronj që i përkasin mbarë njerëzimit, ose te Milloshi, një fshatar i guximshëm, egoist dhe dinak, që e admirojmë dhe që nuk e vlerësojmë; unë do ta gjeja këtë tip te një prijës i errët i luftës për pavarësi, te Velikoja, dhe do të lija të fliste kronika krejt lakuriq:
Velikoja ishte atëherë hero kombëtar. Ai ishte një bylybash i thjeshtë i Cema-Rjekës. Kur rusët e qortuan që e quante veten hai'duk (hajdut), ai u përgjigj: "Do tëzemërohesha nëse do tëkishte njëhaiduk më të madh se unë." Ai ishte shumë i etur për të bërë plaçkë lufte. Do rrezikonte edhejetën, për një çiftpistoletash; por, me t'i shtënë në dorë, ifalte. "Nëse unë kam,- thoshte ai,- duhet që të kenë edhe të tjerët; por, nëse unë nuk kam, do të marr." Ishte njeri gazmor, plot guxim dhe i ndershëm, por nuk dinte të mbante një të fshehtë. Ai e donte luftën për luftë. E dëshiroi për Serbinë gjatë gjithë jetës: pas vdekjes së tij, u arrit të kishte paqe. Nuk donte të kishte të bënte me ushtarët që vinin nga parmenda; donte vetëm luftëtarë të vendosur, punëtorëferme apo beqarë. Ai u grind me të shoqen, sepse ajo nuk kishte pranuar t'u shërbente njerëzve të tij, të cilët i quante vëllezër. Për të papriturat dhe mbrojtjen e grykave, ishte njeriu më i përshtatshëm, por më pas do të angazhohej me mbrojtjen efortifikatave...
Pashai i Vidinit, Rexhep aga, me 18 000 njerëz e rrethoi në Negotin; princi vllah Karaxha dhe veziri i madh dërguan përforcime. Ata punuan ditë e net nën tokë dhe po afroheshin gjithnjë e më shumë. Shkatërruan një kullë, pastaj një tjetër dhe, në fund, kullën inë të lartë, ku rrinte Velikoja. Atëherë ky i fundit u vendos në bodrum. Ai urdhëroi të shkrihej gjithçka prej plumbi e kallaji, i mbushi topat me monedha dhe vazhdoi të mbrohej trimërisht. Mladeni u thirr për ta ndihmuar, por ai u përgjigj: "Le të mbrohet vetë: dhjetë këngëtarë kënduan në tryezë lavde për të, kurse unë nuk kam njeri. Ai ështëhero: le tëmbrohet vetë!" Senati, që Velikoja i kishte shkruar se do tëshkonte për Krishtlindje, për të parë si ishte qeverisur vendi, dërgoi shumë vonë një anije me municion. Velikoja, duke inspektuar një mëngjes si zakonisht dhe duke dhënë urdhër për të ndrequr një fortifikatë, u njoh nga një topçi turk që e mori në shenjë. Velikoja ra duke bërtitur: "Qëndroni të patundur!" Njerëzit e tij e varrosën në kishe.
Kështu, ky ushtar-prift shëtit gazmor dhe provokues, mustaqepërdredhur, me fesin e përkulur mbi vesh dhe armët e hatashme të rripit të tij; serbi nuk e fsheh mospërfilljen e tij për bujkun paqësor bullgar, të cilin e trajton me dëshirë si lalash dhe nuk ia fal që nuk lëvizi nga vendi kur ai rrëmbeu armët për Serbinë. Në këtë gjykim ka teprim dhe padrejtësi. Durimi nuk është burracakëri dhe ai fshatar i shëndoshë, i përkorë dhe i fuqishëm, do të bëhet nën uniformën e redifit, një ushtar po aq i përkryer sa ushtari i rregullt turk, të cilit fushata e Danubit e 1854 i dha përmasën e vërtetë. Neve na vjen keq kur shohim shkrimtarë të vetëdijshëm, por të mashtruar, t'i marrin për të vërteta thëniet që i interesojnë kancelarisë osmane, që pohon se, nëse e shtyn thirrjen e të krishterëve në barazinë e shërbimit ushtarak, kjo ndodh ngaqë rajaja i ka tmerr armët dhe se pëlqen më mirë të paguajë haraçin poshtërues sesa taksën e gjakut. Një pronar bullgar, me të cilin po bisedoja për këtë një ditë, më tha: "Ne kemi kërkuar të shërbejmë në ushtri, por ata i bëjnë bisht kërkesës sonë duke na thënë se ishte arritur paqja dhe se Porta nuk kishte më nevojë për njerëz: ajo ka nevojë për para. Politika e zotërinjve tanë, është të na mbajnë gjithmonë të çarmatosur; ata e dinë mirë se një njeri që ka mbajtur xhaketën e kaltër dhe pushkën me municion nuk i pranon me dëshirë, kur kthehet në shtëpi, fyerjet dhe goditjet e kërbaçit: kjo është arsyeja e vërtetë e mospranimit të tyre dhe puk kam pse t'ua fsheh, është gjithashtu arsyeja e kërkesës sonë. Fshatarët tanë e kuptojnë mirë dhe do të jepnin me kënaqësi disa vite nga koha e tyre në këmbim të pak dinjiteti vetjak; por turqit nuk do të na japin shpejt në dorë një pushkë, sepse tremben mos na shohin të ndjekim shembullin e Serbisë".
Duke e shtyrë herë pas here, Porta arriti të shpallë këto kohët e fundit se do të pranojë të krishterë në shërbimin ushtarak: por a do të jetë ky angazhim më serioz se pjesa më e madhe e premtimeve të tjera të shkruara në hatti-humabun? Çdo gjë që pashë, më lejon të dyshoj për këtë: dhe çiltërsisht, ka pak siguri për t'u dhënë armë dhe sidomos të kemi një organizim ushtarak të një populli të mposhtur, para se të ketë zhdukur pabarazitë dhe shpërdorimet që kanë lindur nga pushtimi.
Pasiviteti i bullgarëve, në mes të acarimeve përherë në rritje që kanë ndjekur luftën e Orientit, është edhe më i dukshëm, ngaqë ata kanë pothuaj të njëjtat ankesa si kryengritësit e krishterë të Hercegovinës. Disa muaj para se unë të mbërrija në Ballkan, në luginën e Jantrës ndodhi një përpjekje. Njëfarë Haxhi Nikolo, grek, me sa më kujtohet, që jetonte te mitropoliti Neofit, në Tirnova, i hipi një ditë të bukur kalit të stallës së prelatit dhe shkoi në Gabrovo, ku valëviti flamurin helen, i bëri thirrje popullit të rrëmbente armët dhe lajmëroi se disa qindra vullnetarë grekë do të vinin të bashkoheshin me ta. Askush nuk lëvizi nga vendi, me përjashtim të nja dhjetë burrave; pasha- kajmakami, i paralajmëruar nga vetë metropolitani që u tremb nga pasojat që mund të kishte duke u akuzuar si bashkëfajtor, lëshoi zaptijet në ndjekje të asaj bërthame çete dhe Nikolo u kap pa shumë mundim. Pati një përleshje të vogël: kryengritësit humbën dy veta dhe vranë po dy; Nikolo, i plagosur, vazhdoi të luftonte tërë forcë, donte të hynte në bisedime, por u arrestua. I prenë kokën dhe ia çuan pashait.
Shpesh bullgari e krahason gjendjen e tij me atë të popujve të tjerë që, edhe pse të lirë nuk janë më të lumtur se ata, dhe kjo e ndihmon t'i kalojë me durim të këqijat e veta. Vllahu, për shembull, është i mbrojtur nga traktate kundër trilleve të Portës; ai ka sovranët e tij kombëtarë, ligjet e tij, lirinë e ndërgjegjes së plotë se myslimanët nuk kanë të drejtë të kenë një xhami në territorin rumun. Por fshatarin, fatkeqin klakash", ç'kapitullim do ta mbrojë kundër tiranisë së bojarëve të tij, vjedhjeve të nëpunësve të tij, shitjes së gjykatësve të tij? Unë nuk jam i pari që pranoj se gjendja materiale e fshatarit bullgar në Turqi është më e tolerueshme se ajo e shtresave rurale të pjesës më të madhe të shteteve fqinje. Në radhë të parë, në qoftë se sipas ligjit turk ai është vetëm frutgëzuesi i tokës që punon, ky frytëzim i papërcaktuar është i barabartë në praktikë me një pronë të vërtetë. Shteti përzihet pak dhe nuk ndërhyn aspak në jetën e përditshme, mjafton që ai të paguajë taksën, taksë, veç të tjerash, fort e tolerueshme, sado poshtëruese që është në parim: e kam fjalën për haraçin, të shndërruar nga ligji i ri në një ndihmesë vetjake për të cilën rajatë nuk kanë pse të mos mbeten të kënaqur. Regjimi vendor, aq shumë i përshtatshëm për zhvillimin e popujve bujqësorë, lulëzoi lirshëm në gjithë Bullgarinë dhe selo-t e Ballkanit janë më veçanërisht, siç e thashë, republika të vërteta baritore, si disa ksurus-ë të Kabilias. Kësaj lirie qytetare vjen dhe i bashkohet një liri fetare, që do të shërbente si shembull për tre të katrat e shteteve të botës së krishterë; por këtu prek një çështje shumë të ndërlikuar, me ide të pranuara dhe që kanë arsyen e tyre të jenë të tilla pa qenë më të vërteta dhe shpresoj t'i kthehem kësaj një ditë tjetër. Në fund, sa i përket sigurisë së përgjithshme, vendi është i sigurt, policia është e ndërtuar mirë dhe ndëshkimi është i menjëhershëm: hollësi e rëndësishme për popullsinë që tregtia nuk të vjen në shtëpi dhe, për pasojë, tregtarët një të katrën e kohës së tyre e kalojnë nëpër rrugët që të çojnë në vendet e importimit dhe sidomos të eksportimit.
Të gjitha këtyre gjërave të shkëlqyera u mungon më thelbë- sorja: siguria ndaj pasioneve dhe lakmive vetjake. Kjo siguri do të ekzistonte sikur hatti-humahuni të praktikohej seriozisht. A do të praktikohet ndonjëherë? Kjo varet, jo nga vullneti i sullta- nit, që nuk vihet në dyshim, por nga forca e qeverisjes së tij, që është e pafundme.
Ne Shqiperi besojne shume ne artin e shtrigave. Ai ze nje vend te rendesishem ne jeten e popullit qe eshte vazhdimisht ne gjendjen e atij qe i duhet te mbrohet nga ndikimet e demshme dhe te ndjelle ato te mirat. Kete magji e ushtrojne si burrat, ashtu edhe grate. Ata quhen ’’shtriga”, ’’shtrigane”. Semundjet dhe dhimbjet qe nuk vijne nga plaget, besojne se jane rezultat i magjive te keqija.
Shtrigat nuk shkaktojne vetem semundje me ane te magjive; ato u pine gjakun njerezve dhe ua thithin forcat jetesore ngadale- ngadale. Anemia, tuberkulozi dhe te gjitha semundjet lenguese u atribuohen ketyre. Per ta bere nje gje te tille, shtriga merr formen e tejes ose te flutures dhe futet ne shtepi naten, duke u zvarritur neper vrimen e Qelesit ose neper ndonje plase.
Ne kete menyre, duket qarte se keta njerez te thj eshte, qysh shume kohe me pare, e kishin kuptuar se insektet qe fluturonin naten shkaktojne semundje fatale, megjithese keto gjera, vetem kohet e fundit jane zbuluar nga shkencetaret. Malesori ballkanas nuk e besonte qe nje insekt do te mund te shkaktonte kaq dem pa u ndihmuar nga ndokush tjeter dhe, prandaj, kete e lidhte me ndikimin e demshem te nje force njerezore.
Shtriga mund te zvogelohet vete ose te zvogeloje dike tjetfer, duke u bere sa nje insekt me anen e lyeijes se trupit me nje melhem, pergatitja e te cilit perben nje te fshehte te thelle. Ne kete rast, duhet Iyer ?do pjese e trupit, pemdryshe, pjesa e paprekur do te mbetet ne madhesine e saj te natyrshme. Nje gruaje te martuar ne Shkoder, duke qeneme bane, i shkoi mendja per vere, por ishin shume te varfer e sTdshin me se ta biinin Vjehrra e saj shtrige e leu ate deri sa te zvogelohej dhe te kalonte permes vrimes se gelesit te qilarit te njeriut qe ishte i permendur per veren e tij te mire. ”Por mos e permend emrin e Zotit deri sa te jesh kthyer ne shtepi,” i tha shtriga. Fluturoi gruaja naten, hyri ne qilar ku pin lirisht dhe e ndjeu veten aq te gezuar dhe mirenjohese, sa thirri: ’’Faleminderes Zotit!” Dhe menjehere e pan veten lakuriq, ne fonnen e saj te zakonshme. ”Gje e madhe per nje grua te nderuar,” ia beri ai qe po me tregonte, qe i njihte keta njerez dhe i besonte keto ”fakte”, pa asnje lekundje. Asaj iu desh te qendronte aty deri te nesermen kur erdhi i zoti i qilarit te merrte vere. Ai ishte burre i mire dhe u cudit nga nje gje e tille, por, me ta marre vesh se si kishte ndodhur, i dha me bujari ca rroba qe te kthehej ne shtepi. ’’Qilari dhe vrima e (jelesit akoma jane aty,” me tha, ”dhe provojne se gjithe kjo eshte e vertete, pa pike dyshimi”.
Nje shtrige, kur ngopet me gjak, del jashte dhe e nxjerr ate me te vjella. Po ta diktoni ate pa u zbuluar, ju duhet te lyeni nje monedhe argjendi me kete gjak, pastaj ta mbeshtillni dhe ta vini si nuske. Ajo do t’ju mbroje nga rreziku i thithjes se gjakut nga shtrigat.
Shtrigave u pelqen ne menyre te ve^ante gjaku i femijeve. Vdekshmeria e femijeve ne vendet e Ballkanit eshte jashtezakonisht e larte. Jo rraile round te gjesh gra qe kane lindur tete deri ne dymbedhjete femije, prej te cileve, ose i kane vdekur te gjithe, ose ka te gjalle vetem nje ose dy. Une s’mund t'i beja qe te me besonin se shkaku i vertete i kesaj gjeje ishte menyra se si i mbanin ata. Kaq te trembura jane grate se mos bjere Syri i Keq mbi femijet e tyre, sa, per t'i ruajtur, ata i mbajne ne djepa te rende e te mbeshtjelle me mbulese te trashe leshi. Jo vetem 'Syri i Keq', por as rrezja e diellit dhe as ndonje fllad ajri i paster s'mund te pershkoje aty. Kur do t'i jape te pije femijes, nena e ve djepin ne gjunjet e saj ose perkulet mbi te duke ngritur mbulesen aq sa ta lejoje t'i fate sisen ne.goje; si djepi ashtu edhe femija jane tere nuska. E njejta gje eshte e perhapur edhe ne Mai te Zi dhe ne Bosnje. Kam pare femije te pafat te bardhe si Qar^afe qe fishkeshin ngadale; por nena e shkrete besonte se per kete fajin e kishte shtriga qe i kishte mallkuar gjirin e saj dhe ia kishte helmatisur qumeshtin, ose e kishte shikuar femijen me Sy te Keq. Vetem ata me te fortet arrijne te mbijetojne. Markoja u thoshte ta lanin femijen me lengun e gjetheve te arrave. As ai dhe askush tjeter s'ma vinin veshin kur u lutesha t'i nxirmin ne ajer te paster dhe ne driten e diellit.
Vetem ajo qe e ka shkaktuar te keqen, mund ta prapesoje ate. Miku im i vjeter, Ton Preka qe dinte shume nga praktikat e besimet e vjetra, me tregoi se si ia arriten te detyronin nje shtrige te hiqte dore nga e keqja qe kishte bere: ’’Femija e nje fqinji tone po tretej dalngadale. Kete pune e bente nje shtrige. Nje dite, femija vdiq. E pashe te bere akull i ftohte, te vdekur. I ati i tij, i zemeruar ne kulm, bertiste se ai e dinte se kush e kishte vrare ate. Ai doli jashte me vrull, kapi nje gruaper krahu dhe e solli brenda, duke e terhequr zvarre. Ajo therriste e mohonte me ze te larte qe ta kishte bere kete pune. Ai e 90 i deri te femija i vdekur duke i bertitur: 'Peshtyj ne gojen e tij!' Ajo nuk pranonte dhe bertiste e perpiqej te Qlirohej. Ne qofte se ajo nuk peshtynte para se te perendonte dielli, do te ishte teper vone. Ajo e dinte nje gje te tille, dhe kjo ishte arsyeja qe nuk peshtynte; tashme, ishte vone. Atehere, babai, ne kulmin e deshperimit, ia vuri revolen te koka dhe i bertiti: ’Peshtyj ose te vraval’ Ajo peshtyu dhe ai e nxorri peijashta. Pastaj, ne veshtruam femijen. Dalngadale, ai filloi te vinte ne vete dhe, pas tri oreve,ishte krejt mire. Keshtu e shpetoi i ati qe veproi menjehere.” Dhe Toni e kishte pare kete gje me syte e vet.
Sa te prirur jane shume nga ne per te besuar se post hoc eshtepropter hoc (pas saj eshte per shkak te saj Perkth.)
Ne Shqiperi, shpirtrat e keqij veprimtarine me te madhe te tyre e ushtrojne ne pranvere. Rreth qafes se femijeve lidhin hudhra, si mjet mbrojtes, diku nga e Marta e te Lidhurave. Ne Shale, besoj se edhe ne fiset e tjera, te shtylla e deres grate lidhin nje gjalm te zi me tri nyje ne te bashke me nje pale gershere, nje krehese leshi dhe ca kokrra (bime te panjohura, si mana toke, manaferra, bomica etj). Kjo behet jo vetem per te mbrojtur shtepine, por edhe per te penguar shtrigat dhe shpirtrat e keqij qe te demtojne te tjeret ne pergjithesi. Eshte interesante magjia e bere per te mbrojtur stallat ne vepren Hesperidet te Herrikut:
Vari sengelat dhe gersheret qe te tmerrohet Shtriga e hipur ne pelen e saj.
Gersheret perdoren si nuska qe vihen ne nje zinxhir te argjendte nga grate edhe ne rrethet e Nishit, ne Serbi.
Toni ishte i paprekshem nga Syri i Keq sepse mbante nje nuske te fiiqishme. Nje e tille perdoret edhe ne vendet e tjera te Ballkanit dhe ne Hungari. Kapet nje gjarper duke ia gozhduar koken me nje shkop ne trajte sfurku. Koka i pritet me di çka te argjendte per shembull, me anet e mprehta te nje monedhe te madhe. Pastaj thahet dhe vihet midis dy shen Gjergjave te argjendte dhe me ne fund, bekohet nga prifti. Kjo te mbron kunder çdo magjie. Eshte e ditur se Igo ben pjese ne magjite e mira. E keqja do te vdese, ashtu sikurse dragoi, i perfaqesuar nga koka e gjarprit, te cilin e vret shen Gjergji.
Nje here, gruan e Tonit e zuri magjia dhe ndjente dhimbje te forta ne tere trupin, por nuk ishte e sigurt se kush ia kishte bere. Po ky njeri i keq ishte perpjekur te demtonte edhe Tonin, por ky, duke qene i mbrojtur nga koka e gjarprit, ndjeu vetem ca dhimbje te lehta. Gruaja e tij qe vuajti shume, u mjekua nga nje dervish qe i mori ca floke nga maja e kokes dhe nga sqetullat, i lidhi te gjitha se bashku dhe i hodhi ne zjarr, ndersa mermeriste ca ijale te pakuptueshme. Ndersa digjeshin floket, dhembjet e saj pushuan dhe nuk iu kthyen kune me. Kjo gje si dhe rasti me femijen, te dyja kane ndodhur ne Gjakove, ne kohen kur ajo ishte nje qytet krejt shqiptar.
Edhe Marku, gjithashtu ishte mjekuar per dhimbje te rille. Nje mysliman mblodhi ca barera, por e mbante te fshehte se Qfare lloji ishin. Ai i tymosi ato mbi nje mangall, duke shqiptuar ca Ijale magjike. Pastaj, ai i lidhi ato dhe Markut iu desh te qendroje drejt, me krahet e shtrire krejtesisht, ne te dyja anet. Myslimani e vuri tufen e barerave ne koken e Markut, e uli poshte ne ane te fytyres, gjate krahut, prapa ne shpine, poshte trupit, anash, deri te shputa e kembes. Pastaj, kete veprim e perseriti nga ana tjeter e thirri: ’’Dhembje, dhembje, fluturo tutje nga ky njeri dhe shko ne majen e malit me te larte, aty ku s’ka as bune, as grua, as femije, as zog ose kafshe dhe qendro aty!” Ai i dogj i barerat. Dhembj et i pushuan dhe, me siguri, ato mbeten atj e ne maje te malit, sepse nuk iu kthyen kune.
Kur isha ne spitalin e Shkodres, e semure rende nga shiatiku i forte, i shkreti plak, Markoja kerkonte me kot per barerat e duhura dhe hidherohej shume qe s'benin dobi.
Thuhej se ne tere Shqiperine Veriore kishte shtriga me shumice. Ne Zum, afer Gjakoves, me thane se, ndoshta, nje e treta e grave pinin gjak, kurse ne Nikaj, frati me siguronte se shumica e grave ishin shtriga dhe ai luftonte vazhdimisht kunder veprimeve te tyre te poshtra, te ndihmuara nga djalli.
Zor te mund te dyshohet qe tere kulti eshte mbeturine e besimeve te yjetra parakristiane. Sic? eshte e ditur, perendite e . paganeve u bene djajte e te krishtereve.
Marku frikesohej shume nga Belzebubi dhe e permendte ate me nje mallkim dhe nje peshperitje. Beliali dhe Belzebubi mendohej se ishin me aktivet Malesori e ndiqte keshillen e priftit te tij dhe i vinte nje kryq shtepise se tij, njekohesisht beri edhe nje kryq me tatuazh ne trupin e vet. Megjithate, per t’u mbrojtur, ai perdorte edhe shenja te tjera, te marra nga kohet e lashta; rreth shtepise dhe arave te tija, ai ngulte ne hunj ndonje kafke kali, dhije ose kau. Te disa shtepi mund te shihje nje radhe kafkash te tilla. Njeriupyet vetennese, dikur, kapasur edhe kafka njerezish, gjithashtu.
Kafka e kalit vleresohej me teper jo vetem ne Shqiperi, por, gjithashtu, ne Bosnje dhe ne Mai te Zi. Aty ku eshte futur qyteterimi, kafka e kalit, shpesh, eshte zevendesuar nga nje ene teneqeje yajguri e shtremberuar, e Iyer me te bardhe. Djalli me shikim te shkurter, kur ta dalloje nga larg, do ta marre per send te vertete dhe do te largohet.
Edhe prifterinjte e kane kete dobesi, si te gjithe njerezit. Te nje prift katolik pashe nje radhe te tere me kafka kuajsh dhe kafshesh te tjera qe i kish vene perrreth zgjoj ve te bleteve te tij. Ai qeshi kur une bera shenje nga ato dhe shtoi se bletet prekeshin shpejt nga sermmdja. Sido te te ishte puna, ai donte te ishte i sigurt.
Ne malesi kam pare shpesh se ata kishin nje hike te vecante qe fi vizatonte ndokush ose, sic? i thoshin ata, t’i ’’shkruante”. Ne Vrake kerkovanese mund te vizatoja brendesine e nje shtepie. Gruaja me shikoi tere dyshim. Me ne fund, ajo pranoi, por une nuk duhet te ’’shkruaja” ate ose femijet e saj, dhe, per t'u siguruar, i largoi femijet nga shtepia. Ne Lure me thane se nuk duhet ”te shkruaja” as njerezit, as shtepite. Ne Lohe ishte nje plak i mrekullueshem per te cilin thoshin se ishte 110 vjec dhe krenohej senejetene tij kishte here mekat vetem dy here dhene keto dy raste, jo per fajin e tij. Njerez kishte vrare mjaft por kurre per gjera te pandershme ose per te holla.
qe shikonin filloi te therrase se skica ishte tamam si ai, plaku u shqetesua shume dhe m’u lut me tere mend qe te mos e prishja kurre ate qe kisha ’’shkruar” per te, sepse, po ta grisja, ai do te binte i vdekur, ne past. Une e ruajta skicen dhe, pese vjet me vone, e gj eta ate akoma te forte.
Ne Selce, ne fisin e Kelmendit, me thane se menyra me e mire per te zbuluar nje shtrige eshte te ruani kockat e derrit qe keni ngrene diten e fundit te Kamivalit. Kudo ne Ballkan, derri qe eshte i neveritshem per turqit dhe’qifutet, sherben si shenje e krishterimit. Diten e Pashkeve ju beni nje kryq me kockat e derrit dhe lidheni ate te dera e kishes 1-cur ajo eshte plot me njerez. Po te kete ndonje shtrige ne kishe, ajo s'mund te dale, vetem kur ta ngarkoje ne shpine njeriu qe ka here kryqin. Ato fillojne te vrapojne rreth e rrotull, keshtu qe ju mund t’i kapni.
Ne Shqiperi, me aq sa kam mundur te mesoj, nuk kishte nje denim tradicional per nje shtrige; dhe sadoqe s’mund te kete dyshim se, here pas here, e zhdulmin ndonje prej tyre, sipas mendimit te pergjithshem, menyra me e mire eshte qe te mos behet ndonje nderhyrje ne kete pune qe te mos ngjase ndonje e keqe me e madhe.
Marku ishte shume i bindur per kete. Nje grua qe e kishte shtepine disa dyer me tej nga e jona, ishte shtrige dhe per te tregonin mjaft gjera te.keqija. Ai i shmangej asaj sa te ishte e mundur me shume dhe nuk i fliste kurre. Ne yjeshte, kur filloi te ftohej koha, minjte qe kishin kaluar veren ne ara, u kthyen perseri ne shtepi. Dhoma ime ishte e mbushur dhe naten, me kalonin permbi trap. Une i thashe Marlcut te blinte nje cark. Rralle harronte ai per gjera qe e porosiije, prandaj, ne mbremje, loir i kerkova carlo m, u cudita qe nuk kishte blere gje. Te nesermen e porosita qe te mos harronte per qarkun e minjve, por perseri ?arku s’po dukej. Atehere, Terezja, gruaja e tij, erdhi tek une dhe me tha:nJu lutem, mos i thoni Markut te bleje qark per minjte; ai nuk e deshiron kete.” ”Po pse?” Ajo ngurronte. ’’Marku mendon se minjte i kane derguar.” ”1 kane derguar?- pyeta. Po kush mund t’i dergoje ata?” ’’Marku mendon se ajo gruaja shtriga i lea derguar ata.” Kjo gje po me zbaviste, prandaj e pyeta: E si ia bejne njerezit per nje pune te tille?” ’’Marku thote se per Belzebubin gjithqka eshte e mundur.” ”Po pse te mos i vrasim minjte?” ’’Sepse ajo mund te zemerohet dhe mund te na dergoje diqka tjeter, edhe me keq. Ja, ndoshta, na dergon prej atyre minjve te medhenj. Kush e di?”
Ishte e qarte se s’mund te behej gje per t'i zene minjte me $ark. Si e mendova punen mire, te nesermen e pyeta nese mund te gjenim nje mace. Kjo gje e futi Markun ne mendime te thella. Pastaj, tha se per macen ishte e natyrshme te zinte minj dhe ne s'kishim fiiqi per ta ndaluar, keshtu qe s'do te mbanim pergjegjesi. Ne gjetem macen nje gjahtare te mire dhe keshtu qe planet e shtriges i shpartalluam. S’ka dyshim, eshte me mire qe te mos i zemerosh ato.
Edhe burrat, gjithashtu, mund te jene magjistare, por jo aq shpesh. Nje magjistar i tille erdhi ne Nikaj, kur une isha alje. Prifti, tek i cili isha my safir dhe Markoj a ishin kaq te bindur se ai ishte i lidhur me djallin sa prifti e urdheroi te largohej menjehere ngafamulliadhe asnjeriprej tyrenukme lejoninte diljaparoje te forta, keshtu qe nuk munda ta takoja kurre ate. Ai ishte aq i zoti sa te grumbullonte djajte e t'i bente te hidhnin valle dhe duke hequr zvarre njeren kembe pas tij; njerezit besonin se ai kishte ardhur neNikaj meqenese shumica e grave ishin shtriga.
Nje njeri i tille ne Shqiperi quhet ’’magjistar” ose ’’mengjistar”. Ky veprim quhet ”magji” ose ’’mengji”, por eshte, gjithashtu, edhe mjekim. Ne kohet e vjetra, mjekesi e magji ishin e njejta gje. Keto gale, dulcet se rridhnin ose kishin lidhje me ’’magus”. Burrat e zgjuar, ne kohet e vjetra, ushtronin magji te tilla, pikerisht sikurse benin edhe ’’grate e zgjuara” te fshatrave angleze.
Ne krahinen e Gjakoves, tregonin nje histori te suditshmeqe e besonin te gj ithe per nje njeri te tille qe kishte bere deme te medha me magjite e tij. Per kete arsye, nje nga bejleret yendas e arrestoi dhe e ky$i brenda. Disa kohe pas burgosjes se tij, nje dite, beu po zbavitej me mysafiret e tij ne nje gosti. Te gjithe kishin ardhur ne qejf dhe njeri prej tyre pyeti per magjistarin qe bente mrekullira. Beut i pelqeu kjo gje dhe keshtu magjistarin e sollen nga qelia e tij. Ai u tregua i gatshem te tregonte aftesite e tij dhe kerkoi vetem nje ene me uje. Ata ia sollen dhe ai beri disa veprime te Quditshme siper saj. Pastaj, u propozoi te pranishmeve se ata mund te permendnin nje vend qe deshironin dhe ate ta shihnin ne ujin e enes. Dikush kerkoi Malten dhe ja, ashtu turbull, ajo u pasqyrua ne uje; limani, moli dhe nje vapor qe posa ishte duke u nisur. Pasi u kenaqen duke pare, magjistari pyeti: ”0 bej fisnik, a me jepni leje qe te nisem me kete anije?” ’’Patjeter- i thabeu.
Magjistari ngriti njeren kembe dhe e vuri ne anijen qe lundronte ne ujin e enes dhe, menjehere, u zhduk bashke me te dhe s’ia degjuan me zerin, kurre. Askush, perve? meje, nuk shihte ndonje gje te pabesueshme ne kete tregim te suditshem, perderisa Belzebubi mund te beje ?do gje.
Ky rrëfim është vazhdim i udhëtimit të përshkruar te Nga Danubi në Ballkan që u ndërpre në shpatin jugor të nialit Ballkan, në drejtim të Karlovës. Lëzhani e zgjati rrugën e tij drejt jugut nga Karlova në Plovdiv via Çemozemen (Karatoprak). Më pas shkoi në Çirpan dhe Stara Zagora, ku dimë që takoi Todor Shishkovin, që atëherë ishte drejtor shkolle dhe me të cilin u takua përsëri në Francë më 1862. Në këtë tekst të shkurtër, Lëzhani përshkruan rrugën midis luginës së Tunxhës dhe Tamovës. Çështja e qafave të maleve që bëjnë të mundur kapërcimin e Stara Planinës ka shqetësuar shumë gjeografet, që nga lufta ruso-turke e 1828-29. Lëzhani është i pari perëndimor që njohu qafen e Tvardicës.
Unë botova, para katër muajve, ditarin e një ekskursioni të parë nga Danubi në Tirnovë, kryeqyteti i lashtë i bullgarëve: harta ngjitur, hollësitë topografike të një pjese të këtij relacioni dhe shënimet pasuese formojnë një itinerar që lidh Tirnovën me Tunxhën, që është degë e Hebreut dhe, për pasojë, ndodhet në Trakë.
Unë e kalova Tunxhën në vaun pranë fshatit Dabovo, duke kërkuar më kot fshatin Cërkva që gjendet pothuaj në të gjitha hartat, pak a shumë në atë vend. Cirkva (Cërkva) është një fjalë . bullgare që ka kuptimin kishë dhe udhëtari që e mblodhi i pari këtë emër nuk duhet të ketë kuptuar mirë treguesin e turbullt që i dha ndonjë udhërrëfyes bullgar dhe e ka marrë për një emër të përcaktuar qartë. Unë ndoqa për katër apo pesë orë rrëzën e maleve Ballkan, shpati jugor i të cilëve formon një mur madhështor paralel me Tunxhën dhe Karaxha-Dagun, një tjetër vargmal që mbyll lugajën e mrekullueshme, që vjen e përfundon pranë Jeni-Zagrës. Fshatrat dhe vreshtat janë të shumta në këtë zonë të shëndetshme e pjellore dhe popullsia turke është aty zotëruese; ajo që bie shumë në sy në një pjesë të madhe të Bullgarisë është se fitimtarët kanë pasur kujdes për t'u vendosur në tokat më të mira.
Dy kalime ose bogaz shtrihen para nesh: Haini dhe Ferdishi, që të dy të njohur nga banorët vendës, të cilët, nga urrejtja për punën angari për ndërtimet ushtarake dhe për punë të tjera, kanë neverinë më të madhe për t'ua treguar udhëtarëve dhe agjentëve të qeverisë. Por në Eski-Zahra, ku donin që të kaloja nga Shipka, kalimi më i njohur i malit Ballkan, kërkova që të më tregonin rrugët më pak të shkelura dhe, meqë po më mermin për një atech araba mehendiss (inxhinier topash), kanë hamendësuar se po studioja një linjë hekurudhore nga Marica në Danub, kjo bëri që t'i kisha të gjithë për vete. Zaptijet e mi vendosën që të kalonim nga Ferdishi dhe vetë nuk pashë asgjë të papërshtatshme, aq më shumë që, siç mësova më vonë, oficerët e shtabit të përgjithshëm rus kishin zbuluar rreth vitit 1829 kalimin dhe masivin e Hainit.
Unë u ndala në fshatin Ferdish, pasi kisha zbuluar bllokun e veçuar të masivit Imurça, i hijezuar nga një pyll i dendur dhe i shkëputur nga mali Ballkan nga një lumë i bukur i quajtur Sheluer, që kalohet tridhjetë hapa poshtë një ure druri, sepse në Turqi rrugët kalojnë mjaft shpesh pranë urave sesa sipër tyre. Në orën nëntë të mëngjesit, hyra në bogaz dhe, pasi ngjita për njëzet minuta një kreshtë të zhveshur, ku një hap i gabuar mund të më rrokulliste në përroin e Ferdish deresit (Tvardicka), arrita në rajonin e lëndishtës, për të dalë prej andej mu në këmbë të malit, pak më sipër Tanurkës. Kjo pjesë e Ballkanit është relativisht pak e ngritur dhe nuk gjeta aty atë platformë të zhveshur që kisha vënë re në Turianda Ballkan, në drejtim të burimeve të Osamës, që ekziston pak më në lindje, në Shipkë. Nuk isha më shumë se 1 900 metra lartësi absolute. Sa i takon anës fizike të kësaj shkretëtire, asnjë përshkrim nuk mund të japë shkëlqimin solemn dhe plot madhështi të saj.
Në dymbëdhjetë e gjysmë të drekës, kalova linjën e majave, dhe tre orë më vonë arrita Elenën pasi kisha kaluar tre apo katër katunde të shpërndara në shpatet e malit. Diku gjetkë kam thënë se linja e maleve Ballkan është e zënë nga një varg komunash bullgare, republika të vërteta të vogla që, përveç taksës dhe mbikëqyrjes së një shefi të vogël të rrethit i ndihmuar nga disa zaptije, qeverisen vetë në mënyrë patriarkale. Kryeqendra quhet plot thjeshtësi fshat dhe vendet e largëta, katunde. Fshatrat e thjeshta të rrafshinës janë të grumbulluara; ato rrallë arrijnë në 800 frymë, ndërsa fshatrat e malit, duke përfshirë këtu edhe fshatrat e vogla, kanë nganjëherë deri në 25 000 frymë. Rusët zbuluan fshatrat e Gabrovos dhe të Drjanovos; ndërsa unë Elenën dhe një pjesë të Trojanit.
Elena (Iliana e hartave) është një qytet i vogël dhe i bukur tregtar, që pretendohet se daton nga koha e perandoreshës Elena, gjë që duket mjaft e dyshimtë. Gërmadhat e vetme që pashë aty janë ato të një kështjelle ndoshta bizantine, në lartësinë e quajtur Kale-Bait (kodra e kështjellës). Regjistrimi zyrtar llogarit për Elenën 1 070 shtëpi dhe rreth 9 000 frymë; subashi dhe njerëzit e tij ishin turqit e vetëm të gjithë luginës.
Forma e përgjithshme e rrethinave është dhënë mirë në hartën e Kiperit dhe në skicën e gjeneralit Jokmus; por që të dy kanë bërë një gabim trashanik, duke treguar dy fshatra me emrin Plakova; fshati rrëzë maleve është fshirë, dhe ekzistenca e tij nëpër harta shpjegohet vetëm nga itineraret e kuptuara keq. Gjenerali Jokmus vinte nga lindja, nëpërmjet Stararjekës dhe Bebrovës: duke u nisur nga Elena, itinerari i tij dhe imi ngatërrohen pothuaj deri në Kyçyk-Çiflik (fertna e vogël). Unë bëj detyrën, duke treguar udhëtimin e tij, të botuar në Bulletin de la Sociëtë de gëographie të Londrës (1854) si më i miri që kam lexuar për Bullgarinë Lindore.
Nga Elena në Tirnova, ka dy rrugë: njëra, më e gjatë, nëpërmjet Zlataricës, tjetra nëpërmjet manastirit të Shën Nikollës. LJnë mora këtë të fundit, dhe zbrita nëpërmjet një pjerrësie të butë drejt rrafshinës së vogël të Szhenkos, që i ka dhënë nganjëherë emrin e vet Drenskës (Sienokor, gabimisht, te Kiperti). Duke filluar nga Krestula, vërejta gjurmën e një rruge romake që më humbi nga sytë dy orë më larg dhe, pasi ngjita e zbrita skajin e një pllaje të vogël rreth së cilës vërtitet lumi, u futa në grykën e Kapinovës, një e çarë e thellë midis dy degëve të malit Ballkan që mbyllin luginën e Elenës. Nu.k do të përshkruaj këtë grykë shumë të bukur që nxiti entuziazmin e vetë zotit Jokmus: do të them vetëm se, në dalje, u gjenda përballë manastirit të Shën Nikolla Kapinovskit, ndërtesë e madhe gjysmë e fortifikuar kundër ndonjë goditjeje të mundshme nga banditët e viseve fqinje dhe e zbukuruar me afreske të bukura bizantine, që bien në kontrast në mënyrë të çuditshme me ilustrimet me të cilat ndonjë piktor i keq kishte pasuruar muret e gjata dhe të bardha të manastirit.
Po të dëshiroja mund të kërkoja aty strehim sipas zakonit dhe do të më ishte dhënë menjëherë: por kur ke zaptije për shpurë, strehimi mund të hapë ndonjë telash, që vjen nga armiqësia fetare, kështu që parapëlqeva të fitoja një apo dy orë, duke u shtyrë deri në Kyçyk-Çiflik. Eca rreth gjysmë ore, përgjatë Drenskës, duke ndjekur një nga ata shtretërit e veçantë që lumenjtë e Bullgarisë gërmojnë në masat e thella të argjilës lyshtërore të cilat formojnë tokën pjellore të luginave të tyre.
Ajo ishte një hulli dyzet deri në pesëdhjetë hapa e gjerë, me brigje që binin pingul të paktën 4 metra nga lart; në atë hulli, gjarpëronte, si t'i tekej, shtrati i vërtetë i lumit, i gjerë 6 metra ose pak më shumë.
Pas Çifligut të Vogël, kalova njëri pas tjetrit dy qytete të vogla me njëfarë rëndësie tregtare dhe sidomos bujqësore: Rakovica e sipërme dhe e poshtme; me të mbërritur në majë të kodrës që ngrihet mbi të dyja qytetet, gjeta një mostër interesante të zotësisë kolonizuese të shqiptarëve të Epirit. Me sa duket, të sjellë mbi këtë shkëmb nga ndonjë pasha i Timovës, këta arnautë kishin formuar një koloni bujqësore po aq të lulëzuar sa kolonitë bullgare të Besarabisë. Shtëpitë e hijshme dhe të pastra u ngjasonin më shumë banesave të rrethinës së Kostandinopojës sesa të një fshati të malit Ballkan, ku spikatnin në mënyrë të veçantë kasollet e fshatarëve bullgarë të rrethinave. Në Arnaut-Këi, flitet vetëm greqisht; popullsia është rreth 800 frymë, megjithëse e pakësuar nga emigracionet e shumta në Moldavi-Vllahi, ku grekët dallohen përgjithësisht si bujq dhe fermerë të bojarëve.
Në zbritje të përroit të Arnaut-Këit, u gjenda përballë Tirnovës, me të cilën nuk do të merrem këtu, pasi e kam përshkruar tashmë në fillim të këtij artikulli.
Udhëtimi i dytë në Ballkan është relativisht i shkurtër, nga gushti në shtator 1858. Lëzhani arriti të siguronte gjithashtu nga ministri ndërmarrjen e një udhëtimi të dytë (gjithmonë pa mbështetje) nga Ministria e Arsimit Publik, por Ministria e Punëve të Jashtme nuk i dha asnjë mbrojtje ndërkombëtare, në një rajon që sapo ishte bërë teatri i një konflikti. Lëzhani lëvizi nënjëperimetër mjaft të ngushtë, nëkufijtëe Kroacisë, të Shqipërisë, të Malit të Zi dhe të Bosnjë-Hercegovinës sësotme. Botuar në Le Tour du monde, revistë që i drejtohet një publiku mjaft të gjerë dhe e zbukuruar me gravura të shumta, ky është një prej shkrimeve të Lezhanit që pati më shumë lexues.
Udhëtari që hipën në Trieste në bordin e vaporit Albania për të vizituar provincat perëndimore të Turqisë duhet të parashikojë befasinë apo mërzinë (kuptojeni si të doni) e kontrasteve të menjëhershme dhe të papritura. Maunat e lashta të lumenjve tanë, me të cilat kemi qeshur aq shumë, nuk qenë më të ngadalta sesa ky lloj lundrimi me avull që e quajnë shërbimi i Llojdit austriak nga Triestja në Korfuz. Turisti i paduruar shan e mallkon nëpër dhëmbë nga ndalesa dymbëdhjetorëshe përballë një fshati të madh të ndërtuar në mënyrën më të çrregullt midis detit dhe një pirgu gurësh të përhimë, i gjithi për rehatinë e madhe të disa tregtarëve të plogët që presin anijen e tyre, që darkojnë pa u ngutur dhe bëjnë gati karrocën para nisjes së vaporit. Por në udhëtim, e mbi të gjitha në një udhëtim në Orient, gjëja më e zgjuar është ta pranosh humbjen e kohës si një rastësi të domosdoshme, të cilën duhet ta kthesh në dobinë tënde; ndalesat pak si shumë të zgjatura mund të përdoren për të pasur një vjelje të bollshme përshtypjesh dhe kujtimesh. Nëse vargu i gjatë i maleve të Dalmacisë, që një shkrimtar vendës i krahason me mjaft humor me male hiri të ngurtësuar nga shiu dhe dielli, arrin ta lodhë dhe ta bëjë vështrimin të humbë durimin, kreshtat e ashpra të ishujve të gjatë ilirianë me bimësinë e tyre të errët e të shkurtër dhe qytetet me bedenat e vjetra veneciane, Losini me limanin e tij të bukur në miniaturë, Zara me kujtimet e saj historike, Spliti me katedralen e tij shumë të bukur dhe sidomos pallati i famshëm i Dioklecianit që do të vizitojë në Salonë, një orë larg prej këtej, Shibeniku me pamjen e tij krejtësisht orientale, do t'ia shpërblejnë plot bujari mërzinë e katër ditëve të gjata të një lundrimi, veç të tjerash, shumë të qetë.
Megjithatë, dua të pohoj se ndjeva një lehtësim të madh kur, mbrëmjen e ditës së katërt, dëgjova të bërtitej: Gravozal Hipa në kuvertë për t'i hedhur një vështrim të shpejtë pamjes së atij limani të vogël e të bukur, aq sa më lejonte nata që po binte me shpejtësi. Pashë një lloj liqeni që dukej i mbyllur nga ana e detit nga një majë e mprehtë e ishullit Daksa dhe që ndahej në dy ngushtica, njëra që merrte drejt Omblës, tjetra drejt Raguzës. Vapori Albania hyri në këtë të fundit, që rrethonte në tërë shtrirjen e saj vargun e gjatë të dyqaneve e të vilave, që mbante emrin Gravoza dhe që kulmonte në të djathtë në një kodër të mbuluar me drurë e kopshte, ndërsa në të majtë shtrihej një varg i ashpër e i rrjepur kodrash, mbjellë me ullinj të drobitur. Në fund, në shpatin e një kodre tërë hije, shihej rruga e bukur që të çonte në Raguzë, as tre kilometra larg. Tërësia e pamjes që shtrihej para meje ishte e një bukurie të patregueshme dhe tepër e papritur për udhëtarin që, nga deti, shihte vetëm një masë të hirtë më shumë të trishtë sesa të gjallëruar nga disa njolla të një të gjelbre të errët dhe të mbuluar nga pluhuri.
Ne kaluam vendin e ankorimit të anijeve franceze që, nën komandën e kundëradmiralit Zhurien dë la Gravierë, vrojtonin në Gravoza për shkak të ngjarjeve të fundit në Malin e Zi, dhe zbritëm pothuaj në fund të limanit.
Një orë më pas, isha në Raguzë dhe u sistemova në hotelin e sheshit Pille, që udhërrëfyesit e udhëtarët e konsiderojnë si më të rehatshmin e qytetit. Dhe për këtë kanë një arsye të fortë, sepse është i vetmi hotel. Kjo hollësi e vogël mund të krijojë një ide se si përfundoi, pas humbjes së pavarësisë së flijuar aq padrejtësisht nga marrëveshjet e vitit 1815, republika krenare që, në shekullin e gjashtëmbëdhjetë, në një ditë të vetme humbi 80 anije lufte pa u përkulur nën atë mynxyrë të padëgjuar ndonjëherë.
Raguza është një nga ato qytete për të cilat nuk mund të flasësh në mënyrë gjysmake. Për ta njohur atë si duhet, nuk mjaftojnë dymbëdhjetë orë, por duhet të kalosh aty gjashtë muaj të tërë, duke i shfrytëzuar gjerësisht për kërkime historike ose për të shijuar peizazhet e bukura. Dikur e quanin Venecia sllave, dhe fshatarët ilirianë luajnë ende me emrin e saj sllav Dubrovnik duke e quajtur Dobra Venedig, Venecia e mirë. Fillimisht ajo kishte kanalet për rrugë, si rivalja e saj poetike dhe shumë e bukur: por tërmeti i 1667-s i mbushi kanalet me rrënojat e pallateve dhe në vend të tyre sot shtrihen rrugë me kënde të drejta shtruar me gurë të mëdhenj kalldrëmi. Rruga kryesore është një udhë e bukur që e ndan qytetin në dy pjesë të barabarta dhe që të çon nga porta e sheshit Pillë në pallatin e dogjëve të lashtë raguzanë, sot i pushtuar nga capitano-circolare ose nënprefekti i rrethit të Raguzës. Ai është një monument fort i bukur i shekullit të pesëmbëdhjetë, i cili më ngacmoi fantazinë për të bërë një vizatim, gjë që alarmoi rojën, që aty për aty më ktheu në një të burgosur. U desh të lajmërohej capitano-circolare që zbriti nga zyra dhe u vu në dijeni të incidentit. Ushtari, shumë i prekur, i shpjegoi se një anglez kishte ardhur më parë për të copiare la casa dhe se ishte dhënë urdhër që të shmangej çdo veprim i dyshimtë. Kapiteni i shpjegoi se urdhri kishte të bënte vetëm me fortifikimet dhe, duke ardhur drejt meje, m'u lut gjithë mirësi të mos i kushtoja asnjë rëndësi zellit të tepruar të agjentëve që i zbatonin urdhrat më shumë me entuziazëm sesa me dijeni.
Përveç kësaj, të themi atë që është, administrata austriake është po aq dashamirëse dhe e sjellshme në rangjet e larta, sa edhe e mërzitshme në rangjet e ulëta, gjë që do të thotë shumë. Nëse gjithmonë kam lavdëruar oficerët austriakë, për xhandarët perandorakë kam ruajtur kujtime të një tjetër lloji dhe që kanë anët e tyre komike. Kapiteni i rrethit më shtyu të ngjitem në malin Malastica, një orë e gjysmë nga Raguza, në territorin osman, duke më siguruar se nga maja syri do të më kënaqej prej pamjes së jashtëzakonshme të një pjese të Hercegovinës. Shkova aty një mëngjes të bukur dhe kisha arritur rrëzë malit, kur një xhandar trupvogël mustaqepadirsur dhe buçkan më arriti pas një vrapimi të shfrenuar dhe më pyeti ku shkoja.- Te ky mal.- Çfarë do të bësh aty?- Per vedere lo paese (për të parë vendin turk).- Mos u lodh kot: non e paese qud (nuk ka asgjë nga ajo anë). Për atë ushtar shembullor nuk ekzistonte asgjë përtej kufirit të shteteve të perandorit dhe të mbretit.
Nisja për në Shqipëri. Spica. Limani i Antivarit: njëhan shqiptar; tipa arnautësh. Antivari dhe rrethinat e tij. Shkodra: pamja e liqenit dhe e luginës. Një kujtim nga Tit-Livi.
Me të mbaruar punët e mia në Raguzë, i hipa vaporit të Lloidit që shkonte në Shqipëri, me synimin për të zbritur në Antivar (Tivar) dhe për t'u drejtuar në lindje drejt maleve të fiseve autonome. Për dy ditë lundruam përgjatë brigjeve raguzane dhe kotorase, dekori i admirueshëm i të cilave nuk e humbi shkëlqimin për asnjë çast. Pas Lastuasë dhe prapa malit të Ostrovicës fillon territori osman. Katër apo pesë katunde të vogla të quajtura Zagrad, Gelibul, German, Berca formojnë portin e vogël të Spicës, i cili ka qenë shpesh shkak i debateve të vitit të fundit, lidhur me Malin e Zi. Ky i fundit i referohej me mjaft të drejtë faktit se, së pari, Spica kishte qenë e princave të Zetës, trashëgimtari i fundit i të cilëve është Mali i Zi; së dyti, principata, e rrethuar nga dy shtete pak a shumë armiqësore, kishte nevojë për një port që t'i shërbente për dalje në det, duke rrezikuar të zhytej nga skamja e mjerimi në një luftë të përjetshme, për të cilën qortohej vazhdimisht. Po t'u jepej malazezëve, Spica do të bëhej në miniaturë për këta të fundit ajo çka ishte Fiume për Hungarinë, domethënë një port tregtar i Adriatikut. Kësaj kërkese Turqia iu përgjigj prerë se Spica ishte e saj që prej dyqind apo treqind vjetësh dhe se nuk kishte asnjë interes, përkundrazi, të pengonte Malin e Zi të vdiste nga uria. Sipas parimit të tërësisë së Perandorisë Osmane, Spica iu la turqve, me bindjen e shëndoshë se nuk do të bënin asnjëherë diçka me të. Është si historia e përjetshme e qenit të Robinsonit, që nuk ha, për mungesë oreksi, por që nuk do që të tjerët të hanë.
"Turqit kanë ngritur çadrat në Europë", ka shkruar Shatobriani. Unë nuk kam gjetur kurrë shprehje më të saktë për të përshkruar moskokëçarjen me të cilën ky popull i çuditshëm lë të grumbullohen rrënojat dhe shqetësimet e çdo lloji në perandorinë e pafundme ku është qiraxhi. Në fillim, kjo dukej piktoreske dhe njerëzit zbaviteshin; pastaj ata gjetën diçka naive, të nënshtruar, dhe u prekën; dhe në fund ata humbën durimin dhe u acaruan. Një udhëtar gjerman, me të mbërritur në Sofje, pa djem të rinj, trupmëdhenj, tridhjetëvjeçarë, të ulur në mes të rrugës, duke u marrë denjësisht me ngritjen e mullinjve të vegjël mbi rrëkenë e ujit. Populli turk është pikërisht ky fëmijë i madh që ka marrë nga qytetërimi perëndimor atë që fëmijët duan mbi të gjitha: të ushtrohen dhe f i bien daulles.
Për këtë po vrisja disi mendjen, teksa zbrisja nga Albania në shkallën turke të Antivarit. Ishte mbrëmje. Tivari është një stacion shumë i rëndësishëm: është porti i Scutarit dhe i gjithë Shqipërisë së Epërme, kreu i linjës telegrafike që do të lidhë pas disa muajsh mbarë perëndimin e Perandorisë me Kostandinopojën. Ajo që më ngacmoi më shumë kureshtjen, pasi kisha kontrolluar imtësisht me sy gjirin e vogël e shumë të këndshëm që shtrihej rrëzë malit Rumia, ishte se nuk po shihja asnjë gjurmë fshati apo qyteti. Vapori kishte ndaluar katërqind metra nga bregu, duke pasur parasysh thellësinë e vogël të ujërave, të qeta dhe të shtruara si një pellg. Një kaike erdhi të merrte anash anijes katër a pesë udhëtarët që kishin si vendqëndrim Shkodrën; zbritëm në një mol të ndërtuar keq me shtylla, në fund të të cilit ngrihej një ndërtesë e madhe, që fare mirë mund ta merrje për një doganë apo një han (karavansaraj) dhe që kryente të dyja funksionet. Një shtëpi me një pamje më të kënaqshme, që ngrihej në të djathtë dhe ishte pesë minuta nga dogana, plotësonte portin e Antivarit: ajo ishte konsullata e Austrisë.
Ne nxituam të ngjiteshim në katin e parë të hanit, që e gjetëm po aq të rrënuar sa një pallat pashai, dhe të gjithë ata që kanë kaluar tetë ditë në Orient do ta kuptojnë rëndësinë e krahasimit. Aty kishte, përveç një paradhome shumë të madhe, dy dhoma për udhëtarët, një selamllëk, një lloj salloni për të nderuar miqtë, ku hanxhiu kalonte ditët e tij i ulur këmbëkryq gjithë madhështi si një perëndi hindu, duke u ofruar llullën dhe kafe udhëtarëve besimtarë që i kishin zbukuruar shtëpinë. Njëra nga të dyja dhomat ishte zënë nga një shqiptar mysliman, që kishte vendosur aty atë që e quante haremi i tij, domethënë gruan e vet. Unë u vendosa në dhomën tjetër me dy shqiptarë katolikë nga Shkodra, tregtarë të shquar që kishin bërë blerjet e tyre në Trieste dhe që, duke folur italisht, më ofruan gjithë mirësjellje shërbimet e tyre si ciceronë deri në Shkodër, që ishte dhe vendmbërritja jonë e përbashkët. Shoqëria e tyre më ishte shumë e vyer, sepse ajo pak turqishte që dija ishte krejt e padobishme në një vend ku të gjithë, të krishterë e myslimanë, dukej sikur e kishin për nder të mos e dinin gjuhën e popullit që i kishte pushtuar e qeverisur.
Pak para darkës, u paraqitën dy burra. I pari mbante veshur kostumin e bukur të palikarëve, me të cilin ishim mësuar nga udhëtimet e Pukëvilit: në kokardën trengjyrëshe që zbukuronte fesin e tij, njoha një kafaz shqiptar të konsullatës së Francës që po vihej në dispozicionin tim për udhëtimin e nesërm. Burri i dytë nuk ishte më pak i armatosur, më pak i shkëlqyer, më pak i ngjeshur me rrip sesa bashkatdhetari i tij; unë e mora për ndonjë bej, ose të paktën për ndonjë aga. Një nga bashkudhëtarët e mi hyri në bisedë me të, dhe më shpjegoi më pas se ishte marrë vesh con questo vetturino për kuajt që duhej të merrnim deri në Shkodër. Oficeri im shqiptar ishte një qiraxhi i thjeshtë, një sipërmarrës transporti.
Të nesërmen në mëngjes, duke i hipur kalit, pata kohë t'i hidhja një vështrim të shpejtë stacionit që do të lija pas. Ai ishte një liman i vogël dhe i hijshëm, i mbyllur nga të gjitha anët nga male disi më pak të hirta se pjesa më e madhe e masivëve malazeze. Detaji i një kënaqësie intime dhe depërtuese vazhdonte t'u shpëtonte vështrimeve të mia, të joshura nga kreshtat e fuqishme të maleve Rumia e Suturman, dhe linjat krenare e të ashpra të masivëve gëlqerorë që formonin kepin Volvica. Një shkëmb pranë kësaj pike, të bie menjëherë në sy për rrëpirat e tij: është Guri i vajzave, "shkëmbi i Virgjëreshës" të cilit i ka thurur lavde poezia shqiptare. Para tre shekujsh, kur sulltan Selimi erdhi për të sulmuar Antivarin, që zotërohej nga venecianët, një serbe e re nga një familje fisnikësh, Franka Mediminoviçi, pa e para ushtrinë turke dhe donte të shkonte me vrap në qytet për të lajmëruar bashkatdhetarët. Por myslimanët i prenë rrugën dhe, kur ajo pa se do të binte në duart e tyre, nuk nguroi midis turpit dhe vdekjes: ajo u ngjit në majë të shkëmbit, u hodh në det, dhe heroizmi i saj i dha emrin shkëmbit.
Në orën gjashtë, ishim të gjithë mbi kalë dhe ecnim njëri pas tjetrit, përmes një rrafshine të papunuar, të cilën shirat e pak ditëve më parë e kishin mbushur me pellgje të mëdha uji. Një lumë i vogël i quajtur, besoj, Rikavec (Lumi buçitës), tregonte përmes hapësirave të shkurreve ujërat e tij të hirta dhe përtace. Një vend midis dy maleve na lejoi të shihnim një qytet të bukur me çati të kuqërremta, të vogla dhe të mbledhura në vetvete si të gjitha sheshet e vjetra të luftës: ishte Antivari.
Qyteti i vjetër venecian është prej gati treqind vjetësh një qytet turk, domethënë një rrënim. Nga ura e tij prej mermeri, kanë mbetur vetëm disa kolona. Qyteti i mbyllur nuk ka më shumë se 50 shtëpi; disa qindra banesa që formojnë rrethinat janë, thotë zoti Hekar, "pothuaj të gjitha të ulëta dhe me një pamje të mjerë: në disa prej tyre sheh ende të gdhendura armët e patricëve venecianë... Nga kështjella e lashtë, kanë mbetur vetëm disa kulla me bedena që po shkatërrohen dhe disa fortifikata ku rreth njëzet topa madhështorë prej bronzi që kishin qenë të Republikës së Shën Markut, dhe që, të mbetur pa shtrat, janë flakur për tokë si objekte të padobishme. Në mes të sheshit ngrihet katedralja e vjetër, e shndërruar në xhami: ajo ishte ngritur në nderim të Shën Gjergjit; ekziston ende mbi portën e madhe një basoreliev prej mermeri, i sakatuar nga turqit, që paraqet figurën e shenjtorit". Mbi mbrothësinë e lashtë të Antivarit, një fakt i vetëm flet shumë: në kohën e perandorëve bizantinë, ai kishte tridhjetë manastire.
Sa më shumë bënim përpara, pemishtet dhe arat me misër zëvendësonin pak nga pak shkurrajën shterpe; disa çifligje po aq të bukura sa fermat tona të Normandisë, shpaloseshin midis drurëve, nga të dyja anët e një xhadeje tmerrësisht të shkatërruar, të cilën e shmangnim sa të mundnim, aq sa, duke u rënë përmes arave, rrezikonim të rrëshqisnim nëpër pellgaçe. Me të mbërritur në fund të rrafshinës, filluam t'i ngjitemi një shtegu shumë të thiktë, me mijëra gurë gëlqerorë me majë të mprehtë, ku kuajt tanë fatkëqij shkelnin çdo minutë; na u desh t'u zbrisnim kuajve dhe ta ngjitnim më këmbë, duke kapërcyer shtegun, i cili ia la vendin një shkalle më pak të lodhshme për këmbësorët, por shumë më shqetësuese për kalërim. Cosi sono le strade di Parigi? më pyeti duke qeshur një nga shoqëruesit e mi. Një kapiten trim i nizamit psherëtinte pranë meje, dhe më thoshte Çok taç (shumë gurë)!- Evet,- iu përgjigja,- iol fenan (po, rrugë e mërzitshme). Burri hijerëndë dukej po aq i huaj sa unë mes shqiptarëve, dhe më vinte sinqerisht keq që nuk isha më i fortë në gjuhën osmane për t'i ardhur sadopak në ndihmë.
Me të dalë në majë të rrafshnaltës pushuam gjatë dhe u shpërblyem për lodhjet tona. Nga pjesa e mbuluar e oborrit të një xhamie të vogël të quajtur, më duket, Barcla, ku u ndalëm që kuajt tanë të mbusheshin me frymë, kishim përpara një pamje të shkëlqyer të Adriatikut, bluja e thellë e të cilit, si ajo e liqeneve të Zvicrës, e përligj tërësisht emrin "Deti i kaltër", Sine more, që i kanë dhënë sllavët. Vetëm përgjatë bregut, në një gjerësi shumë-shumë prej gjysmë kilometri apo më shumë, ujërat marrin ngjyrën e murrëtyer të oqeanit. Një fllad i lehtë neutralizonte efektet e një të nxehti tashmë të madh dhe të mungesës së plotë të hijes. Gjendeshim në pikën më të lartë të një qafe që lidhte masivin e maleve Lesinjia, fqinj me detin, me vargun që fillon nga Mali i Zi për t'u fashitur përballë Shkodrës, një vijë malesh në gri në të kuqërremtë, të zhveshura, me kulme të thyera, rrëzë të cilave shtrihet një rrafshinë pjellore me ullinj dhe me fshatra të lulëzuara. Rruga që do të ndiqnim përshkon këto dy zona paralele, dhe herë pas here takon te zona e dytë: në fillim të duket se nuk të mbetet veçse të zbresësh në luginën e Bunës duke u rrotulluar rreth disa kodrave të ulëta, kur do të të duhen edhe pesë orë të tjera për të shkelur në gëlqerorë. Duke parë këto stepa guroresh, të duket sikur ecën përgjatë një guroreje gjigante. Në një të tretën e rrugës, syri i mërzitur ndalet me njëfarë kënaqësie mbi një përrua që rrokullis tërë potere ujërat e tij të shkumëzuara përgjatë një bregu të thiktë, të kurorëzuar me lisa të shkurtër, që shpaloset plot madhështi nën kaltërsinë e pamëshirshme të një qielli përvëlues. Shkëmbinjtë e çarë kanë format më të çuditshme: një arkeolog kuturisës, siç ka ende në thellësi të provincave tona, do të binte këtu në ekstazë përpara menhirëve por edhe dohnenëve të cilët, për fat të keq, nuk janë më druidikë se ky kalldrëm, i hasur rrallë, që, megjithëse duket si romak, nuk është i tillë.
Tortura jonë mori fund në hanin e Koderkolit, ku u ndalëm për të darkuar. Këtë herë jemi me të vërtetë në rrafshinë, në një rrafshinë argjilore dhe të lagësht ku shikimi prehet me kënaqësi në një gjelbërim të pastër dhe në lisa viganë, në vend të lëndinave të djegura dhe të ullinjve të përjetshëm të mbuluar nga pluhuri i mëngjesit. Nga të dyja anët e rrugës, gëmusha të mëdha shegësh të egra, mes të cilave shfaqet tek-tuk fytyra dinake dhe e trembur e një bariu të vogël me kokën e rruar. Mbi disa tufa drurësh, larg, hijezohet një masiv i thepisur: janë malet ku mirditorët strehojnë lirinë e tyre të stuhishme dhe egërsinë e tyre homerike.
Në një bërryl të xhadesë antike, dalim në bregun e një liqeni të bukur me ujëra lymore, të cilin e përshkojmë me kujdes, sepse pjesë të rrugës janë të zhytura në ujë. Duke admiruar hijen e dendur të bregut përballë këtij që po ndiqnim, vura re një rrjedhë të lehtë, dhe disa fjalë të udhërrëfyesve tanë i dhanë fund gabimit tim: ai që unë e pandeha për një liqen të shtrirë është një valëzim i Bunës, që shërben si derdhje në liqen apo në ujërat e Malit të Zi. Ky lumë, sepse i tillë është, në të vërtetë është i lundrueshëm deri dy lega poshtë Shkodrës: për fat të keq, përballë fshatit të Hobotit, një sfrat ku nuk ka asnjëherë më shumë se tre metra ujë, pengon pothuaj gjithë lundrimin dhe as që duhet të na shkojë nëpër mend për ndonjë ndërmarrje të turqve apo banorëve vendës për të thyer këtë pengesë dhe për t'i krijuar një dalje në det një qyteti prej 40 000 frymësh. Deri më sot, Buna ka mbartur, përveç londras shqiptare, kanoniera të destinuara për të vepruar kundër Malit të Zi.
Padurimi fillon të na pushtojë të gjithëve kur, papritur, shohim të ngrihet para nesh një kodrinë e rrumbullakët dhe e vetmuar, me një fortesë e madhe veneciane, të cilën do ta njihja menjëherë edhe pa e parë kurrë. Është poetikja Rozafë, kështjella historike e Shkodrës. Mbas një gjysmë ore të mirë, duke u shalakatur në një shteg që vërtitej rreth malit Tarobosh, hyjmë në një rrethinë me një papastërti tepër piktoreske, të quajtur (ndoshta me tallje) Gallata: kaluam njëri pas tjetrit urën e gjatë prej druri të Uzun Kyprysë dhe hyjmë në pjesën tregtare të qytetit të quajtur në mënyrë më të veçantë Pazar, i mbledhur në këmbët e kështjellës. U ndava nga shoqëruesit dhe shkova në konsullatën franceze, që ishte e vendosur në qytetin e ri dhe ku gjeta mikpritjen dashamirëse të përkthyesit, zotit Robert, që kryente detyrat konsullore në mungesë të zotit Hekar.
Të nesërmen në mëngjes, së bashku me zotin Robert, shkojmë te kodra, një observator fort i bukur që më lejon të rrok tërësinë e vendit me një të hedhur të syve. Rreth nesh shtrihet një rrafshinë prej 27 legash gjatësi dhe gjerësi të ndryshme, që ndjek në përgjithësi rrjedhën e lumit Moraça, liqenin dhe Bunën deri në det. Sukat e kodrës dhe Rozafa formojnë në këtë rrafshinë një gjerdan të vogël lartësish skistoide krejtësisht të veçuara. Duke vështruar verilindjen, ke përpara pamjen e bukur të liqenit që përfundon në formë koni drejt Malit të Zi, malet e largëta të të cilit pluskojnë në mjegullën e mëngjesit. Në të djathtë, një varg malesh më afër njëri-tjetrit dhe më të dukshëm, tregon shpatet e veta të mbuluara me pyje, ku banojnë fiset baritore dhe gjysmë të pavarura, që i quajnë Shtatë Bajraqet. Mali Cukal, më jugori nga këto maja, lë të vëresh të çarën e thellë ku rrjedh Drini, që ndahet nga masivi i copëzuar dhe i murrmë i Mirditës. "Liria,- ka thënë Shatobriani,- ka banuar gjithmonë në male." Pyes veten se çfarë do të mendonte pashai i Shkodrës nëse do t'i ndodhte t'i hidhte sytë nga maja e kështjellës së tij, mbi kështjellat shumë më madhështore që natyra u ka dhuruar shqiptarëve, të lirë falë rregullave e privilegjeve, dhe malazezëve, të lirë prej pushkëve të tyre. "I merrni dot me mend banditët e Malit të Zi?- më thoshte plot mirëbesim një konsull osman.- Ata vdesin nga uria në shpellat e tyre të neveritshme; megjithatë, ata nuk kërkojnë veçse të punojnë; si bujq, si kopshtarë, madje si marinarë janë të pakrahasueshëm: epo, ne u propozojmë të zbresin në rrafshinë; ne u ofrojmë Zetën, po, zotëri, rrafshinën më të bukur që gjendet këtu e pesëdhjetë lega rreth e rrotull, me kushtin e vetëm që ta njohin veten për shtetas turq; e dini, zotëri, si përgjigjen këta zorrëtharë? Ata mendojnë se kjo do t'i çnderonte!"
Liqeni, që sllavët e quajnë blato dhe shqiptarët liqen, është një sipërfaqe e bukur uji të kulluar e rrethuar në perëndim nga një linjë e hirtë malesh, të cilët pasqyrojnë aty shkëmbinjtë e tyre të ashpër, ku shtrihen shkallë-shkallë disa fshatra peshkatarësh. Në lindje, rrafshina e banuar nga banorët e Buzujit' dhe të Hotit përfundon aty në një pjerrësi aq të pandjeshme, sa midis tokës dhe ujit mbretëron një çeltirë e papërcaktuar, livadh në verë, moçal në dimër. Këtu takojmë traditën e përjetshme të brigjeve të liqeneve të Greqisë së lashtë dhe të vendeve moderne kelte. Banorët pohojnë se liqeni nuk kishte qenë gjithmonë kaq i gjerë sa është sot dhe se në bregun lindor ekzistonte një rrafshinë e mbuluar nga fshatra dhe e quajtur Rrafshina e Përrenjve, Fusha e Proneve. Si pasojë e një tërmeti që tronditi vendin, rrafshina humbi nën ujëra, dhe banorët e moshuar të fshatrave nuk ngurojnë të shtojnë se, kur ujërat janë shumë të qeta, mund të shohësh gërmadhat e shtëpive dhe majat e drurëve të varrosur në thellësitë e tyre.
Ndërsa skicoja me ngut një plan të përgjithshëm të vendit që përfshihej në horizontin tim, një rrethanë krejt rastësore, ose të paktën e përkohshme, tërhoqi vëmendjen time në atë që më dha çelësin e një pasazhi të Tit-Livit që i kishte ngatërruar shumë komentuesit. Gabohem: komentuesit nuk ngatërrohen asnjëherë, dhe ata të Tit-Livit, në vend që të pranonin se nuk e kuptonin, thanë se ai kishte bërë një gabim të rëndë gjeografik.
Historiani i madh, duke skicuar tiparet e përgjithshme të Ilirisë, ka thënë se Drini derdhte në det ujërat e liqenit të Shkodrës. Drini, siç dihet, drejtohet në të vërtetë drejt liqenit, por me të mbërritur rreth dy lega nga Shkodra, kthehet pëmjëherësh në jug dhe shkon e përfundon pranë Lezhës. Duke studiuar rrafshinën e bukur, të quajtur Rrafshina e Spahinjve, që shtrihet nga lumi deri në rrëzë të bregores që më shërbente si observator, pashë një lumë me ujërat lymore, që fillonte nga bërryli i Drinit dhe derdhej në Kir, i cili vetë derdhej në liqen, fare pranë vendeve të peshkimit. Ky lumë nuk është shënuar në asnjë hartë, dhe mësova se është i thatë në verë, por që gjatë tërë dimrave shërben si shkarkues në lumin e madh, pjesa e poshtme e rrafshinës formon deltën dhe nganjëherë është e përmbytur. Në këtë rast, një udhëtar që ecën përgjatë bregut të djathtë duke ardhur nga Maqedonia priret të marrë më shumë për degë kryesore atë që vazhdon pa asnjë shmangie drejt liqenit, sesa atë që derdhet drejt jugut, dhe Tit-Livi nuk ka gabuar. Në qoftë se do të ishte gabuar me të vërtetë, nuk duhet harruhr se Iliria barbare në kohën e tij nuk ishte më e njohur sesa është sot Maroku: sepse kur do ta mësojmë saktë nëse Drajaa, që është lumi më i madh i Marokut, humb në det apo në një kënetë 200 lega nga deti?
Ekskursion në Shtatë Malet. Krahu i Shkodrës. Toka e premtuar për cubni. Poeziashqiptare. Përroi i thatë. Një fjalë për gegët. Një kler luftarak. Fiset e Shkrelit dhe të Kelmendit. Ura e Berzelës dhe liqenet rrjedhëse; Boga; kthim në Shkodër nëpërmjet Zagorës; Legjendat baritore dhe homerike: Kastrati. Gruaja në Orient: çështje nderi malazez.
Qëndrova në Shkodër aq sa ishte e nevojshme që të përfundoja përgatitjet për ekskursionin në brendësi të vendit. Një ngatërresë e papritur më pengoi të përfitoja nga letrat që pashai më kishte dhënë për në Prizren; por meqë kisha paguar kuajt e postës dhe një suvar për shoqërues, u përpoqa ta ngushëlloja veten nga ky zhgënjim duke bërë një ekskursion midis fiseve të lira të Shtatë Maleve. Miqtë e mi shkodranë më shoqëruan deri te një pemë e madhe që shënonte në veri kufirin e qy tetit dhe, pasi u ndamë, tre kuajt tanë, nën një britmë të çuditshme të lëshuar nga suroudji, u lëshuan me galop përmes një shqopishteje, mjaft e ngjashme me shkurrajat e perëndimit të Francës, dhe ku u shfaqën disa grumbuj shtëpish, duke ofruar pamjen e mirëqenies, që më ishte dukur diçka e përgjithshme në Shqipëri.
Rrugës, tek- tuk, takojmë kope të mëdha të shoqëruara nga barinj me pamje madhështore, me mustaqe me majë, duke tundur si kërrabë pushkën e pashmangshme shqiptare, që shihet edhe në supet e bariut më të vogël trembëdhjetëvjeçar. Qen me qime të ashpër të vështrojnë me një pamje aspak miqësore: vetë delet duken gati kërcënuese nën maskën e tyre aspak të zgjuar. Duket, që në hapat e parë, se ke hyrë te shqiptarët e vërtetë, racë muskulore dhe zemërhekur.
Pas pak, vetë toka harmonizohet me racën. Ne kaluam përroin e Vrakës, një përrua i kthjellët dhe i bukur, ku kuajt tanë u zhytën tërë ëndje. Fatkëqijtë duken sikur dyshojnë se pas dy ditësh uji do të ekzistojë vetëm si kujtim. Kjo luginë, aq e gjelbër dhe aq e rrafshët nga larg, është krahu shqiptar, ku kuajt tanë luftojnë në çdo hap: shtretërit e përrenjve që hasim rrugës, na ofrojnë vetëm valëzimet e tyre prej rëre të një bardhësie verbuese, të cilën banorët e përdorin për të lëmuar armët. Në krye të tri orëve, hymë në një shteg plot hije dhe ndaluam në fshatin Kopilik, kryeqendra e një fisi prej 4 500 frymësh, dikur i gjithi katolik, por rreth gjysma e tij përqafoi islamizmin. Janë myslimanë paksa ortodoksë, është e vërtetë, sepse kanë ruajtur një përkushtim të madh për Shën Nikollën e Shën Gjergjin dhe ndezin shumë qirinj për nder të tyre.
Kopiliku ka ende një veçanti të vogël: është vendtakimi i cubave të vendit, që xhandarmëria shkodrane do të nguronte t'i turbullonte në veprimtarinë e tyre të pandershme. Shumë nga pashallarët më duken të bindur se një muaj cubni të ushtruar ashtu si duhet, e formon më mirë një këmbësor sesa tre vjet ushtrim sipas mënyrës europiane, dhe jam i detyruar t'i justifikoj cubat serbë apo shqiptarë, që luftojnë besnikërisht, në kohë lufte, nën flamurin e fisit të tyre, gjë që sigurisht nuk do ta bënin nëse drejtësia do të zgjidhte këtë çast për t'u kërkuar llogari. Një milje para Kopilikut, rruga pritet në kënd të drejtë nga një shteg që të çon nga liqeni në Rrjoll. Kur po i afroheshim udhëkryqit, pesë burra që po vinin nga lindja, zunë pozicion. Kostumet e tyre, armët e tyre, sidomos qëndrimi i tyre, krijonin një ansambël skulpturor, të cilin nuk lodhesha së admiruari. Edhe suvari im vështronte, por ai admironte më pak: sakaq na bëri shenjë, mua dhe suruxhit, dhe u lëshua me galop në drejtim të fshatit; unë mendova se ai ngutej të arrinte në shtëpi; por pas dy apo tre minutash, u rrëzua në rrugë, pasi mori një kthesë të fortë djathtas; kishte dashur vetëm të qëndronte jashtë rrezes së qitjes së pesë pushkëve. Ngriva i tëri nga roli prej frikacaku që kisha luajtur pa e ditur, aq më tepër se, sipas të gjitha gjasave, pesë burrat ishin pak a shumë njerëz që kërkonin të merrnin hak, por që nuk do të keqtrajtonin një udhëtar. Ata u dukën sikur nuk u fyen nga dyshimet që shfaqi arratia e xhandarit dhe vazhduan rrugën e tyre si njerëz të mirë që mund të ishin.
Suvari im, i pushtuar nga mendime jo më pak të kobshme, filloi ta thyente mërzinë duke kënduar me zërin e tij buçitës, jehonën e të cilit e kthenin kodrat e Kastratit, një këngë të bukur shqiptare nga fisi i Dibrës, ku pa dyshim kishte lindur. Përkthimi i disa strofave mund të krijojë një ide për poezinë e dashurisë së gegëve: në qoftë se ai nuk do të arrijë të japë ritmin e gëzuar, të gjallë dhe të rrëmbyer nga pasioni të këtyre strofave të shkurtra, lexuesi do të mendojë se nuk kam thënë ndonjë gjë të madhe:
Shebojë në livadh, Besën më ke dhënë, O e vogla mollë e bukur!
Shebojë nëflokë, Dil dhe eja të mëflasësh O e vogla inollë e bukur!
Shebojë në gur, Zemrën seç ma theve O e vogla mollë e bukur!
Shebojë mahnitëse, Gjirin më të bardhë s'e bora O e vogla mollë e bukur!
Shebojë në man,
I dashuri yt unë jam O e vogla mollë e bukur!
Unë po shkoj të korr, Dhe xhaxhanë dot s'e shmang O e vogla mollë e bukur!
Pas Kopilikut, Krahu vazhdoi për rreth një ore të mirë. Teksa u drejtuam për nga grumbujt e shkëmbinjve ndër më të bukurit, mbërritëm buzë një humnere të madhërishme katër këmbë të gjerë dhe me një gjatësi gjashtë deri në tetë lega: ishte një nga ato tmerre të bukura që e bëjnë turistin të harrojë shpejt të gjitha lodhjet që ka hequr. Pandehëm se ndodheshim në një pllajë shkumësi të mbuluar katër gisht nga një tokë bimore dhe nga një shi i vërtetë gurësh, por ajo ishte një hulli që e vë re vetëm kur arrin aty dhe që zgjatej në mal, në lindje, deri në rrënjë të malit Bieskat të namune. Shtrati i tharë i përroit që kishte gërryer atë përroskë, shpalos, në fund, një thellësi prej tridhjetë këmbësh (që, në zemër të malit, nuk duket më e vogël se njëqind e pesëdhjetë), një shirit prej rëre të bardhë i cili gjarpëron përmes gjethnajës së dendur të drurëve që veshin muret e përroskës dhe lartojnë majat e tyre me një jeshile shndritëse në nivelin e rrafshinës së tharë. Zhgënjimi që pëson udhëtari, të cilin trajtat e përgjithshme të peizazhit e kanë bërë të shpresojë se do gjejë një lumë të bukur me ujë të kulluar nën ata drurë të bukur, por që, duke u përkulur mbi humnerë, sheh në fund vetëm valë të vogla rëre dhe blloqe shkëmbinjsh të rrokullisur nga ujërat, e bën të ndiejë më fuqishëm thatësinë e atij peizazhi të ngurtësuar. Ai është përroi i famshëm, Përroi i Thatë, me të cilin do të njihesha më nga afër gjatë gjithë kohës, sepse do të më duhej të mos i ndahesha deri në Bogë.
Ne u shkëputëm për një çast prej tij për të hyrë në luginën e Dedajt, ku shpresoja, sipas një treguesi të zotit Viksnel, të gjeja një gurore të vërtetë fosilesh; por mosnjohja e gjuhës shqipe më bëri të humb këtë të mirë të rënë nga qielli, që ndoshta banorët e fshatrave do të ma kishin treguar. E kompensova këtë duke bërë një plan të detajuar të luginës dhe të rrugës pa krye të anës veriore të rrafshinës, i rrethuar nga banorët e Dedajt, që shihnin të mrekulluar mjetet e mia. Edhe vetë isha i befasuar kur shihja që dylbitë e mia ishin për ata fshatarë një gjë e njohur dhe që ata i përdornin për të parë po aq lehtësisht sa edhe unë vetë. Më vonë gjeta dhe shpjegimin e kësaj hollësie. Kur një shqiptar është i detyruar, për shkak të një të shtëne pushke fatzezë, të marrë arratinë në mal, ai merr me vete armët, një bukë dhe një dylbi që ndihmon sytë e tij prej fajkoi të shquajnë nga larg, qoftë xhandarët, që, në të vërtetë, rrallëherë e çajnë kokën për kaq pak gjë, qoftë të afërmit e viktimës të vënë në ndjekje të tij. Për të shkuar në Mirditë, zonja F. nga Shkodra kishte marrë për udhërrëfyes, pa dyshuar për ndonjë gjë, një njeri si rasti që tregova më lart: ajp pati shumë telashe për shkak të udhërrëfyesit të saj, që e vërtiti nëpër shtigje të frikshme, të shkelura shumë pak nga xhandarët. Sa herë që një pikë e zezë lëvizte në horizont, ai shtrihej barkas, ngjishte te sytë dylbitë dhe mbushte pushkën e tij derisa njihte objektin e dyshimtë. Përvoja i kishte mësuar atij xhentëlmeni me fustanellë taktikën e komitëve në Krime.
Po të më pyesni nëse hakmarijet janë të shpeshta në Shqipëri, unë do të përgjigjesha vetëm me një të dhënë. Kam para syve një listë, fshat më fshat, të vrasjeve të kryera në Pult nga 1854 deri më 1856. Raporti i përgjithshëm është një i vdekur në çdo dhjetë shtëpi; në komunën e Nikës, raporti është një burrë për familje, në krye të trembëdhjetë vjetëve. Shtoni këtu listën mjaft të gjatë të tentativave pa pasoja vdekjeje, dhe do të kuptoni se një shqiptar gegë që në moshën tridhjetëvjeçare nuk ka vrarë njeriun që i takonte të vriste, është pak a shumë në gjendjen e një të mësuari me disa sallone të Parisit i cili në të njëjtën moshë nuk ka shkruar artikullin e tij në një Revistë me shumë emër.
Në Dedaj, pata tërë atë kohë për të studiuar tipin e gegëve malësorë, që kushtet e jetesës dhe të klimës e kanë bërë disi të ndryshëm nga ai i qytetit. Ata janë më shumë blegtorë sesa bujq, me shtat të lartë e të derdhur, me profil të hequr e krenar, shumë i njohur nga ata që kanë udhëtuar në Greqi, ku gjaku shqiptar është përzierë me atë helen. Kostumi tradicional, xhaketë e kuqe dhe fustanellë, është një veshje plot madhështi e zëvendësuar zakonisht nga një veshje e gjatë sidomos prej leshi, me pushkën të hedhur krahaqafë. Pushka është, në njëfarë mënyre, siç e kam thënë, pjesë përbërëse e shqiptarit të pavarur. Mbajtja e kësaj arme, sipas disa koncilëve, teksti i të cilëve mund të lexohet në librin e zotit Hahn, ka qenë formalisht e ndaluar për priftërinjtë katolikë vendës, që nuk e kanë marrë asnjëherë parasysh ndalimin. Shohim këtu një prift të mirë që shkon t'i shprehë ngushëllimet e fundit një njeriu në prag të vdekjes dhe, në kthim, i dërgoi një plumb të pagabueshëm një turku me pamje të dyshimtë i cili nuk i përgjigjet thirrjes "kush po kalon"! Sa u takon grave, nëse puna dhe amësia e hershme i thyen që në moshë të re, krejt bota shpirtërore dhe mirëqenia relative u ruan vajzave të reja një bukuri që shpërthen me gjithë shkëlqimin e një gjaku të ri, të pastër dhe të fuqishëm.
Sapo kisha hyrë në fisin e Skraellit, një nga fiset më të rëndësishme të malit, që numëron rreth 2 500 frymë dhe ofron lehtësisht 600 pushkë. Kaluam një shqopishte të thepisur dhe zbritëm te Përroi i Thatë, i kalueshëm vetëm në këtë pikë. Një burrë rreth të dyzetave, gati gjashtë këmbë i lartë dhe me një pamje shumë të bukur, që po ruante tufën e tij në shqopishte, më foli me një italishte shumë të mirë dhe unë përfitova nga kjo rrethanë fatlume për të marrë disa të dhëna të dobishme. Bashkëbiseduesi im ishte një fshatar i pasur fshati i Zagorës dhe nga fisi Shkreli: ai quhej Çuk dhe çdo vit, në pranverë shkonte buzë detit në Shëngjin, ku fisi i tij kishte marrë me qira kullota të dhëna nga Osmani, pashai i Shkodrës. Ai kishte mësuar italishten për të shërbyer si përkthyes te tregtarët italianë ose austriakë që zbrisnin në brigjet e Shëngjinit dhe që bënin tregti me malësorët me lesh të papërpunuar e me artikuj të ndryshëm. Ai ftoi tërë mirësjellje Zotërinë Time të kalonte në kthim nga Zagora për fi bërë vizitë, duke më siguruar se do të më shoqëronte deri në Bogë, nëse do gjente njeri për të lajmëruar familjen që të mos e prisnin. Unë i bëra disa pyetje rreth Përroit të Thatë: ai më tha se ky përrua rridhte gati një herë në dhjetë vjet, për një ose dy ditë, kur në Bjeshkët e Namuna kishte reshje të jashtëzakonshme. Thatësira e tanishme e Përroit mund të jetë pasojë vetëm e shpyllëzimit të pjesshëm të maleve, sepse është e pamundur të pranosh që një përroskë e tillë të jetë gërryer nga një përrua i përkohshëm që mezi rrjedh një herë në dhjetë vjet.
Për rreth dy orë, ndoqëm njëri pas tjetrit një shteg të frikshëm, që gjarpëronte pothuaj mbi rrëpirën që ndjek Përroin e Thatë në veri. Grykat më të ashpra të Pirenejve nuk arrijnë të japin një ide për një tokë të tillë ku gëlqerori, i copëtuar nga faktorët atmosferikë, mund të ngrihet nën këmbë në formën e majave apo halave prerëse ku kuajt më të fuqishëm ngecin në çdo dhjetë hapa. Dëshpërimi që po më mbërthente shtohej nga pamja e shiritit të argjenduar të Përroit të Thatë, të cilin e kisha pa pushim para syve dhe pyesja me vete përse nuk zbresim të ecim në rrugën e sheshtë, tërë rërë dhe të butë po aq sa edhe rruginat e pastruara më së miri të një parku mbretëror. U tregova i zgjuar që nuk ua shpreha këtë përsiatje të këndshme njerëzve të mi, që do të më kishin kujtuar thjesht për një idiot. Shumë- shumë ata do të merrnin mundimin të më shpjegonin rregullin fillestar të strategjisë, që, kur ke kapur një lartësi, është kulmi i çmendurisë të zbresësh në një vend të rrezikshëm, sidomos në atë ku e kuqja verbuese e festeve tona, që spikaste në të bardhën e fortë të rërës, do të ishte një pikë shumë e mirë për fu marrë shenjë nga karabina e parë që do të hasnim. Mirëpo, pa sulmuar në mënyrë të padrejtë shqiptarët, do të thosha njëherë e përgjithmonë se është pakujdesi ta paraqesësh virtytin e tyre si tundim për një sulm që do të ekzekutohej me shumë lehtësi.
Po binte nata, kur pamë të hapej para nesh një cirk me një sipërfaqe prej gjysmë lege katrore, formuar nga dy apo tre përroska që hapeshin te Përroi, ku çdo dimër derdheshin përrenjtë e rrëmbyeshëm të shkaktuar nga shtrëngatat dhe shkrirja e dëborës. Ujërat, të thithura lehtësisht nga dheu gëlqeror dhe poroz, kanë grumbulluar në këtë cekëtinë humusin e rrëmbyer nga shpatet e maleve dhe kanë rritur pjellorinë, e cila duket qartë nga bollëku i pazakontë i kulturave bujqësore, i drurëve frutorë, shegëve dhe rrushit të egër. Në fund të cirkut janë shpërndarë shtëpitë e bardha të fshatit Berzela, kryeqendra e fisit, dhe për këtë arsye e quajtur Shkrel në të gjitha hartat. Nuk ka gjë më të bukur për të parë sesa lugina e Berzelës, sidomos në muajin maj, kur dëbora mbulon ende lartësitë fqinje dhe kur gjethnaja e errët e pyjeve që veshin të gjitha shpatet e thepisura spikat në të njëjtën kohë mes majave të bardha dhe gjelbërimit aq të ëmbël të bimësisë, që zgjohet në luginë.
Teksa unë admiroja këtë peizazh të bukur, njerëzit e mi u dukën më të shqetësuar. Ata shkëmbyen midis tyre disa fjalë, zbritën nga kuajt, dhe unë bëra si ata. Po ecnim mu në buzët e pingulta të humnerës, në një lartësi shumë të madhe. Pesë minuta më pas u shfaq, mbi Përrua, ura e Berzelës, urë e madhe prej guri, pa mbrojtëse anësore, më pak se dy metra e gjerë dhe katër metra e gjatë. Përroska ishte këtu vetëm një hulli, thellësia marramendëse e të cilës ishte e fshehur nga një bimësi mjaft e dendur e akoma më shumë nga hijet e mbrëmjes që po zbrisnin me shpejtësi. Tmerret e bukura të këtij lloji janë kaq të zakonta në Shqipëri, sa as që i zënë në gojë.
Prej këtej deri në Bogë, rruga ndjek bregun e majte të përroskës përmes një toke më të punuar, me gjithë klimën më të ftohtë e cila dëshmohet nga mungesa e disa bimëve, si rrushi i egër, i zakontë në territorin e Berzelës. Pas dy orësh të mira, dhe jo pesë, siç thotë zoti Bue (libri i të cilit është për këtë rrugë si për gjithë të tjerat i një saktësie të admirueshme, me përjashtim të dy apo tre hollësive pak të rëndësishme), arrijmë në fshatin Bogë, që i përket Kelmendit, sipas zotit Bue, Shalës, sipas zotit Jubani54. Ky i fundit ka shkruar për të dhënat zyrtare dhe, nëse dyshimi është i mundshëm, sedra ime prej udhëtari do të ishte më e kënaqur nga pohimi i zotit Bue dhe nga ideja se vizitova një cep të Kelmendit të famshëm, që për dy shekuj ka qenë krenaria e Shqipërisë katolike dhe tmerri i mbarë perëndimit të Perandorisë Osmane, nga Dalmacia deri në pashallëkun e Adrianopojës. Malësorët që u kishin bërë ballë ushtrive prej njëqind mijë njerëz, ranë viktima të përçarjeve të tyre të brendshme: të larguar në masë në Serbi, malli për vendin i pushtoi një ditë dhe ata u kthyen në banesat e tyre të lashta, duke shtypur gjithçka që kërkonte t'i ndalonte. Lodhja e turqve i lejoi ata të qëndronin aty, por më shumë si mbartës të një kujtimi të madh, sesa si fis, sepse kishin mbetur vetëm katër fshatra dhe 4 000 frymë.
Unë gjeta në Bogë, falë rekomandimit konsullor dhe shpirtit mikpritës të gegëve, një pritje të ngrohtë, të cilën nuk e shpërdorova, sepse kalova aty vetëm kohën e nevojshme për punët e mia topografike56. Boga, ashtu si Berzela, është e vendosur në shtratin e një liqeni të lashtë të shterur për shkak kishë e veçuar ngrihet në anën tjetër. Kjo vendosje me kate e tokës diluviale bie më shumë në sy në luginën e Piatrës në Moldavi, një nga temat më interesante të studimit që mund t'i ofrohet një gjeologu. Unë mbërrita pas rreth një orë e gjysmë në krye të Përroit (unë nuk mund ta quaj burim pikën e nisjes së një lumi pa ujë). Do të dëshiroja shumë të depërtoja në grykat e Bjeshkëve të Namuna dhe të shihja, qoftë edhe së largu, fushëgropën shumë të bukur ku fshihej Gucia dhe atë safirin e vogël që e quajnë liqeni i Plavës; por koha më nguste, dhe mora sërish, pa dëshirë, rrugën që kisha përshkuar një ditë më parë.
Pak pas Dedajt, kaluam Përroin mbi një urë druri të ngrënë nga krimbat me një qëndrueshmëri aq shqetësuese, sa ne e kapërcyem në këmbë, njëri pas tjetrit, duke i lënë bujarisht kafshët tona t'ia dilnin mbanë me mëshirën e Zotit. Ura nuk u shemb dhe, pasi u hipëm kuajve, arritëm, përmes të mbjellave që dëshmonin për punën e mundimshme të shqiptarëve, në fshatin Zagorë, ku më priste mikpritja e zellshme e gjigantit tim gegë, Çukut të mirë. Nuk dua ta mërzis lexuesin tim me hollësi të njohura të mikpritjes fshatare në Orient: do të them vetëm, për ta mësuar udhëtarët sibaritë’, se shtrati im u shtrua në pemishte dhe unë fjeta nën qiell të hapur, shprehje që atë natë ishte me të vërtetë e saktë.
Zagora është një fshat shqiptar, por emri, që është sllav dhe do të thotë "në këmbë të malit"[1], duket se tregon një prej atyre vendeve nga gegët kanë dëbuar serbët, në një kohë të papërcaktuar, e cila mund të përkojë me përafërsi me kohën që pasoi menjëherë pushtimin turk60. Ky vend u përkiste në zanafillë tri fiseve serbe, Petroviçëve, Tutoviçëve dhe Pelaive, që formonin një grup prej njëqind shtëpish rreth malit Veleçik61. Një ditë mbërriti në vendin fqinj me ta një shqiptar i ri i quajtur Dedali, që, duke shërbyer si bari te një i pasur i fisit të Kuçit, u dashurua pas Katës, vajzës së tij, kundër dëshirës së të atit. Ky i fundit ia dha vajzën djalit, por duke e dëbuar çiftin e ri nga shtëpia, të cilëve u dha sa për të mbajtur veten disa ushqime dhe një mushkë për t'i mbartur. Ata arritën natën në Veleçik, duke ecur në këmbë, Dedali duke mbajtur gruan e tij të re shtatzënë dhe të rraskapitur nga lodhja. Mushka mori arratinë, dhe Dedali humbi krejt duke u vënë në ndjekje të saj: ai e gjeti në hyrje të një shpelle mjaft të madhe, zbulimi i së cilës i dha krahë haresë së tij, sepse ajo do ta mbronte nga stuhitë e dimrit. Ai u vendos aty së bashku me gruan dhe kjo shpellë, sot e famshme midis gegëve me emrin Shpella e bagëtive, u bë djepi i një prej fiseve të mëdha të Shqipërisë.
Një ditë ndodhi që Petroviçët dhe fqinjët e tyre u alarmuan nga prania mes tyre e një familjeje të madhe dhe të frikshme. Ata shkuan të këshilloheshin me një plak njëqindvjeçar, i cili kishte kohë që nuk merrte pjesë në këshillin e fisit, ku kishte lënë një emër të madh për urtësinë e tij.
Fëmijët e mi, u tha plaku, kjo është prova së cilës do t'i nënshtrohen bijtë e Dedalit për të mësuar se deri në ç'pikë janë për t'u pasur frikë. Ftojini për një drekë në nder të tyre dhe, kur të jenë ulur, vendosuni sofrën përpara, por që duart e tyre të mos e arrijnë. Në qoftë se ata afrohen te sofra, i vrisni menjëherë, sepse janë njerëz paqësore dhe të ndrojtur. Nëse, përkundrazi, çohen dhe kapin sofrën për ta vendosur mes tyre pa e çarë kokën për ju, kjo do të jetë shenja se janë njerëz të dhunshëm dhe ju do të bëni mirë të lini vendin natën tjetër së bashku me tufat dhe plaçkat tuaja të çmueshme, ndryshe do t'ju vrasin ose do t'ju kthejnë në shërbëtorë.
Bënë siç u tha plaku dhe sllavët panë të shtangur bijtë e Dedalit të ngrihen me ngut, të kapin sofrën dhe ta vendosin para babait të tyre. Po atë natë, të gjithë morën rrugët e emigrimit, me përjashtim të një pjese të Petroviçëve, që formon Gjysma e dytë e shekullit XV.
Maja e Veleçikut (1 726 m) kulmon në veri të Zagorës. sot një grup prej tridhjetë e tetë familjesh. Raca e Dedalit u bë fisi i Kastratit, që llogarit 2 600 frymë. Të sulmuar nga turqit që komandonte Tahir Beu, Kastratasit shpartalluan pushtuesit, që mundën të organizoheshin përsëri vetëm prapa Përroit të Thatë, kufiri i sotëm i fisit.
Katër orë pasi kisha kaluar Përroin mbi një urë guri në gjendje të mirë, hyra në Shkodër, ku u përgatita seriozisht për ekskursionin tim në Malin e Zi. Sigurova pa lodhje letrat e nevojshme, dhe pashai vuri në shërbimin tim një lundër shqiptare me gjashtë rremtarë, që do të më zbrisnin në krye të dhjetë orëve në Rjekë, në vetë zemrën e Malit të Zi. Shtruam në konsullatë çështjen e sigurisë, sepse një statu quo armiqësore mbretëronte ende midis Malit të Zi e Turqisë, dhe në kufi pasionet ishin më se të acaruara. Zoti Jubani më shtyu të merrja në anijen time, si mbrojtje, njëfarë malazezeje, që gjendej atëherë në Shkodër dhe që priste rastin për t'u kthyer në male. Përkujdesja rezultoi e mirë, por aspak e domosdoshme, dhe në fund u refuzua. Mbrojtja ime nga ajo që quhet rëndom seksi i dobët, në ato rrethana, nuk do t'i kushtonte asgjë dinjitetit tim, por nuk kisha kohë për të humbur. Kjo mbrojtje femërore është më e dobishme se çdo ferman i botës, sepse për malazezët, si për gjithë popujl kalorësiakë, respekti për gruan është detyra më e lartë e burrit të besës dhe luftëtari që do të hapte zjarr mbi një grup në mesin e të cilit është një femër, pushon së qeni kandidat për titullin i'ounak (hero). Duhet t'i tërheqë më mirë mbi vete të gjithë plumbat dhe të mos u përgjigjet të shtënave, dhe ky është një ligj aq i shenjtë në mal, saqë kuçitët, kur janë në luftë me malazezët, fshihen prapa grave të tyre (thonë gjuhët e liga), për të shkrehur armën pa qenë i rrezikuar.
Ka në Shqipëri një proverb në formë dialogu që vizaton me mjaft besnikëri statusin e gruas në Orientin europian. Skena zhvillohet në një kafene poliglote.
Ç'është një grua ?
Një turk- Një robinjë.
Një shqiptar.- Një skllave.
Një serb.- Një shërbëtore.
Një bullgar- Një shoqe.
Një çifut.- Një ortake.
Një grek.- Një mbretëreshë.
Fjala greke është edhe më shprehëse: vassiliki. Unë dëshiroj që ky madrigal i bukur të pajtonte miqtë e mi helenë me lexueset e bukura franceze që duhet fi kenë pranuar si dogmë fetare thumbimet qesharake të zotit Edmond Abu. Por një proverb nuk duhet marrë në kuptimin e ngushtë të fjalës, ai shpreh veçse sipërfaqen e gjërave. Turku, që përbuz mrekullisht gruan, është edhe bashkëshorti më i butë për ta drejtuar, dhe serbi malazez, që e quan gruan e tij një shërbëtore, madje edhe më keq, ka dashurinë më të thellë për shoqen e devotshme që shkon, në mes të plumbave, për t'i çuar një grusht fishekësh apo për t'i mbushur pushkën.
Pas maturës, në vjeshtën e vitit 1897, për shkak të zbulimit të kockave të dinosaurëve në vitin 1895, u regjistrova në Universitetin e Vjenës, ku asokohe punonte profesori Eduard Suess. Botimet e mia të para shkencore dolën në trajtesat e Institutit Gjeologjik Perandorak në Vjenë, në vitin 1897 dhe trajtonin gjeologjinë e viseve të Hatzegut.
Në hartimin e tyre më ndihmoi së tepërmi profesori Arthaber, asokohe asistent, në mënyrë që t'i sillja ato në një formë të përshtatshme të jashtme. Përmbajtja e tyre nxjerr në pah se shtresat e Szentpëterfalvas, të cilat të çojnë te vertebrorët, nuk janë të epokës terciare siç mendonte G. Halavats, por të asaj kretazike dhe kësisoj botimi im i parë pati karakterin e një polemike. Historia e zbulimit të shtresës së kockave të Szentpëterfalvas është botuar nga Inkey në Fdldtani, Kdzlony, Budapest. Kockat e para i ka gjetur motra ime Ilona dhe këtu duhet treguar një episod tjetër i vogël në lidhje me këto pjesë të gjetura.
Për mbetjet e dinosaurëve Profesori Fuchs dhe Suess kishin dijeni qysh në vitin 1896 për arsye se u kisha dërguar material dhe megjithëse asokohe me të vërtetë kisha interes për gjeologjinë, gjithsesi ende nuk e kisha konceptuar vendimin që të merresha me gjeologjinë si specialitet shkencor. Por tashmë e kisha ruajtur, natyrisht jo krejt në formë legale, “materialin” në Szëntpëterfalva dhe prandaj asokohe e pranova propozimin e Profesorit Suess që të dërgohej në vendin e zbulimit Dr. Arthaber nga ana e Akademisë së Shkencave, për të mbledhur aty material dhe madje për ta përshkruar, por që materiali të mbetej në pronësinë time. Megjithëse Dr. Arthaber ishte i kamur, Suess tashmë ngurronte me shpresën se ndoshta Arthaber në momentin e fundit do ta paguante ekspeditën me mjetet e tij personale. Me vënien në dispozicion të parave, nga të cilat dështuan në rradhë të parë bisedimet midis Arthaber dhe Suess (respektivisht Akademia) dhe kësisoj e gjithë nisma u bë pluhur e hi. Por mua, më tej, më mbeti jo vetëm materiali por edhe e drejta morale e pronës, çka ishte deri diku e rëndësishme, sepse më vonë unë vendosa që ta përpunoja vetë atë dhe kësisoj u bëra paleontolog. Pa gjetjen e mbetjeve të disonaurit në Szentpëterfalva, unë si gjimnazist, nuk do të kisha hyrë kurrë në kontakt me gjeologët vjenezë Suess dhe Fuchs dhe as që do të isha regjistruar në universitet, në specialitetin mjaft të çuditshëm për shtresën time shoqërore, në ‘gjeologji’, por ja që kjo ngjarje si i thonë një fjale, rrodhi vetë. Nja dy gurë, të cilët m'i dhuroi një mik i vjetër i xhaxhait tim, z. Guyla nga Szentgyërgyi kur ishte në humor të mirë si dhe libri im për mineralet, të cilin e kishte një ithtar gjeologjie, bënë që unë së pari të anoja nga mineralogjia dhe pastaj nga gjeologjia dhe ky ishte shkaku që lexova deri në fund librin e historisë së tokës, të cilin ma kishte dhënë profesori Koller në klasën e gjashtë të gjimnazit. E gjithë kjo bëri që unë të filloja të interesohesha për gjeologjinë e mjedisit të Szacsalit. Siç shihet, rastësitë e vogla patën një rëndësi madhore për të gjithë jetën time. Pas polemikës time të parë kundër Halvatas, mora prej tij një letër që tregonte një injorancë të madhe për temën dhe më pas vijuan shumë artikuj pro dhe kundër, në të cilat unë sulmet i paraqisja mbi baza gjithmonë e më të gjera. Kjo polemikë përfundoi vetëm tri vite më vonë.
Suess dhe Fuchs i kisha dëgjuar në universitet, në vitin 1897. Në vitin 1898 komunikoja me Suess, Hatschek dhe Lieben. Në janar të vitit 1899 Suess më kërkoi të përshkruaja kafkën e Telmatosaurus, të cilën e kisha zbuluar në vitin 1896. Suessi ishte i shkëlqyer si mbajtës referatesh, si dijetar i veçantë, ndërsa si mësues nuk kishte asnjë seminar të rregullt. Prandaj nxënësit, sidomos kur u plak, i jepnin rëndësi që të ushtroheshin vetë në praktikë. Kjo ishte një metodë përgatitore e vështirë, që të hante kohë por e një hulumtuesi të pavarur, por njëkohësisht edhe shkaku që Suess kishte relativisht pak dëgjues. Kur unë e quajta si të pamundur kërkesën e tij për të përshkruar Telmatosaurus sepse nuk e njihja osteologjinë dhe për këtë temë madje asokohe as nuk ishin mbajtur referate në universitet, ai më tha “atëherë mësojeni” dhe me këtë thënie çështja quhej e përfunduar. Natyrisht, vetë Eduard Suess i përmbahej me besnikëri këtij parimi, pasi ai megjithëse ishte 70 vjeç po mësonte në mënyrë të përkryer gjuhën ruse. Referatet e tij të mësojnë, shikojnë në madhësitë dhe veprojnë në mënyrë sintetike. Unë ndoqa kërkesën e tij dhe e përfundova punimin tim në qershor, natyrisht jo pa më nxjerrë shqetësime për shëndetin. Përfundimin e këtij punimi, meqënëse nuk isha auditor universiteti, e përdora në vitin 1897 kundër kryegjeologut hungarez Halvatas për t'i dhënë fund polemikës që kishte hapur në lidhje me moshën e shtresave të Szentpëterfalva. Unë e mora kafkën e Telmatosaurus në Budapest dhe e paraqita në një seminar specialiteti të Shoqatës Gjeologjike Hungareze, ku mbajta një referat mbi dinosaurët në përgjithësi, rëndësinë e tyre stratigrafike e kështu me rradhë, kësisoj që Halvatas në fund të referatit duhej të ishte i detyruar të pranonte pa e zgjatur moshën e shtresave të Szentpëterfalvas por edhe gjëra të tjera, si mosha e shtresave të dala në Puj dhe Bajesid, në lidhje me të cilat unë kisha polemizuar qysh në vitin 1902. Për shkak të karakterit tim sulmues kjo nuk do të mbetej polemika ime e fundit, por kjo më sillte qetësi, sa që nëse një tjetër dëshmonte drejtësinë e një pikëpamjeje, këtë gjithmonë deri më tani e kam marrë me indiferentizëm, kështu p.sh. kur Gaali vërtetonte oligocenin në luginën e Hatzegerit e të tjera. Përpara referatit tim mbi Telmatosaurus në Akademinë e Shkencave në Vjenë, i cili u zhvillua 24 orë pas referatit të Budapestit, pata një episod të lezeçëm me profesorin Weiss, drejtori i Sternwarte. Duke shoqëruar Suessin për në shtëpi, siç bëja shpesh për shkak të bashkëbisedimit interesant, na takoi profesori dhe anëtari i Akademisë, z. weiss. Suess më prezantoi, duke bërë vërejtjen se unë së shpejti do të mbaja një referat në Akademi. weiss më pa i shastisur, më studioi nga koka te këmbët dhe vetëm më pyeti “Sa vjeç jeni?”. I thashë sa yjeç isha (22). Weiss e pranoi këtë me vërejtjen ”Kështu pra” dhe pastaj vijoi bisedën me Suess. Weiss u shfajësua duke thënë se nga pamja ime e jashtme kishte menduar se isha shumë më i ri.
Më 23 qershor dhashë referatin tim në Akademinë e Shkencave. Pas kësaj shkova në Bosnjë sepse i kisha premtuar një shëtitje në Bosnjë kontit Louis Drashkovic, mikut tim të vetëm të mëvonshëm, i cili asokohe studionte në degën juridike të Theresianums Jus.
Stacioni hekurudhor në Brodin boshnjak është ruajtur krejt në stilin e bukur oriental. Unë isha disi i përgjumur dhe salla e pritjes e ndriçuar mirë (ndriçim elektrik), stil ngjyrash të forta orientale si dhe disa turq dhe serbë që vërdalloseshin me kostumet e tyre kombëtare, një soditësi të pamësuar i krijonin një përshtypjen e një përralle persiane të “Një mijë e një netëve”. Hekurudha Bosnisch - Brod - Sarajevo është një hekurudhë e kalibrit të vogël, vagonat e vegjël, kanë vetëm një amortizator në mes, vagonët e mallrave nuk janë 10 ooo kg por vetëm 5 000 - 6 000 kg. Lokomotivat janë si lokomotiva manovrimi të ndërtuara në stacione më të mëdha hekurudhore dhe e gjithë kjo të krijon përshtypjen më shumë të një truku për ministrin dhe njerëzit e lartë se sa të lë përshtypjen e një hekurudhe të rregullt.
Në Sarajevë tramvaji elektrik, ndriçimi elektrik dhe të gjitha ‘të modës së fundit’, shtrimi i rrugës shumë i larmishëm, makadam, asfalt, kalldrëm guri, madje pa kalldrëm. Edhe në shtëpitë e stilit europian dallohen arabeskat, harqet në formë patkoi dhe të tilla të ngjashme të ndikimit oriental. Kësisoj është shumë e këndshme përzierja e stilit të shtëpive dhe zbukurimi arab që i ka mbetur shtëpive. Në pjesën turke të Sarajevos duket sikur qëndrojnë përbri njeri-tjetrit panairet e përhershme. Shtëpitë moderne dalin si këpurdha apo si gjigandë midis dyqaneve barraka ndërsa këto nisin e zhduken por nuk modifikohen. Vlen të përmendet për shtëpitë turke, të cilat pa pëijashtim janë të larta, lartësia e katit ku në mes të fasadës gjendet në përgjithësi një kullëz katërkëndore e mbyllur me grilë hekuri.
Në Sarajevo sheh shumë çallma. Çallma bëhet me një copë pëlhurë të gjatë dhe me ngjyrë që vjen rrotull festes. Hapësira midis çallmës dhe festes shërben si një lloj xhepi për sendet e vogla. Në një nga këto pashë një herë një thikë, te një tjetër një palë gjyslykë e të tjera si këto.
Bashkia e Sarajevos është e stilit oriental me arabeska të shkëlqyera, një ndërtim i shkëlqyer i klasit të parë, nga jashtë dhe ngabrenda. Kosto e ndërtimit 720 000 fl. Medreseja është 400 vjeçare. Çdo nxënës konviktor studion këtu turqisht, arabisht dhe gjuhën amtare. Kursi zgjat 8 vjet dhe bëhet hoxhë ose kalon në një shkollë juridike. Çdo dy konviktorë jetojnë në një dhomë, në të cilën gjenden një tavolinë, një sobë dhe dy shtretër. Përveç seminarit vizitova atelienë e artistëve, ku bëhen punime në gdhendje, inkrustime që shkojnë kryesisht në Paris dhe më pak në Vjenë.
Prej Sarajevos doja të shkoja në Pljevlja. Por në pajtonin për në Pljevlja tashmë ishin të katër vendet e zëna. Me një urdhër në një letër të hapur shkova te drejtori i postës, Cimponeriu dhe ky urdhëroi që punonjësi i karrocës së postës të ulej në karrocën e postës në mënyrë që unë të zija vendin përbri karrocierit dhe kështu u bë. Pas Sarajevos pjesa shkëmbore deri në të ashtuquajturën Ura e Dhive ishte e mrekullueshme. Në Gorazde shkova në xhandarmëri dhe kërkova një kalë në mënyrë që po atë ditë të shkoja në Cajnice. Në orën shtatë të mbrëmjes më dhanë një kalë Klepper që nuk shkonte me trokth si dhe një vendas boshnjak me të cilin nuk mund të flisja dhe bashkë me ta mbërrita në orën dhjetë të mbrëmjes në Cajnica. Aty pata një mëdyshje. Unë nuk mund t'i thoja se doja të shkoja te kryetari i rrethit Barisic. Boshnjaku nuk dinte se ku duhej të më çonte. Ndërkohë ndeshëm xhandarët. Këta më ndihmnuan. Barisic, një njeri pothuajse i huaj dhe i panjohur për mua, të cilin më në fund e gjeta, sapo donte të binte të flinte. Ai më dha për të ngrënë (mish të pjekur, sallatë etj.) dhe hëngra në orën 11 të natës. Barisic ishte njeri miqësor, shumë gazmor dhe me të ia kalova shumë mirë deri në orën 12. Ditën tjetër vijova më tej në kufirin në formë kurrizore Pljevlja Metaljka. Këtu niste një botë krejt e panjohur gjeologjike. Siç doli nga udhëtimi, në Sanxhak ashtu si në Bosnje paraqiten formacione triaskalke dhe rreshpje paleozoike por nuk ka gjurmë gipsi.
Dr. Karl Oesterreich, tashmë profesor i universitetit në Utrecht, më shkruante më vonë (afërsisht 7/VII/1899) për pjesën në vijim, e cila gjendej në jug, “Triaskalket e viseve në Pljevlja gjenden shkëmbinjtë paleozoikë, të cilët unë i kam përshkruar në të gjithë hapësirën e tyre nga Bijelo Polje deri në Mezica. Pastaj vijojnë masivët gëlqerorë prej Berane deri në Pejë. Fosilizime të sigurtë nuk kam. Por në skajin e malësisë në veri të Pejës, hamendësoj në Flysch dhe Rogozna, është një shtresë serpentine si ajo boshnjake. I vetmi vend i sigurtë gipsor është Gjakova. Këtu në brendësi të varmalit të Alpeve shqiptare pashë një mbetje të një malësie në përgjithësi gipsore të kahershme”.
Në Pljevlja, kudo nëpër faqet e maleve, gjenden monograme të perandorit dhe vargu i emrit të sulltanit, të bërë me gurë dhe të lyer me gëlqere të bardhë. Një monogram i tillë, është mbi 100 hapa i gjatë. Ky dallohet shumë nga lartësitë rreth Pljevljas. Ushtarët tanë i bënin të tilla monograme për të kaluar kohën. Megjithëse kjo nuk të jepte asnjë të drejtë mbi tokën, ato sakaq ribëheshin nga turqit që nuk e besonin këtë. Tashmë preheshin në paqë përbri njeri tjetrit këto shenja të shndërritshme turke dhe austriake. Në Pljevljapërveçbrigadierit Goumoens njoha edhe konsullin Jovanovic dhe bashkë me të shkova te Sulejman Pasha, guvernatori i Pljevljas. Sulejman Pashës i thashë se më pëlqente të shkoja në Bijelo Polje. Ai më tha që më mirë të mos shkoja sepse kjo ishte e rrezikshme dhe nuk mund të më jepte garanci dhe përveç të Ijerave nuk ishte në varësinë e tij e të tjera si këto. E kuptova se plani im ishte i pakëndshëm për të dhe prandaj hoqa dorë. Ai është njëkohësisht guvemator civil dhe ushtarak i Pljevljas, një zotëri me tmp mesatar, i madh në moshë, me flokë të thinjur dhe është shumë miqësor. Por Gouemoen më tha se banorët e Pljevljas kanë njëkohësisht frikë dhe respekt për të. Në Pljevlja arrita të përcaktoj shtresë linjiti, por këto ashtu si edhe thesare të tjerë mineralesh të Turqisë nuk mund të shfiytëzohen sepse turku i përmbahet parimit se nëse xeherori dhe minerali do të ishin të përcaktuar për njeriun, atëherë allahu nuk kishte pse t'i fshihte ato nën tokë, por do t'i kishte shpëmdarë mbi të. Nëse dikujt i digjet shtëpia, atëherë këtë natyrisht e ka dëshimar allahu dhe prandaj njeriu nuk e rindërton shtëpinë e djegur por më mirë e ngre nga e para.
Meqë shëtitja për në Bijelo Polje ishte e pamundur, shkova me kalë nga Pljevlja për në Prijepolje, pasi kisha marrë njëkalë gjoja të mirë me anë të konsullit. Kali patjetër që kishte disa të meta. 1) i fortë dhe frymëshkurtër, 2) nuk mund të shkonte me trokth, 3) rrëshqiste dhe pengohej me këmbët e pasme, 4) hapin e tërhiqte zvarrë si kërmill. Por gjithsesi ishte kalë i mirë. Kishte dy sy dhe katër këmbë, një bisht dhe të gjitha që i duheshin një kali. Kësisoj zgjatishumë deri sa mbërrita në Prijepolje. Prijepolje kishte shumë më tepër pyje se Pljevlja, ku pylli pothuajse mungonte fare. Nëse dikush do të bëjë dru në Turqi, atëherë ai shkon në pyllin më të afërt për të bërë dru. Ligji turk i vitit 1899 për pyjet, i cili sigurisht ng ana teorike ishte shumë i mirë dhe pasojat ishte një shkretim pyjesh.
Gjatë rrugës së kthimit nga Pljevlja për në Prijepolje u ngatërrova nëpër pllajën karstike dhe u gëzova kur në zonën e shkretuar karstike duke parë me dylbi dallova më në fund sërish shtyllat e telegrafit midis Pljevljas dhe Prijepoljes. Në një zonë karstike si kjo rreth Pljevljas, është e vështirë që të orientohesh në hartë, pasi nuk ka një pikë ndalimi në terren dhe gropa të mëdha karstike të cilat janë të shënuara vetëm pjesërisht në hartë, të gjitha në largësi dhe zhvillim të njejtë, më shumë të ngatërrojnë. Njera pranë tjetrës dolinat gjithë bar. Kjo pamje mund të bëhej e mërzitshme për shkak të vijimësisë, por fillimisht të ngërthen fort. Shkurrnajat e dëllinjave janë të vetmet që në zonën e triaskalkut dhe të dolinave të krijojnë idenë e pemës. Një tjetër lloj shkëmbi që parapëlqen më shumë dëllinjën, siç e pashë më vonë, është serpentina. Ky lloj parapëlqimi krijohet meqë shkëmbi i formuar nga të dy humuset e fortë, si rijedhojë e përzgjedhjes nga pothuajse të gjitha dhitë bimëngrënëse, të cilat nuk e pëlqejnë dëllinjën, mbetet të rezistojë vetëm kjo.
Meqë unë doja të shkoja nga Pljevlja për në Rudo, pas kthimit nga Pripolje, me ndërhyijen e Goumoenit te Sulejman Pasha, më vunë në dispozicion një zaptije, i cili duhej të më shoqëronte deri atje. Në mbrëmje zaptija erdhi që të prezantohej dhe më pyeti se në çfarë ore në mëngjez herët duhej të niseshim. I thashë herët, në orën gjashtë të mëngjezit dhe e mendova ‘alla frënga’. Ora gjashtë ‘alla turka’ në këtë stinë të vitit ishte ora dhjetë paradite ‘alla frënga‘. Prandaj nga kjo kohëllogaritje ‘alla turka’ dhe ‘alla frënga’ na doli një ngatërresë e madhe. Unë nuk e dija se sa ishte ‘alla turka’ ora gjashtë ‘alla frënga’. Ai nuk e dinte të kundërtën dhe vetëm me ndihmën e disa oficerëve, ordonancës, shërbëtorëve dhe njerëzve të tjerë, u rregullua edhe kjo çështje. Më në fund i thamë se duhej të ishte në orën dy të mëngjezit ‘alla turka’.
Pas këtij episodi shkova në kazinon e oficerëve të Pljevlja, në të cilën më çoi gjithashtu Gouemoen dhe ndoqa një lojë shahu, kur erdhi ordonanca ime dhe më njoftoi mbërritjen e një ‘zoti Alban’. Unë nxitova jashtë dhe përpara dhomës së oficerëve gjeta një kalë, ushtarë turq, turq, ushtarët tanë si dhe dikë me një pëlhurë velash apo diçka të tillë dhe me një shkop të trashë siç u duk më pas dhe me një feste lëkure të dalë boje.
Ky ishte konti Louis Draskovic, i cili kishte ardhur nga Shqipëria. Ai kishte marrë vesh në Prijepolje se gjendesha në Pljevlja dhe pyetja e parë që më bëri, kur më në fund më takoi në Pljevlja, ishte nëse kisha kalë. Përgjigja ime ishte ‘jo’. Pastaj unë dhe Draskovic, ashtu siç ishte, shkuam te Goumoens. Vetëm në dhomën e ndriçuar mirë tashmë shihej se Draskoviç dukej si vagabond, por gjithsesi më la një përshtypje të mirë. Pantallona tëhirta me garniturëlëkure dhe me njëfanellë të bardhë, d.m.th. dikur kishte qenë e bardhë, e cila ishte e hapur nga përpara dhe tregonte një gjoks të nxirë, një qafë të nxirë shumë dhe një fytyrë pothuajse të tillë. Feste lëkure, opinga malazeze, përreth trupit një shullah,4} konstandinopoje mbushur me blloqe shënimesh, kuti duhani, cigare e të tilla si këto. Për më tepër një shkop të fortë në dorë dhe natyrisht i parruar. I sajuar kësisoj Draskovici natyrisht që tërhoqi vëmendjen kur shkuam bashkë me Goumoen nëkazinon e oficerëve, sidomos nga që ishte këmbëhollë dhe ecte i përkulur. Unë isha shumë i kënaqur që e shihja sërish. Draskovic ishte i ngazëllyer për udhëtimin e tij, sidomos që kishte qenë 142 ditë në Rozaj, te Kurtagiç Ethem Ibrahim Efendi, vëllami i tij.
Nga Draskovici mora vesh se zaptija i tij kishte një kalë të mirë, prandaj bashkë me të shkova ditën tjetër te zaptija. Ai na e tregoi kalin e tij. Ai ishte një kalë i mirëfilltë Sanxhaku me një hije shqiptare. I vogël, më saktë i shkurtër, kokën jo aq të vogël, jo i rrumbullakuar, fillimin e qafës të fortë, qafa e shkurtër në formë trekëndore me një jele të shkëlqyer, me shpatulla të gjera, supe të forta, vithe disi më të dobta, shumë të drejta por disi të shkëputura. Në tërësi një konstrukt me kockë të fortë. Këmbë të forta dhe që s'kanë të sharë. Kali kur u ble ishte në gjendje të keqe. Llojet e ecjeve të pranueshme: hap të mirë, ecje e shtruar dhe trokth të butë, ndërsa galopin siç e dallova më pas, pothuajse të mirë por me lëvizje disi të rënda. Në ecje dhe në trokth ishte elastik. Ky kalë ishte i racës brauner dhe prandaj si çdo Braun u quajt Dorat.
I thashë se e bleja Doratin për 70 fl. Zaptija kërkoi 120. Ramë në ujdi për 106 fl. Blerja u vulos në prani të disa turqve të tjerë duke shtrënguar duart dhe paratë u dhanë menjëherë. Zaptija i pranoi 106 fl. me dëshirë në kartmonedhë austriake. Dorat është 5V2 vjeç, por është kafshë e prapë. Nuk mund të rrihet fare pranë tij. Ai kafshon këdo që nuk është turk. Nëse i jep sheqer, ai me të vërtetë e përlan, por gjithsesi edhe pas kësaj kafshon. Shpresojmë që të ndryshojë. Patkonjtë ishin si ato të kalit të Louisit, të quajtur Djogat, pra patkonj ‘alla turka’. D.m.th. me një patkua shumë të gjerë, i cili mbyllet edhe nga prapa si një lloj disku dhe që mbulon të gjithë pjesën e poshtme të shputës. Vetëm në mes mbetet një brimë e hapur sa gishti. Ky patkua mbron pjesën e brendshme të thembrës nga gurët e mprehtë, por nga ana tjetër është i keq, pasi kalit me që i mungojnë gozhdët e patkoit nuk mund të kapet dhe kësisoj rrëshqet. Në përgjithësi kuajt turko-boshnjakë janë kuaj shumë më të keq malësie se sa kuajt siebenbiirgezë, por duken shumë më të bukur.
Pas blerjes së kalit shkuam në shtëpi dhe na vizitoi një djalosh shqiptar nga Peja, i cili merrej me tregëti armësh. Ai erdhi për të na shitur sende argjendi. Më parë kishte qenë te ne një tjetër tregëtar me po këto gjëra, por të cilit i kishim treguar derën. E lamë të ulej djaloshin shqiptar dhe Louis bisedoi gjatë me të dhe më në fund bleu diçka të vogël. Ai tha se kishte ardhur vetëm për të nxehur tregëtarin tjetër. Një qerrata i shkathët dhe i mprehtë. Arnautët kishin një mbiprodhim të madh në vend. Shqipëria është një vend i varfër, i cili në raport me varfërinë e tij ka një popullsi tepër të dendur dhe prandaj çdo vit zbresin shumë shqiptarë nga malësitë e tyre në ultësira, ku ata si tregtarë shumë inteligjentë dhe nismëtarë, depërtojnë deri në Karlstadt në Kroaci, madje deri në Agram.
Shkova vetëm me Draskovicin te Pashai. Louisi për tu prezantuar dhe unë për ta falenderuar për zaptijen që nuk e përdora. Këtu na ndodhi një incident i rëndë dhe i pakëndshëm me konsullin tonë, çka ishte diçka e re për mua, por Louisi nuk u befasua pasi Jovanovic e njihte qysh në vitin 1898 në Beograd si një njeri të trashë, mendjemadh dhe të pakëndshëm. Edhe Bornemisza Gyula më tha më vonë se Jovanovic ishte i trashë dhe mendjemadh.
Ditën tjetër mora udhën me kalin Dorat bashkë me Draskovicin për në Cajnice, në Bosnje dhe lashë Sanxhakun, të cilin oficerët austriakë nuk e quanin Sandschak, por për shkak të stacioneve të këqia e quanin ‘Shand-sack’t5). Sanxhaku, i pushtuar nga Austro-Hungaria si rrjedhojë e vendimeve të Kongresit të Berlinit, formon ose të paktën duhet të formojë një pykë midis Serbisë dhe Malit të Zi. Por pushtimi perandorak, që duhet të veprojë është një mashtrim. Së pari popullsia e atyshme nuk ka pikë respekti ndaj ushtarëve tanë. Së dyti, në të vërtetë ne mbajmë të pushtuar vetëm rrugën (Cajnice-Prijepolje). Ushtarët tanë patjetër që në Sanxhak janë bartës të kulturës dhe sjellës të kulturës të shkallës së parë (rrugë, shtëpi, tubacione uji, telefon, varreza, komfort europian, gazeta etj.) por gjithsesi kultura mbetet diçka e huaj për popullsinë dhe kjo kryesisht sepse ne nuk jemi fare në kontakt me popullsinë dhe përveç kësaj as nuk kërkojmë kontakt.
Turqit nuk bëjnë asgjë. Gjithçka këtu është punë e ushtarëve tanë. P.sh. udhëtohet pa kalë 40 km apo më shumë nëpër një shkretinë gjithë gurë, pa ujë dhe pa karrocë. Në çdo tetë kilometra apo më shumë larg nga njera tjetra lartësohen ndërtesa të vetmuara, të vjetra, nganjëherë gjysmë të rrënuara, një han turk, ndërsa në mes të kësaj shkretine gjarpëron një rrugë e gjerë e mrekullueshme me zhavorr, ura të shkëlqyera nëpër serpentinat e mëdha. Sheh se këtu nuk është kursyer as para as kohë për të ndërtuar në këtë vend të egër një rrugë ushtarake të klasit të parë. Buzë rrugës shihet një rradhë e dyfishtë shtyllash telegrafi.
Nëse e di se disa qindrakilometra anashkësaj rruge nuk has as edhenjë rrugë qerresh, atëherëkjo rrugë tëbën shumë përshtypje. Udha duket të bëhet një fill, i cili në këtë vend të shkretë lidh postat tona me pjesën tjetër të botës. Herë pas here sheh një ndërtesë të bardhë. Këto janë stacionet tona ushtarake, të cilat gjithmonë ndërtohen në një pikë të lartë, vrojtojnë rrugën në mënyrë që të mos shkatërrohet apo të ndërpritet qarkullimi. Vetëm kjo udhë dhe këto ndërtesa janë pushtimi ynë në Sanxhak, pasi disa kilometra anash udhës, ajo tashmë bëhet e pasigurtë dhe prandaj nuk kemi se ç'të kërkojmë. Dëshmia më e qartë e kësaj ishte sepse megjithëse zona Sanxhak arrin pothuajse deri në Berane, gjithsesi unë nuk munda të shkoj më tej se Pljevlja, madje edhe oficerët tanë kur në pranverë ndërmarrin stërvitje të mëdha me kalë, këtë mund ta bëjnë vetëm me lejen dhe nën mbrojtjen e Pashait të Pljevljas. Kësisoj po aq mirë mund ta shënoje të gjithë Shqipërinë sikur i përkiste monarkisë, ashtu si edhe Sanxhakun. Është një mashtrim i padëgjuar nëpër harta, që zona midis Limit dhe Taras të shënohet si e pushtuar ushtarakisht nga Austro-Hungaria, ku nuk gjendet as edhe një ushtar i vetëm austriak. Ne, si njerëz jo të rrezikshëm në Sanxhakun verior vetëm do të durojmë, por nuk kemi kurrfarë ndikimi dhe mbetemi vetëm të huaj dhe miq. Prandaj Sanxhaku patjetër në vitin 1908 do të dorëzohet.
Të bien në sy dhe janë shumë të bukur kostumet e Sanxhakut.
Ndonjëherë burrat e mbështjellin të gjithë kokën me një pëlhurë të lehtë në ngjyrë të kuqe të ndezur, të cilën e rrotullojnë edhe rreth qafës, kështu që i duket vetëm një pjesë e dalë e fytyrës.
Nga Sanxhaku shkuam me kalë nëpër Cajnice, Sarajevo dhe Busovaca për në Travnik. Në Sarajevo pas një udhëtimi dy ditor arritëm të laheshim komplet. Në Ilidza shkuam përpara pa e vizituar dhe pastaj më tej në Busovaca. Drejt Busovacas vendi ishte më pak malor se sa më tej në jug dhe merrte një formë kodrinore. Kodrat e ulta dhe luginat e lagështa janë të mbushura me dru verri. Prej ‘Bosna Ravna’ (Rrafshina Boshnjake), siç emërtohet Bosnja në këngët kreshnike, nuk dallon asgjë. Bosna ravna quhet Bosnja vetëm në raport me pjesën malore që gjendet më tej në jug (Shqipëri, Sanxhak, Mali i Zi). Vlen të përmendet se në këngët kreshnike boshnjake nën emrin ‘Sibinjani Janko’ është Hunyady Janosh. Ndër të tjera thuhet “kështjella e këtij është në Sibinin malor”. Për këtë Sibin është dhënë njëkohësisht dëshmia Nagy Szeben (Sibiu, Hermanstadt) që nuk është Hermanstadt por Sibiu është emri i vjetër i këtij qyteti, përkatësisht Szeben.
Në mbrëmje, përpara Busovacas, filloi të errej dhe të binte shi, kështu që 8 kilometra përpara Busovacas u kthyem në një han. Shkuam në një si lloj sofite, tek e cila gjithsesi gjysma ishte e mbuluar me një lloj tavani. Në njerën anë kishte një oxhakku ishte ndezur zjarr, në mes të dhomës kishte një tavolinë të rrumbullakët të ulët, vetëm 20 cm e lartë, mbi të cilën servirej një tas i madh me supë patatesh. Rreth tavolinës u ulën disa boshnjakë, të gjithë katolikë fanatikë. Ata na bënë vend, na dhanë bukë dhe disa lugë. Ne u ulëm këmbëkryq përpara se të hanim dhe hëngrëm nga tasi i përbashkët. Pas supës pati salcë kosi dhe pastaj kafe. Pas të ngrënit shkuam në dhomën e gjumit të hanxhiut, meqënëse ne si miqtë më të mirë të tij viheshim nën mbrojtje në këtë dhomë dhe kësisoj u shtrimë aty. Porta e kësaj dhome, e cila ishte si një birucë e vogël me dritare edhe më të vogla, të çonte drejt në stallë. Pjesa më e madhe e dhomës zihej nga një si lloj podiumi ku edhe Çetëm. Në njerën anë ishte një shtrat druri ku s' kishte vend as edhe për një njeri, por ku kishin zënë vend hanxhiu me një fëmijë të vogël. Aty përbri gjendeshin stallierët, pastaj unë dhe përbri meje Louis. Ndërkohë në fund të dhomës ishin shala jonë bisagi, çanta ime e shpinës e kështu me rradhë. Kështu u shtrimë gjatë natës, të vendosur në rradhë si sardele të thara. Mbi disa jastëkë, të cilat na i dërgoi hanxhiu, vendosëm palltot tona të lagura, të cilat ishin spërkatur me dhë (uji me këtë lloj dheu, siç e pamë ditën tjetër, formonte një lloj balte të verdhë), u shtrimë dhe bashkë me Louisin u mbuluam me pallton e tij boshnjake. Kur u shtriva u vendosa fillimisht nga e majta, pra kundrejt stallierit, kur ai nëpër gjumë më ngacmonte me dorë në fytyrë. Kështu u ktheva në të djathtë. Pavarësisht faktit se parketi i podiumit ishte tejet i fortë, fjetëm shumë mirë deri në mëngjez. Vetëm se Louisi dhe unë e tërhiqnim pallton nëpër gjumë herë njeri dhe herë tjetri.
Meqë Dorati në Busovaca ishte sërish jo mirë, vendosëm që unë rrugën Travnik-Jajce ta bëja me tren. Morrëm vesh se treni prej Travnik për në Jajce shkonte në orën një dhe prandaj vendosëm që Louisi ditën tjetër duhej të nisej vetëm dhe herët për në Travnik, në mënyrë që të arrinte herët në Travnik dhe të porosiste aty një karrocë për Doratin. Unë duhej që të vijoja duke e mbajtur Doratin për freri. U bë siç e patëm diskutuar, por Louis mësoi se treni i Travnikut do të kalonte në orën 12. Prandaj ai la në një shtëpi një letër në lidhje me këtë, me të cilën më kërkonte që të vijoja sa më shpejt që të ishte e mundur dhe kështu 12 kilometrat e fundit përpara Travnikut i kalova me vrap brenda një ore e gjysmë. Megjithë rrebeshin, në Travnik mbërrita në kohën e duhur por meqenëse nuk kishte asnjë karrocë në dispozicion mu desh të prisja deri ditën tjetër. Ndërkohë Louis shkonte më tej me kalë.
Një boshnjak ortodoks, pra serb, i cili kishte shërbyer dy vjet dhe një muaj në Vjenë si ushtar dhe kësisoj dinte pak gjermanisht më dha shpjegime mbi popullsinë e Travnikut. Katolikët e quanin veten ‘Horvat’ (Kroat), muslimanët ‘turq’ dhe ortodoksët ‘serbë’. Shumë nga ata, të cilët e quanin veten turq, megjithëse ishin muslimanë, ata të shtresave të ulta të popullsisë me të cilët ne komunikonim, nuk dinin ose e dinin shumë keq turqisht. Osmanllinj nuk ka në Bosnje. Ata ishin të paktë dhe shumë muslimanë kanë emigruar qysh nga pushtimi. Kjo vlen për pothuajse gjithë Bosnjen e veriut dhe përsa u përket serbëve dhe turqve kjo vlen edhe për Bosnjen e jugut. Katolikët në Bosnjen e jugut nuk e quanin veten kroatë por boshnjakë dhe ky emër rrjedh qysh nga koha e mbretit boshnjak, përpara pushtimit turk, ndërsa në jug edhe koncepti i përgjithshëm Bosnje nuk mbulon aspak Bosnjen e sotme, por shtrirjen territoriale të mbretërisë së vjetër të Bosnjes. Popullsia në jug, me emrin Bosnje shënon edhe pjesë të Hercegovinas, të Sanxhakut dhe një pjesë të Shqipërisë. Këto të gjitha nuk i dëgjova vetëm nga serbi që njoha në Travnik por i dëgjova të përsëriten nga të tjerë.
Bosnja është një shembull i mirë për të kuptuar se çfarë ndikimi ushtron feja mbi karakterin dhe se si nëpërmjet rrethanash të jashtme mund të ndryshojë një popull dhe se si në traditën e popullit mbeten të ruajtura fakte të vjetra. Në Travnik, ditën tjetër e çova Doratin në stacion dhe në vagon hodha kashtë, sanë dhe tërshërë, në mënyrë që Dorati të kishte çfarë të hante deri në Jajce. Mora një biletë të klasit të tretë dhe shkova në vagonin e kuajve. Në njerin stacion emri i të cilit nuk më kujtohet, hyri faturino për të kontrolluar biletën. Pranë meje ishte Dorati që po bënte diçka jo të hijshme. Unë po dremisja në sanë duke përdorur shalën si jastëk. Faturino më kujtoi si stallierin e “zotit baron” dhe pyeti, “A udhëton edhe baroni me këtë tren?”. Për të thënë të vërtetën unë iu përgjigja “po”, ndërkohë që ai nisi bisedën dhe në mënyrë shoqërore më pyeti se prej nga vinim e të tilla si këto. Megjithatë bisedimi nuk zgjati shumë, meqenëse treni ndalonte vetëm disa çaste në stacion dhe faturino nuk ndjente kurrfarë kënaqësie të udhëtonte në vagonin e kuajve deri sa të vinte stacioni tjetër. Në Jajce mora me qira një vagon, e lidha Doratin te karroca dhe shkova më tej drejt Tetrovo Selo.
Udha prej Jajces deri në Jezero shkonte përgjatë bregut të liqenit, i cili ishte krijuar për shkak të formacioneve gëlqerore vullkanikë. Nepërmjet sedimentit vullkanik gëlqeror bllokohej edhe lugina e Jajcës. Përpara dilnin katarakte, të cilat favorizonin formimin e sedimenteve vullkanikë gëlqerorë dhe kësisoj një pjesë e madhe e luginës ishte nën ujë. Pikërisht pas Jajcës sedimenti sinter formon tarraca të vogla, të cilat janë të lidhura me njera tjetrën me anë ujvarash. Skaji i një tarrace të tillë formohet prej gumës së sedimentit vullkanik gëlqeror. Këto guma kijohen nëpërmjet një depozitimi gëlqerori mbi një lloj myshku dhe lartësohen rreth 20 cm mbi nivelin e ujit. Dhe mbi to rritet myshku i lartpërmendur, i cili nga baza nis e mvesh gjithmonë e më tej në lartësi. Me kalimin e kohës gumat do të bëhen më të gjera, më të larta dhe më të mëdha, derisa dalin nëpër to barëra, gëmusha, madje pemë, pikërisht dru verri dhe shelgje. Në përgjithësi basenët e ndërtuar nga këto guma, ashtu si në të gjitha tarracat prej sedimenti vullkanik, janë në formë rrethore dhe kanë ujë të kaltër dhe të shkëlqyer. Të tilla guma, të vendosura si shkallë-shkallë mbi njëra tjetrën, ndonjëherë shtrihen tërthor nëpër të gjithë lumin, përkatësisht liqen në trajtë lumi dhe ndërpriten vetëm nga disa vende të tërthorta, në të cilat ujët rijedh si nga një kanal shkarkimi. Në të tilla vende rryma është tepër e shpejtë dhe kësisoj nuk mund të lejojë aspak vendosjen e myshkut. Në vende të tjera të rrymës lartësohen sërish pemë të mëdha ose gëmusha mbi ishuj të vegjël që pjesën e poshtme e kanë të mbuluar krejtësisht dhe duket sikur rriten mbi ujë. Aty ku sipërfaqja e ujit ka pjerrësi të mëdha apo ekzistojnë ekskluzat, në mes të lumit mbi hunj të lartë lartësohen mullinjtë primitivë. Mbi të gjitha duket bukur kur mbi gumat e sedimentit vullkanik rriten pemët dhe mes gjelbërimit të gjetheve shfaqet ndonjë nga mullinjtë primitivë, pellgu i kaltër dhe shkuma e bardhë. Në krijimin e një liqeni të tillë artificial, si ky i Jezeros dallohen tri faza. E para një rijedhë e butë uji. E dyta disa guma të tejshtrira. E treta formimi i tarracave shkallë-shkallë. Nëse ky formim sedimenti vullkanik vepron, atëherë në këtë mënyrë liqeni bëhet gjithmonë edhe më i madh. Por dheu, lluca, kallamat, shkurret dhepemët gjithmonëveprojnëkundër dhe e shtyjnë terrenin që gjendet pas gumës. Këtë veprimtari mund ta vëresh mjaft mirë në udhën nga Jajce deri në Jezero dhe kështu më në fund mund të dallohen në liqen pesë zona të ndara mirë.
Liqeni i Jezeros duhet të jetë mbi 100 metra i thellë.
Githsesi thellësia e tij duhet të jetë diçka më e vogël se sa lartësia e të gjithave kaskadave sëbashku dhe kjo është në fakt shumë më tepër se 50 m. Kësisoj, formimi i liqenit si te Jezero përsëritet në Bihac, Plitvica dhe Slunj si rijedhojë e përmbajtjes gëlqerore të ujit.
Në Jezero ndala rastësisht përpara një ndërtese shumë të këndshme, si tip vile dhe pyeta një europian se çfarë hoteli ishte ky. Përgjigja ishte “Nuk e shihni?” apo diçka e tillë e paqartë, por gjithsesi përgjigje disi vulgare. Unë u nxeha, pashë hotelin pa mbishkrim dhe i thashë, ”Gjithsesi, hotelet në Europë kanë mbishkrime në mënyrë që të njihen. Mendova se edhe këtu sundonin marrëdhëniet e Europës perëndimore dhe jo ato turke.” Burri u nxeh dhe u zhduk në ndërtesë dhe sakaq pashë se ishte vetë hotelieri ai të cilit i kisha thënë këto fjalë.
Një specialitet dhe gatim i famshëm i Jezeros janë të ashtuquajturat ‘trofta të pjekura’. Mendoj se ky as nuk është specialitet dhe as troftat e këtushme janë më të mira se në vendet e tjera. Në liqen u futën disa boshnjakë me një barkë për t'i shtyrë për në shtëpi një tufë patash. Kjo ishte diçka origjinale dhe unë u zbavita shumë prej pazotësisë së tyre për sa i përket barkës. Të njejtën gjë bënë edhe boshnjakët e tjerë që gjendeshin në breg.
Prej Jezeros, duke pushuar vetëm në Vacar Vakuf, shkova nëpër natë në Kljuc, ku kishte nxituar përpara meje Draskovic. Draskovic në një ditë kishte bërë rrugën Bujovaca-Jajce dhe ditën tjetër Jajce-Kljuc. Por kjo kishte qenë e tepërt për Djogatin dhe në Kljuc kafsha i kishte kyçet të enjtura. Edhe Dorati ishte disi i lodhur, por mëse i shëndetshëm. Nga ora dhjetë i pastruam të dy kuajt, pimë kafe dhe në orën dymbëdhjetë hëngrëm. Ndërkohë u nisëm për në Petrovac dhe ditën tjetër shkuam më tej me kalë për në Bihac. Qëndruam në hanin Begovac dhe pimë kafe.
Në këtë vend, një karrocier nga Bihaci na propozoi për të udhëtuar për atje. Kur i thamë se nuk mund të paguanim taksën, ai na çoi falas. Ndërkohë dikush duhej të sillte kuajt tanë më këmbë deri në Bihac. Ne e pranuam gjithë gëzim ftesën e Dervish Haxhi Adiç (kështu më dukej se quhej karrocieri). Bihaci dhe Begovaci ishin tridhjetë kilometra larg njeri tjetrit.
Vumë re se të gjithë njerëzit (fshatarët) këtu në Bihac mbanin percin (gërshet) dhe madje edhe muslimanët edhe katolikët edhe ortodoksët. Nga Bihac na ranë në sy feste të shumta malazeze dhe kur e pyetëm karrocierin në lidhje me këtë ai tha, “Më parë, domethënë para disa vitesh, këtu nuk kishte as edhe një. Tashmë po shtohen si rijedhojë e propagandës serbe, pasi njerëzve këtu i pëlqejnë rusët.” Rusi, serbi, malazezi, siç del nga ato që u thanë, këtu të gjithë një, pra ortodoksë. Vendimtare është vetëm se këto të gjitha janë shtete ortodokse.
Në të gjithë këtë vend, deri në Petrovac, ka njerëz shumë të bukur. Ibro Kaptanovi ishte p.sh. një burrë me një konstrukt të shkëlqyer, me një hundë shkabonjë të bukur, sy të mëdhenj të zinj, flokë të zinj, kryesisht me tipare të këndshme dhe fisnike, të cilat bien në sy dhe një trup të lidhur dhe shumë të bukur.
Në Bihac unë dhe Draskovic gjatë gjithë kohës ishim miq të Barcsay dhe Berks, në hotelin Kaiser. Këta na prisnin vetëm mbrëmjeve dhe donin të udhëtonin drejt nesh me karrocierë dhe karrocë private për të na takuar. Por meqenëse tashmë ne vetë ishim në Bihac në orën pesë pasdite, shëtitja me karrocë nuk u bë. Barcays u gëzua shumë që më pa dhe më përshëndeti si Siebenbiirgezi i parë që po vizitonte në Bosnje. Ai ishte si gjithmonë gazmor, madje edhe Louisit iu duk tërheqës. Draskovici ishte njohur me Barcays në një mënyrë të çuditshme. Barcays priste në Bihac në fund të korrikut disa individë të dyshuar dhe i dha urdhër xhandarmërisë që me mbërritjen e tyre menjëherë t'i njoftonin hyijen e tyre. Ndërkohë u dukën në të vërtetë të tri individët që priteshin. Përveç këtyre mbërriti edhe Draskovic, i cili dukej si vagabond dhe as që e kishte idenë se Barcsay ishte në Bihac dhe për më tepër sipas njoftimeve të mia e besonte se ishte në Cajnice. Pastaj kur unë dhe Louis e diskutuam përfundimnisht udhëtimin tonë në maj të vitit 1899, Barcays, nga i cili isha ftuar në Bosnje, ishte në të vërtetë ende në Cajnice. Ai u tranferua në Bihac vetëm në fund të korrikut, prandaj edhe unë nuk munda ta njoftoj Louisin, i cili e kishte nisur udhëtimin e tij në fund të qershorit. Në Bihac, Draskovic tashmë u njoftua si individi i katërt i dyshuar dhe raporti iu parashtrua Barcsays. Barcsay e dinte nga mua se unë kisha caktuar një takim me kontin Draskovic në Cajnicë. Ai kërkoi ta njoftonin nëse personi i katërt ishte konti Draskovic dhe kur i njoftuan këtë, atëherë ai njohu Louisin.
Nga Hoteli Kaiser, unë dhe Louisi shkuam me Giinter dhe Lothar Berks (një ish Theresianist) në fillim në bashki te Barcsay dhe ndërkohë edhe te Berks. Më vonë me trimat e Berks shkuam te kafexhiu, Hasan Çaushi, një turk plak që nuk dinte as edhe një fjalë sllavisht. Hasani ishte një njeri shpatullgjerë, disi i kërrusur, trup vogël me mjekër dhe mustaqe dhe hundë të shtrembër, i pisët sa s'bëhet, me një çallmë në kokë dhe me rrecka. Aty pimë kafe. Djalin e tij, Aliun, një djalosh inteligjent dhe i mprehtë, Louisi e mori si shërbëtor personal.
Në Bihac kishte disa shtëpi të vjetra që binin në sy. Në përgjithësi qyteti është shumë më europian se sa këta që kaluam deri tani. Krahas Sarajevos, Bihac duhet të jetë qyteti më europian në të gjithë Bosnjen.
Me nëpunës të ndryshëm folëm shumë për Kallay. Nga nëpunësit ai qortohet shumë. Nga të gjithë pretendohet se ai punon vetëm për momentin. Në të vërtetë askush nuk e mohon se ai ka bërë shumë gjëra të mira dhe që kanë vazhdimësi, megjithatë shumë zbatime të reja mallkohen, ato që e verbojnë të huajin por që mbeten pa u kapur nga turqit. Në të vërtetë një pazar turk dhe aty përbri një tramvaj elektrik (Sarajevo), duken paksa komike. Njeri vjen qysh nga shekulli XIV, tjetri nga shekulli XIX dhe pesë shekuj kapërcehen nëpër këtë zhvillim të vrullshëm në Bosnje. Më tej Kallay u qortua sepse ai për realizimin e këtij qëllimi marramendës kishte shpërdoruar shumë para nga arka boshnjake, e cila kishte mbetur bosh si dhe për ekspozime e të tjera si këto, të cilat muned të ishin përdorur shumë më mirë diku tjetër. Por të gjitha këto qortime, nga të cilat një pjesë mund të ishte e vërtetë, gjenden sqarime të lehta dhe të natyrshme. Kallay i ngarkoi zyrtarët e tij deri në kulm dhe e shfrytëzoi këdo ashtu si mundi. Gjatë udhëtimit tim munda të konstatoj një regjim autokratiik, patjetër edhe të shoh, se shumë zbatime mbeten të pakapshme për popullin, pasi ato u fashitën shumë shpejt.
Nga Bihac bëmë disa shëtitje në Ostrozac, Ilidza dhe Brenovo Tjesno. Kur në njërin rast miku ynë i ri, Dervish Haxhi Abdiç, i cili kishte bërë një shëtitje prej Bihac për në Bisag, i duhej të sillte Louisin dhe Barcsay ia tha këtë Dervishit, ky u shpreh se këtë e bënte falas. Por Berks, për të shmangur çdo dokument të një shpërdorimi administrate, nëpërmjet Barcsay tha se kjo nuk shkonte. Por Dervishi tashmë papritur nuk donte të udhëtonte me 10 korona, por kërkonte 14 korona. Nga ato që tha Barcay, Dervishi u shpreh se ose udhëtonte falas, pasi e kishte për zemër kontin Draskovic ose do të udhëtonte kundrejt parave. Mirëpo në këtë rast ai nuk bënte asgjë me më pak se 14 korona. Nëse do të paguhej, donte të paktën të paguhej mirë. Meqë Dervishi nuk do të udhëtonte falas nuk mbeti gjë tjetër veçse të paguhej me 14 korona. Që në këtë situatë në vend të Dervishit nuk ishte marrë me qira një tjetër, shkak ishte se Draskovic në nisjen e tij ishte lutur në veçanti që t'i dërgonin Dervishin sepse nga muhabeti i ishte dukur shumë tërheqës. Barcsay dhe Berks u ndienë të detyruar ndaj kësaj lutjeje. Sjellja e Dervish Haxhiut është tipike për këtëpopullsiboshnjake dhe e shpjegueshme prej karakterit të tyre të pavarur dhe të natyrshëm.
Por ky Dervish i gjorë në një udhëtim tjetër me ne pati një fatkeqësi të madhe sepse iu thye aksi i pasmë i karrocës. Ne ecëm më këmbë, kur unë papritur dëgjova kërkëllitje ritmike apo gërricje të rrotës kundrejt koshit të karrocës dhe nga kjo ndihej një shtytje e rregullt. Qëndrova ulur. Lothar tha “Ej, le të ulemi te rrota”. Ndërkohë u hodh dhe konstatoi thyeijen e aksit kur ne ecnim më këmbë. Dervishi i vuri aksit të tij binarë druri, këto u lidhën dhe kështu udhëtoi ditën tjetër për te Louis.
Në Dremovo Tjesmo pashë disa kuaj të mirë, sidomos një kalë të bardhë të Haxhi Selman Bej Corovic, kryetari i bashkisë së Cazinit. Ky ishte një kalë i bardhë, i fortë dhe i mrekulllueshëm. Ai të dukej në të vërtetë i fortë midis kuajve të vegjël boshnjakë, megjithatë ishte më i madh dhe të kujtonte një kalë arab. Ai ishte më i madh dhe disi më i rëndë se sa kuajt shqiptarë dhe vithet i kishte mjaft të zhvilluara. Nëse të gjithë kuajt boshnjako-arabë do të ishin kaq të bukur, ky do të ishte një 11 oj i mrekullueshëm. Këtë duhej ta provoje edhe me kuajt e fshatarëve rumunë në Siebenburger, në vend që ta kryqëzoje me racën angleze.
Por në Bosnje bëhej diçka dhe shihej një qeverisje gjithë pikësynime, ndërsa në Siebenbiirger shihej qeverisje ‘parlamentare’, d.m.th. ekzistojnë marrëdhënie apatike. Edhe rrugët e tregojnëkëtë. Një përfaqësues rrethi në Bosnje duhej të përpiqej t'i mbante në gjendje të mirë rrugët e tij, siç është pjesa më e madhe e rrugëve në Siebenbiirger. Sa keq! Natyrisht në Bosnje zyrtarët emërohen dhe në Hungari paguhen.
Shëtitja e fundit që ndërmorra me Louis, Barcays dhe të gjithë familjen Berks prej Bihac me kalë dhe me karrocë, ishte nga liqeni Plitwitze, prej nga unë me Louis duhej të shkonim nëpër Karlstadt dhe Agram për në Bisag. Familja Berks, me pëijashtim të Lothar shkoi me karrocë. Lothar dhe Barcsay shoqëruan Louis dhe mua që udhëtonim me kuaj, respektivisht me Djugatin dhe Doratin.
Udha deri në Plitvica dhe pastaj më tej deri në Slunj shtrihej nëpër Lika, ish zonë kufitare. Dalloheshin zona karstike kodrinore dhe e mbuluar me shkurrnaja, pyll dhe lëndina dhe tejet e lënë pas dore (prandaj edhe jo pjellore) dhe me një popullsi të rrallë, nga një lloj fisi i quajtur Likaner.
Tashmë në Bosnje, në rrethin Bihac ka rreth 50 000 Likanerë si të ardhur, me të cilët Barcsay merret shumë. Likanerët janë pasardhës të banorëve të vjetër që banonin në kufi. Në vitin 1899 patën vetëm një tipar të mirë: besnikërinë. Përveç kësaj janë pijanecë (gjithsesi pinë kryesisht verë), të pagdhendur, të dhunshëm, gënjeshtarë. Në Bosnjë ata erdhën si njerëz shtegtarë deri në Sanxhak dhe si argatë deri në Bihac. Ata dallohen lehtë nga të gjithë banorët e tjerë të atyshëm pasi kanë një kapele të ulët të zezë, nga forma e mjekrës dhe nga një jelek i veçantë prej lëkure deleje apo më shpesh prej dhie. Ky gëzof është i gjatë. Ai arrin pothuajse deri te gjuri, pa mëngë dhe me qime nga jashtë, por që më shpesh mbahen nga brenda. Në përgjithësi ky lloji i fundit është i shëmtuar, pasi kudo në skajet, dalin nga brenda qime të gjata të zeza të lëkurës së dhisë. Për tu shënuar janë edhe çarapet e zeza të Likanerëve, ku shpesh vishen një palë të shkurtra mbi një palë më të gjata, gjë që gjithsesi është e shëmtuar.
Prej vitit 1899 deri në vitin 1912 Lika ka pësuar një ndryshim të madh, pasi gjatë kësaj kohe propoganduesit serbë ia arritën të rrënonin besnikërinë e Likanerëve.
Në Plitvica ka 15 liqene, pjesërisht të mëdhenj por me madhësi të ndryshme, të cilët sëbashku kanë një gjatësi prej rreth tetë kilometra. Liqenet bashkohen vetëm nëpërmjet ujëvarave, të cilat shpesh rrethohen nga drurë dhe shkurrnaja, që të krijojnë përshtypjen e një rruge ujore të improvizuar por jo të natyrshme. Nëpërmjet numrit të madh të këtyre ujëvarave të vogla gabohesh për sasinë e ujit dhe e mbivlerëson lehtë. Mendon se kudo nëpër pemë rijedh uji, por nuk është kështu.
Gëlqerori i tretur në ujë godet si lymë gëlqereje të gjitha sa janë në ujë (trungje druri, myshkun, barin dhe vetë shtratin e liqenit) edhe atëherë kur objektet janë të mbuluara vazhdimisht nga uji. Lymi dalëngadalë merr një strukturë kokrrizore, ndërkohë forcohet dhe mvesh gjithçka si një kore. Liqenet vetë janë në ngjyrë të kaltër në të gjelbër dhe shumë të bukur. Prej Plitvicas shkuam me kalë drejt Slunj.
Përpara Slunj shihej një peizazh ibukur që të ngërthen. Një rrafshinë e dallueshme, në largësi disa pemë të mëdha plepi përpara një rrënoje të bukur, përbri disa ndërtesa të mëdha, në sfond disa kodra, nën diellin që po perëndonte gjithçka shkëlqente magjishëm dhe përqark një qetësi e këndshme, disa fusha me grurë dhe një lumë i qetë, i kaltër dhe e gjitha kjo të krijonte përshtypjen e një peizazhi ideal italian. Kjo ishte kaq e bukur, sa unë mbeta dhe e shijova pamjen e bukur të paktën për pesë minuta derisa Louis, duke ardhur nga pas, më zgjoi nga soditja.
Matanë Slunj, unë dhe Louis hoqëm dorë nga kafeja turke. Ne ishim mësuar në rrugë pothuajse para çdo hani të qëndronim, t'i linim kuajt të qetësoheshin dhe të pinim një ose më shumë filxhanë kafe. Prej Slunj e më tej nuk kishte asnjë han por vetëm lokal ku mund të merrej vetëm verë, ujë me sifon apo ujë mineral dhe ndonjëherë vezë. Gjithmonë ishte biseda e mëposhtme stereotipe, “Çfarë ka për të ngrënë?” “Asgjë”. Po njësoj: “Ka djathë?”, “Jo.” “Proshutë“? ”Jo”. “Çfarë mund të marrim?” “Bukë,verë, Slibowitz.” “Atëherë na jepni bukë dhe ujë”.
Prej Slunj vijuam me kalë për në Karlstadt dhe pamë shinat e hekurudhës Fiume-Agram (Rijeka-Zagreb). Tashmë udhëtimit po i vinte fundi dhe ishim sërish në Europë. Viset e Karlstadt janë një rrafshinë e madhe me kodra të buta, popullsia punëtore dhe e rregullt. Ata banojnë në blloqe shtëpish të larta dhe të bukura, të cilat janë të ndërtuara jo vetëm me trarë katërkëndorë por edhe me shtalka dhe kësisoj të kujtojnë blloqet e shtëpive suedeze. Të gjitha shtëpitë janë të bukura, të rregullta, me dritare me xhama që janë herë pas here shumë të mëdha dhe duken shumë të bukura nga druri në ngjyrë të hirtë dhe i përpunuar.
Në përgjithësi Kroacia më la një përshtypje të mirë, natyrisht duke patur si ciceron Louisin. Louis me tregoi shumë për marrëdhëniet e qeverisë, u ankua për shtypjen nga ana e saj dhe më tej veçanërisht për shkak se familja e tij ishte në opozitë, ajo kërkonte ta rrënonte ekonomikisht e të tjera si këto. Nëse e sheh si i paanshëm edhe vetëm gjysma e këtyre fakteve përputhet, kësisoj qeveria në Kroaci ka rënë në mëkate të mëdha, të cilat do t' i lajë keq. Mendoj se është siç tha Louisi. Industria mungon krejtësisht në Kroaci. Përse? Qeveria kërkon ta pengojnë rritjen e mirëqënies së popullsisë, në mënyrë që ta ketë krejtësisht në duart e saj e kështu me rradhë. Nëse kjo varfëri do të mbetet po kjo apo nëse popullsia megjithë kalimin e kohës, këtë apo atë mbiprodhim nuk e arrin me forcat e saj ekspansive, si p.sh. në Bohemi dhe nëse kjo më vonë sërish nuk bëhet si vlerësohet tashmë në Bohemi, kjo gjë nuk është e lehtë të përcaktohet. Nëse varfëria në Kroaci krijohet artificialisht, atëherë ky ekspansion me kalimin e kohës nuk do të mund të përmbahet. Në zgjedhje duhet të ndodhin mashtrime të pabesueshme. Të gjithë opozitarët në ditën e zgjedhjes duhet të merren në gjendje arresti, ku do të qortohen për lloj-lloj vogëlsirash. Pastaj pas zgjedhjes natyrisht do të lirohen sërish ekështu me rradhë. Tashmë duhet të përhapet kudo një apati e plotë kundër veprimeve politike. E gjithë kjo është burimi i një urrejtje të madhe ndaj hungarezëve, e cila e ka qendrën në Agram dhe në Lika.
Prej Karlstadt mbërrita nëpër Agram dhe Jaska për në Bisag dhe prej Bisagut udhëtova për në Budapest, pastaj për në Szacsal. Prej 6 gushtit deri më 1 shtator lashë prapa rreth 830 km, prej të cilave 70 krn me hekurudhë, pra udhëtim më karrocë, me kalë dhe më këmbë rreth 760 km. Nga kjo del një mesatare shtatëditore prej 29 km apo nëse nuk marrim parasysh pushimin pesë ditor në Bihac del një rezultat ditor prej 34 km. I gjithë udhëtimi im duke përfshirë kalin turk si dhe udhëtimin nga Szacsal për në Budapest dhe kthimin për në Szacsal më kushtoi 280 fl (560 korona).
Nga fillimi i shtatorit deri në fund të vitit isha vullnetar një vjetor në regjimentin 2 të husarëve dhe në të vërtetë së pari në Nagy Disznod (Heltau) dhe pastaj në Nagy Szeben (Hermannstadt). Komunikova me kontin Bethlen Arpad dhe baronin Bornemisza Tiwadar. Komandanti ynë ishte mjeshtri i kalorësisë, konti Reisersperger. Vullnetarë ishin ndër të tjerë konti Tisza Lajos, konti Szechenyi Palli, konti Nyari Ferencz dhe konti Bethlen Adam, biri i Arpadas. Lejen e krishtlindjeve e kalova në Vjenë. Në pranverën e vitit 1900 u transferova në Nagy Diszmond, pastaj erdhën manovrat. Në 8 gusht garnizoni i Nagy Szeben dha një gosti lamtumire të madhe për regjimentin tonë, meqë e linte përfundimisht vendin, ku ishin të pranishëm komandanti i trupave, Probst von Obsdorff dhe të gjithë gjeneralët. Pastaj u bë nisja. Udhëtimi u bë fillimisht përgjatë luginës së Maros për në Radna Lippa dhe pastaj drejt veriut për në Vilagos.
U ngërtheva nga ato vise, ku në shtator të vitit 1849 kishin vendosur fatin e Hungarisë dhe ku ishte krijuar një ushtri hungareze. Vijoja të ecja me kalë, i vetëm dhe në heshtje. Për shumicën e husarëve ishte e njohur ngjaija dhe këta tregonin pjesën tjetër për të cilën nuk dinin asgjë. Mund të dëgjoje shprehje “atkozott Vilagos” dhe shumë të ngjashme me këto. Prej Vilagos shkova në Kisjend.
Mbrëmjen e një dite pushimi e përdora për një shëtitje të vogël në rrafshinë. Ishte një perëndim dielli i mrekullueshëm. Por rrafshina nuk më pëlqeu shumë. Nuk kishte fare pika ku të shplodhje sytë. Në largësi shihje vende me pemë, të ngjashme me një pyll, ku nuk ishin gjë tjetër veç plepa dhe akacie dhe kudo horizonti - patjetër shpesh në një largësi të madhe - kësisoj kufizohej. Një vijë e drejtë ideale pothuajse nuk ekzistonte askund. Në këto pak vende, patjetër që është shumëbukur. Fizikisht dhe nga ana psikike rrafshina duhet të nxjerrë popuj nomadë, skithë, hunë, hungarezë, tartarët e kështu me rradhë. Mbi rrafshinë ndjen një shtytje, një ngacmim për tu endur kot në largësi e më tej, për të udhëtuar më tej me kalë, pa u ndalur, derisa të lodhet kali ose të kthehesh sërish buzë rrafshinës. Kjo është një lloj arratie nga rrafshina dhe gjithsesi për një të lindur aty sërish është e pamundur që të ndahet. Është një dëshirë e përhershme për të nxituar përmes saj pa pushim. Një endje e pafund, ky është rezultati i stepave të pafundme dhe po kështu vepron rrafshina psikikisht mbi njeriun. Edhe nga ana fizike bariu është i detyruar për ndërrimin e vendit dhe për atë është njësoj nëse ai duke u endur ngadalë me qindra kilometra futet në brendësi. Kudo rrafshina mbetet po e njejta. Ai mund të endet derisa të arrijë skajin dhe të kthehet sërish si dhe të endet sërish nga e para. Në këtë mënyrë rrafshina nxjerr pjesën tërheqëse të saj, por është e shkretë për dikë i cili është i mësuar me këto vise ku çdo kodër ka një formë të ndryshme ku çdo luginë ka një kurbaturë të ndryshme dhe çdo përrua rijedh me një gurguliimë krejt të ndryshme. Shkretinë është rrafshina për atë që e njeh nuancën karakteristike vendore dhe është i mësuar me një atdhe individual të vogël dhe me luginën e tij.
Nga Kisjend manovrat më çuan mbi Arad dhe Temeswar deri në Iktar. Nga trupatteknike nukshihej as edhe njëgjurmë dhe megjithatë vepronte një divizion trupash kavalerie kundrejt një divizioni trupash këmbësorie. Për llogore natyrisht ende nuk bëhej fjalë. Në Iktar manovrat u zhvilluan pa përfundim, të cilat ishin të bukura dhe interesante, por patjetër nga koncepti i sotmë ishin krejt jo të kohës dhe pa vlerë, gjë për të cilën më erdhi keq. Unë do ta kisha patur me gjithë qejf nëse do të kishin zgjatur edhe 14 ditë. Sigurisht nëse njeriu është kaq i ngathët si shumica e oficerëve tanë, nëse nuk e kupton që të organizosh sa më këndshëm që është e mundur çdo situatë me vaska, konserva e kështu me rradhë, nëse njeriu është i ndjeshëm ndaj ngatërresave të vogla dhe së fundmi në raste të pashmangshme nuk ka kurrfarë nuhatjeje, atëherë një manovër kthehet në një vuajtje. Përndryshe manovra është shumë e këndshme, pasi kjo ashtu si e gjithë jeta ushtarake e vartësve do të thotë të jetosh pa e vrarë mendjen, duke pëijashtuar edhe çështjen e parave. Si rijedhojë e kësaj nuk ke asnjë hall serioz. Ulesh mbi kalë. Koloneli do të të thotë se çfarë duhet të bësh. Fillon të bësh pushim. Urdhëri sakaq vjen se sa duhet të zgjatet pushimi. Ai anullohet. Manovrat mbarojnë. Për ku do të shkohet tani?
I sigurtë tashmë urdhëri vjen e kështu me radhë e kështu me radhë. Kjo sjellje prej budallai në zhargonin ushtarak quhet “bëjmë shërbimin” dhe në të vërtetë jo vetëm në manovra por edhe në kazermë. E vetmja çfarë ishte e mërzitshme ndër ushtarakët ishte pritja, pasi me shumë se gjysmë dite e kalon kot me pritje. Të pritet mjeshtri i kuajve një orë, atëherë husarët presin të paktën dy orë dhe yjen briadier- koloneli, kështu natyrshëm duhet të pritet përkatësisht edhe koloneli. Sapo të mësohesh me pritjen, atëherë çdo gjë është në rregull. Sorrollatjet e llojeve të ndryshme të rradhitura krahas njera tjetrës që të zgjojnë përshtypjen e veprimtarisë, mund të shënohen edhe si shërbim i mirë ushtarak.
Pas manovrave, pjesën tjetër të verës e kalova në Szacsal dhe vjeshtën e kalova në Vjenë, ku sërish u regjistrova në universitet. Në prill mora tim atë me vete në Venecia. Aty i ramë kryq e tërthor muzeve. Ajo çfarë në Baedeker ka dy yje është e bukur. Por përveç kësaj im atë besonte se do të njihte shumë ‘thesarë të fshehur’, të cilat nuk ishin në Baedecker. Në maj të vitit 1901 pati një stërvitje me armë në eskadronin e mjeshtrit të kalorësisë Bruic, të vdekur në vitin 1814 në Rozsnyo, pranë Brassos (Kronstadt, Brasov). Në qershor studiova sërish në Vjenë. Në përfundim të turneut tim të vitit 1899 doja të bëja një udhëtim për në Shqipëri në vitin 1901 dhe ministri Gobuchowvski më dha lejen, por dy ditë pas marrjes, në fund të qershorit u sëmura rëndë në Vjenë dhe deri në fund të gushtit mbeta në Szacsal. Në shtator gjatë shërimit, shkruajta trajtesën time ‘Shënime mbi dinosaurët kretazikë’, i cili doli në buletinet e Akademisë së Shkencave në Vjenë, në vitin 1903. Gjatë kohës që isha sëmurë vuajta nga absese të dhimbshme dhe të mëdha, të cilat dilnin pas njeri tjetrit në vende të ndryshme të trupit. Në tetor të vitit 1901 u rregjistrova sërish në Vjenë, pastaj u mora me fotografimet gjeologjike në Szacsal dhe pastaj u mora me gjueti.
Prej të gjitha llojeve të gjuetisë më pëlqen gjuetia e dhive të egra, mbi zonën pyjore nëpër lugjet e Retezatit, meqë mund të vrojtosh kafshët e egra nga lart. Më pak më duket tërheqëse gjuetia e dhive të egra ose kafshëve të tjera të egra nëpër zonat pyjore dhe pikërisht gjuetia me britma është aq më pak tërheqëse sa më i dendur është pylli apo shkurrnaja në të cilën futesh. Prandaj gjuetia e arinjve dhe gjuetia e derrave të egër rradhiten në vendin e fundit, pasi papritur të del kafsha e egër para teje dhe të duhet të qëllosh. Nuk mund t'i gëzohesh pamjes së kafshës së egër dhe kësisoj i gjithë lezeti përqëndrohet në çastin e shkurtër të goditjes. Të parat dhi të egra i kam qëlluar qysh në vitin 1899, kur baroni Josika Samu më mori në Petrile (në malësitë Retezat). Arinjtë e parë i kam qëlluar në vitin 1901 më malësinë Kudzsi, por disa javë më parë pata një gëzim më të madh, pasi ndiqja një ari të plagosur nga zoti Simën në zonën Tomessa të Retezatit për një gjysmë ore nëpër shkurrnajë dbe prandaj në çdo moment prisja sulmin e tij. Për fat të keq nuk pati asnjë sulm pasi kafsha e plagosur rëndë u përpoq të largohej dhe ashtu në ikje e sipër unë e qëllova.
Meqë në luginën e Hatzegut, ka lepuj, dhelpra, ujq dhe kaproj, të gjitha sigurisht në përmasa modeste, kjo zonë përpara 15 vitesh ka qenë një parajsë për të tillë gjahtarë, të cilët parapëqlejnë një gjueti të natyrshme, një gjueti në një rezervat kafshësh të egra.
Meqë edhe nisma gjeologjike më kërkonte shumë punë, u ktheva vetëm në fund të vitit 1901 në Vjenë. Në pranverën e vitit 1902 mora nga Akademia e Shkencave e Vjenës një subvencion prej 200 fl. për të hulumtuar në Milano një fosile reptili (Tribelesodonlongobardicus Bassani). Xhaxha Feri më dha edhe 100 fl. dhe me këto u nisa një mbrëmje me trenin ekspres për në Insbruck.
Në worgl gjithçka ishte e bardhë dhe kishte rënë dëborë e madhe. Shtëpitë e fshatarëve të këtyre viseve janë “Shtëpi tiroleze” të mirëfillta, shpesh me këmbatisje të gurtë. Në lartësinë e katit të parë ka një verandë që vjen përqark tri anëve të shtëpisë. Kornizat e dritareve janë të gjitha të gjelbërta, ndërsa veranda e verdhë në kafe. Çatia e sheshtë është e forcuar me gurë. Një shtëpi e tillë përfundon në anën e pasme me një plevicë pak të bukur të punuar me dërrasa. Të gjitha shtëpi janë në përgjithësi me pjesën e pasme që e rreh era dhe me një pjesë ballore të bukur që i shmanget rrahjes së erës. Kryesisht kanë një konfiguracion katërkëndor, ku ana më e shkurtër është kundrejt erës.
Në Insbruck, në oborrin e kishës, pashë mauzoleumin e perandorit Maximilian I. Përgjatë murit gjenden në çdo anë 12 statuja bronxi më të mëdha se përmasat reale, të cilat të japin një përkonceptim të madh. Ky është një mendim origjinal dhe guximtar, që në një kishë të vogël të krijosh një shetitore me 24 statuja, secila 2 metra e lartë, por ato kombinohen më së miri në brendësi dhe në qetësinë e tyre disi ngurrosëse dhe të madhërishme formojnë një roje të denjë të varrezës perandorake. Këta madhëri të nderuar janë të derdhur aq mirë, sa pothuajse të ze frika kur kalon para tyre dhe druhesh se ato mund të ngjallen, të zbresin nga bazamentet e tyre me një pushtet madhor dhe ta ngërthejnë elementin trazues të qetësisë së tyre. Kjo rradhë statujash të ngurrosura, por vetëm aq e pajetë sa një gardë, është e qetë dhe të le një përshtypje të thellë dhe më pëlqeu shumë. Nga Insbruck udhëtova me trenin ekspres veri-jug nëpër Brenner. Në qafën e Brennerit më zuri gjumi nga dëbora e madhe që më rrethonte dhe u zgjova përpara Bozenit, në një mjedis pranveror. Pastaj me një tren lokal udhëtova për në Meran.
Këtu takova konteshën Bethlen Leopoldine, e cila më prezontoi me një mori zotërinjsh dhe zonjash, ndër të cilët një baron Dornberg, i cili ishte rreth 80 vjeç dhe pastaj të bijat e tij të pamartuara, të dyja së bashku ishin 100-120 vjeç, përveç të tjerave kishte edhe disa zonja emrin e të cilave e kam harruar. Bethlen luante mbrëmjeve me zotin whist dhe unë si i vetmi zotni më duhej të mbaja me bisedë pesë zonja plaka dhe zonjëza. Të pesta viheshin përqark meje dhe tashmë niste muhabeti. Por në një farë mënyre unë i vija punët në vijë. Zonjave plaka asokohe duhej tu shaje vetëm Ibsenin, Klimt dhe Klinger, pastaj të përdoije fraza arti për të lëvduar Valter Skot (nëse përmendje Dikensin dhe MarkTuenin plaste një debat ndër zonjat ku vetë mund të qëndroje në heshtje). Më tej duhej të flisje mbi Pragën dhe Vjenën, Gjermaninë dhe Siebenbiirgerin, Bosnjen dhe Boheminë, pastaj për gjuetinë dhe udhëtimet me kuaj, për turli gjërash, mundësisht për vvagnerin të bëje vërejtje, çka bënte shumë bujë, përveç kësaj duhej të përmendje edhe gjëra të tjera mbinjerëzore (sëmundjet, teoria e dekadencës, feja dhe spiritismi nuk priten mirë) dhe pastaj muhabeti shkon shkëlqyeshëm. Unë i trajtova këto pesë dama sipas kësaj recete dhe edhe unë pata sukses sa që gjatë gjithë kohës u diskutua pa ndërpreije dhe gjithë gjallëri. Madje mbi çështjen e tubacioneve të gazit të Vjenës dhe papastërtitë e Vjenës, më tej për Venecian dhe gjithçka që të shkonte mendja u biseduan deri në orën tetë e tridhjetë, kohë kur edhe zonjat u larguan. Por kjo ndodhi, siç e mësova më vonë në orën nëntë. Në Austri duhet të jesh i kujdesshëm, nëse dëshëron të jesh i këndshëm duhet të shmangësh të folurit mbi Hungarinë si një hungarez. Nuk mund ta dallosh menjëherë pozicionimin politik kundër teje.
Në Meran vrojtova shetitoren Gif, e cila nuk është e madhe. Ashtu si në çdo vend kurativ çdo gur i vetëm është shumë i njohur dhe admirohet tej mase. Bethlen, i cili më kishte dhënë një letër rekomandimi në Milano për një të afërmen e tij, zonjën Friggerio, e cila ishte kushërirë e parë e Bethlenit, më tha se zonjat e një dite më parë kishin mbetur të kënaqura nga mua. Natyrisht për të parë vendasit ndërmora një shëtitje në Meran.
Djemtë dhe burrat mbanin kostume kombëtare: tiranta të gjera, të gjelbërta, me tri komça, të cilat formonin një lloj jeleku pa mëngë dhe pa jakë dhe pantallona të leshta kafe. Përpara mbahej një përparëse e bardhë, e gjatë e mbajtur me kujdes pastër, e cila arrinte deri te qafa dhe kësisoj i mbulon pothuajse krejt tirantat. Ajo është shumë e gjerë sa që mbulon edhe ijet dhe me anë të një shiriti bashkohet te barku. Mbi këtë përparëse është një xhaketë e prerë me cepa, në ngjyrë kafe, ku garnitura e kuqe bie mbi gjoks dhe kësisoj formon përpara një gjysmë plastroni në ngjyrë të verdhë të fortë. Një kapele ngjyrë kafe, e leshtë, shumë e gjerë, jo plotësisht me majë dhe garnitura të leshta në ngjyrë të kuqe plotësojnë kostumin. Granitura e kapeles hollohet para dhe pas, por në anët zgjerohet. Përgjedhja e ngjyrave që të zyri nga larg, e bardhë, kafe dhe e kuqe, është e këndshme.
Përveç kostumit studiova edhe tipat e shtëpive fshatare. Shtëpitë janë interesante. Ato janë ekonomi fshatare të shpërndara, ku shtëpia, ndoshta me kalimin e brezave si pasojë e ndryshimeve të shumëfishta, është e ndërtuar në mënyrë krejt të çrregullt. Të gjithë shtëpitë janë të ngritura prej muresh të trashë guri dhe me dritare me shufra hekuri të forta, të cilat janë të bërë në mënyrë të parregullt dhe të krijojnë përshtypjen e një lloj fortese. Të gjitha këto fortesa, pa pëijashtim, janë shtëpi fshatare me kate të lartë, të mëdha dhe të ndërtuara me gurë, në të cilat shkallët e jashtme prej druri nuk janë të rrallë. Në mure ka vizatime që trajtojnë simbolizma ose tema fetare. Një krahasim i shtëpive fshatare të Meranit me shtëpitë e Europës Qendrore, ashtu siç më duket mua, nuk do të ishte pa pa interes, meqënëse ato mund të dëshmojnë shenja konvergjencash.
Brenda në Meran pashë tendat me hardhi. Këto tenda të vjetra me hardhi janë interesante meqënëse në mes të tyre dallohet njëkullëz e sheshtë dhe që del nga përpara. Dacheli i praruar është si ai që kam parë në disa pjesë të Sarajevos, por vetëm më i madh. Tendat më hardhi të Meranit nuk më kujtojnë aq shumë qytetet e vjetër të Europës Qendrore si Praga apo Eggenburg dhe aspak Vjenën e Vjetër, por më saktë do të më kujtonin Klausenburg dhe akoma më mirë Çarshijan në Sarajevo ose në Pljevlja. Vetëm se harqet nuk gjenden në hapësirat pas arkadave por në rruginat, në fakt të ndara nga njera tjetra me dërrasa. Nëse në ndërtimin e arkadave do të ishte përdorur druri në vend të gurit, nëpërmjet të cilit harku i arkadave do të shndërrohej në traversë, atëherë ngjashmëria do të kishte qenë më e madhe. Një klimë më e ngrohtë mund të ndikonte në këto ndryshime. Pothuajse tridhjetë vjet më vonë pashë arkadat e shkëlqyera të Bolonjas, atdheu i këtyre tendave me hardhi.
Prej Meranit nëpër Ala shkova për Milano dhe si
bashkudhëtar pata një nënpunës gjerman apo mësues gjimnazi nga Posen sëbashku me gruan e tij. Zotëria dinte vetëm gjermanisht dhe shumë keq italishten, ndërsa gruaja vetëm gjermanisht. Të dy shëmbëllenin me familjen Buchholz. Ata ishin qytetarë gjermanë të qetë dhe të çiltër. Gruaja drejtonte. Nuk kishin fëmijë. Si fëmijë të adoptuar kishin një mops, të cilin e kishin lënë në shtëpi, gjë për të cilën u vinte shumë keq. Përveç Mopsit kishin patur edhe një zog kanarinë. Për fat të keq, ky zog që ata e kishin patur shumë për zemër, para disa kohësh kishte ngordhur, gjë për të cilën të dy ishin të trishtuar. Mosha midis burrit dhe gruas ishte pesëdhjetë dhe gjashtëdhjetë dhe ky ishte i pari ‘udhëtim italian’ që ndërmerrte çifti.
Ndërkohë që ishim ende në kupë e pyeta zotin Buchholz mbi çështjen e polakëve në Posen. Ai më tha se nuk kishte as edhe një. Më vonë pa e qenë i shoqi, e pyeta zonjën Buchholz në lidhje me këtë. Kjo më tha se e gjithë popullsia dhe pronat më të mëdha të tokave në rrethin e Posenit janë polake. Polakët janë të pasur, gjermanët janë vetëm burokratë të varfër, që i has vetëm në qytete. Prandaj çështja polake nuk është aspak kaq e parrezikshme siç thuhet. E kuptova se zoti Buchholz si ‘zyrtar’ donte t'i kalonte në heshtje të gjitha, ndërkohë që gruaja e tij llomotiste nga shkollimi.
Në mënyrë të kujdesshme zoti Buchholz kishte shkruar shprehjet më nevojshme si ‘hamalli’ e të tilla të ngjashme në një shënim dhe gjithmonë thuhej ose ‘Do të shoh shënimin tim” ose ajo nga ana e saj “Do të pyes burrin”. Tashmë ai duhej t'i kishte shënuar të gjitha, por natyrisht që shënimi nuk gjendej kurrë. Për këto sjellje unë kisha komunikuar shkëlqyeshëm me disa italianë, sidomos kur ishte puna se si të thërrisje një hamall në Verona. I madh ishte shqetësimi për të dy kur morën vesh se në Verona, ku duhej të ndërronin mjetin e udhëtimit, kishte dy stacione treni, Porto Nuovo dhe Porto Vecchio, pasi druheshin se mos hipnin në stacionin e gabuar. Më pyetën mua por natyrisht as unë nuk e dija. Kjo sepse parimi im në lidhje me këtë është ‘do të gjendet’. Unë pyeta nga ana e tyre një italian që fliste një frëngjishte të keqe, i cili si përgjigje dha stacionin përbri, Porto Nuovon. “Por a ndalon treni ekspres në Porto Nuovo?” ishte sakaq pyetja e tyre gjifhë ankth. Unë i thashë, nuk e di, por që italiani e di mirë se çfarë na këshilloi dhe kjo gjë duket qartë. Sa më shumë i afroheshim Veronës aq më shumë rritej shqetësimi i të dy gjermanëve dhe së fundmi, kur kjo pyetje u përsërit qindra herë plasi e qeshura në të gjithë kupenë. Nisën të dëgjoheshin vërejtje të tilla si “Përse vijnë në Itali njerëz që nuk dinë italisht dhe që kanë frikë nga shëtitjet zbavitëse?”. Më në fund çifti Buchholz mu përgjërua dhe unë duhej tu jepja një këshillë. I thashë se nuk doja të ndërmerrja asnjë garanci absolute, por për vete do të hipja në Porto Nuovo. Unë bëra këtë gjë dhe çifti Buchholz ndoqi shembullin tim. Në një kupë të klasit të dytë udhëtuam për në Milano. Sakaq u err dhe nuk dukej fare. Në Itali kupetë e klasit të dytë janë siç janë ato të klasit të tretë te ne. Çifti Buchholzen ishte i zemëruar. Më vonë i zuri një ankth i madh nëse në stacionin e trenit në Milano kishte pajtonë apo karroca për në hotel. Këtë ia këshilloi bashkëudhëtari i omnibuzit të hotelit. Pastaj doja të zbavitesha për këtë dhe thashë se kishte mundësi që hoteli i rekomanduar të ishte i mbushur. Kjo solli një krizë të re. Çifti Buchholz u nis me omnibuzin e hotelit dhe unë me pajton.
Pajtonët e Milanos janë si arka prej druri, ku vetëm ndenjëset janë me jastëkë. Muret dhe të gjitha të tjerat janë prej druri të bardhë të lyer dhe të llakuar. Kali gjithmonë është për të ardhur keq.
Karrocierët mbajnë një mantel të gjatë në njyrë të hirtë që sikur valëvitet dhe një cilindër prej plepi të lyer me llak të zi. Kuajt për tu mbrojtur nga shiu kanë mbi kokë dhe zverk një skufje prej lëkure që të bën për të qeshur.
Rrugët e Milanos kanë stampën e tyre të veçantë si edhe ato të Francës, kryesisht nga karrocat e tyre. Këto janë si të gjitha karrocat e tjera, por janë karroca vetëm me dy rrota dhe kësisoj me një kalë. Karroca në veçanti të rënda si për transport guri apo karroca për sanë tërhiqen me dy kuaj njeri para tjetrit. Kjo është një humbje e madhe nga ana ekonomike, pasi nëse karroca nuk është e balancuar mirë atëhere kali i pasmë jo vetëm që nuk tërheq, por si në çdo karrocë dyrrotëshe edhe duhet të mbahet pjesërisht. Në veçanti bien në sy karroca me sanë. Të ngarkuara deri lart me sanë ato duken vetëm si një si skelet në formë gjysmë rrethi ku është ngjitur kali.
Ky tip karroce shtrihet nga Londra dhe Parisi, nëpër Francë jugore, Italinë e Veriut dhe deri në Shkodër, ndërsa nga Prizreni deri në Bukuresht, Moskë, Berlin dhe Frankfurt mbisundon kudo karrocca me katër rrota. Është i dallueshëm tipi mekatër rrota siç del nëkolonat trajane dhe monumente të tjera të vjetra, të periudhës së lashtë barbare dhe tipi greko-romak me dy rrota. Kësisoj, monumente kulture të padallueshme i mbijetojnë evolucioneve të mëdha politike.
Në errësirë, për herë të parë pashë malin e madh të mermertë të Milanos, Duomon. Duomo e Milanos është një kryevepër prej mermeri. Është për tu përmendur lehtësia me të cilën mori formë mermeri verbues. Për pak e harron se ai është një material i fortë. Nga ana teknike Duomo është tejet e përkryer, por gjithsesi nuk është vepër arti. Është thjesht një kuriozitet.
Shëtitja e parë ishte te Muzeu Civico, ku drejtori Mariani kishte parapërgatitur objektin e studimit tim dhe qëllimin e udhëtimit tim, pra Tribelesodon. Tribelesodon dukej i llahtarshëm. Në fillim ishta krejt i dëshpëruar pasi në shkëmbin e zi mund të dalloja vetëm një diçka të pazbërthyeshme të përbërë prej copash të thyera kockash. As që e besoja se mund të nxirrja ndonjë gjë nga kjo dhe dija më pak se ndonjëherë, ashtu si pretendonte Bassani, të prashtroja një Pterosaurier apo një dinosaurier.
Këtë Tribelesodon e hulumtova edhe një herë më vonë. Për botimin e përshkrimit të tij vendosa vetëm në vitin 1923, kur një ditë gjeta guximin që dorëshkrimin e hershëm ta nxirrja nga sirtari i tavolinës që dremiste prej tridhjetë vitesh dhe ta rishkruaja sërish nga fillimi me një koncept të ndryshuar. Duhej shkruajtur nga e para qysh në fillim. Ndonjëherë mbetet edhe diçka e vogël. Fatkeqësisht punimi kishte gabime të mëdha, të cilat u ndreqën në vitin 1931 nga profesori Peyer.
Menjëherë pas vizitës sime te Trielesodon, vizitova edhe Friggerio. Zonja Friggerio është një zonjë shumë plakë, djali më i vogël i së cilës Girolamo (shkurt Momolo) është 21 vjeç. Të dy bijat e saj janë martuar njera me kontin Borromeo dhe tjetra me kontin Greppi. Të dy djemtë e mëdhenj të tyre kanë shërbyer në ushtrinë italiane dhe kishin vdekur pothuajse njëkohësisht, katër javë njeri pas tjetrit. Njeri kishte rënë në luftë kundër Abisinisë, ndërsa tjetri kishte vdekur nga pleviti. Zonja Friggerio nuk arrinte ta suportonte këtë humbje të dyfishtë dhe megjithëse ajo nga natyra ishte shumë gazmore dhe dashamirëse, ishte krejt e dërrmuar. Burri i saj Giovanni Friggerio ishte një krijesë e madhe, madhështore me mjekër e mustaqe me majë, në ngjyrë kafe të hapur. Ai ishte një njeri miqësor dhe i qetë. Kryesisht të gjithë në familje ishin shumë gazmorë dhe dashamirës. Momolo ishte ende një i ri spitullaq.
Natyrisht në Milano isha edhe në Skala dhe aty pashë baletin ‘Amor’. Shpenzimi për lluksin ishte kolosal. Kundrejt këtijbaleti/Exselsiori’nëoperëneVjenësështënjëçikërrimë e mirëfilltë. Gjithçka shndërriste dhe vezullinte dhe dallohej tingulli i bronxit, pasi të gjitha daullet ishin prej metali dhe jo prej papiermachë. Ishte diçka marramamendëse. Aty- këtu nuk mund të përfytyroje diçka më të bukur. Friggerio u gëzua shumë që më pëlqeu kaq shumë. Teatri Skala është mëse 100 vjeçar dhe u ndërtua në vendin e një kishe (Maria della Scala), prej nga ka marrë këtë emër. Më parë nga shteti dhe më pas nga bashkia merrte një subvencion vjetor prej 100 frangash. Por qysh nga fillimi i vitit 1902 edhe kjo është gjashtëfishuar dhe shihet që në lidhje me këtë në Milano janë duke u përkujdesur për të ardhmen. Pyetjes sime nëse teatri ndoshta duhej mbyllur Friggerio u përgjigj se tashmë kjo do të bëhej në një farë mënyre. Duket sikur ndër qytetarët e pasur të Milanos do të parapërgatitej një aksion për ndihma. Në përgjithësi ndër milanezët e pasur është forcuar shpirti i unitetit dhe duket se ata janë jo pak krenarë. Shpirti i unitetit i të pasurve mungon në një qytet austriak po hungarez, p.sh. në Vjenë ose Budapest, meqë këtu qytetarët gjithçka e kërkojnë të kryhet nga shteti, duan ta kenë nga përfaqësuesi i qytetit, por kurrë nuk do t'i bashkonin pasuritë private për të ndërmarrë diçka për lavdinë e qytetit të tyre.
Shumë gjëra qarkullonin në Milano edhe për gjendjen politike të Austro-Hungarisë. Unë e njihja urrejtjen kundër Hungarisë që i kishte rrënjët të thella. Irredentizmi i kishtetbaza e forta. Të bie në sy se me sa dëshirë, të gjithë italianët që unë pashë, i dëgjonin lëvdatat e të huajve, madje sikur ta rrëmbejnë ndoshta edhe pa vetëdije, madje edhe e provokojnë. Ata duan që gjithçka të lëvdohet dhe të admirohet. Kush i lajkatos ata e pranojnë me kënaqësi. Nëse dikush lëvdon diçka specifike italiane, e shprehin në mënyrë të dukshme se gëzohen për këtë.
Megjithëse tashmë të gjithë me të cilët unë komunikova e dinin mirë që në vetvete Muzeu Borromeo nuk mu duk i bukur, secili e përsëriste sërish pyetjen se si mu duk, madje më pyesnin nëse ishte e vërtetë që ia kisha thënë këtë ndonjë personi të tretë. Natyrisht që nëpërmjet kësaj kisha rastin që ta lëvdoja sërish muzeun.
Për paleontologët po përmend Sauropterygier që gjendej në këtë muze dhe atë në Muzeun Civico dhe Megalloenemis Bassanis, ende i papërshkruar. Prej këtij të fundit kam shënuar sa më poshtë: trup cilindrik i stërzgjatur, kafka me majë, maxiliare në formë shkopi, intermaxillare shumë i vogël, në maxiliare gjenden dhëmbë të shumtë në numër, të dendur në rradhë, shumë të mëdhenj, me majë, në formë koni, qafa shumë e gjatë, rruazat e trungut si edhe kockat e kraharorit shumë të dobët, diapophysen e rrënjës së bishtit shumë i fortë, kockat e barkut janë ekzistuese, ekstremitetet e përparme shumë të gjatë. Femur aq i gjatë sa Ulna, Tibia dhe prandaj shumë më i gjatë bishti dhe ashtu si e trajtojmë ne edhe i fuqishëm. Ky është një Proterosaurier ose Pseudosuchier.
Natyrisht shkova në Refektorium për të parë ‘Darkën’ e da Vincit. Në këtë pikturë sheh se ka intuitë artistike. Duomo e Milanos, ashtu si ajo e Firences, është një art teknik i menduar mirë. Ajo është një produkt artistik, por jo prej një mjeshtri dhe e konceptuar brenda një çasti. Përkundrazi, da Vinçi ‘Darkën’, e ka parë të gatshme, në çast, apo nëse pranohet e ka parë në ëndërr. Ai e ka ndjerë këtë nga thellësia e shpirtit. Mund të përdorësh vargjet e Lenaus “Të tri trajta i bënë të mundur të vështrojë nëpërmjet një çasti shpirtin e përvëluar.” Në pikturë Krishti është disi më i madh se sa dishepujt e tjerë. Ai është toleranti. Te ai luhatet një farë trishtimi, por njëkohësisht një vendosmëri e heshtur ndihet në buzët e tij. Dora e djathtë shpreh një farë lodhjeje, ashtu si pas një veprimi të përfunduar. Ai është njeri i vërtetë dhe nëpërmjet qetësisë së tij ai lartësohet mbi të tjerët që sheh në pikturë. Gjithsesi tek ai nuk dallon asgjë hyjnore si te Helios, por vetëm një qetësi të brendshme të thellë. Tavolina është shumë e gjatë, prej nga edhe duket e pafund dhe humbet në të dy skajet. Pas Simonit dhe Bertolomeusit janë të gjithë ithtarët, të cilët dëgjojnë predikimet e Krishtit. Pikërisht qetësia e Krishtit i ka shtënë në merak dishepujt. Ka një jetë dhe një trazirë në këtë grup, gjë që nuk mund të jepet në asnjë riprodhim. ‘Merrni dhe hani”. Këto fjalë janë të pabesueshme. “Mjeshtër, çfarë mendon ti?” sikur shprehet nga të gjithabuzët. Tavolina është e mbushur plot, por gjella është e paprekur. Ngjyrat e zbehta i japin pikturës një qetësi, nëpërmjet të cilave stuhia zbutet disi. I mirëfilltë çifut është xhesti i frikshëm i Andreas. Ai ka mbetur me gojë hapur. Pas këtyre fjalëve Krishti ka mundësi të jetë udhës nëpër ullishte. Më e madhja është kryer dhe një veprim i vogël, njerëzor nuk ka më vend. Asnjë nga më të të rinjtë nuk i kupton fjalët e mjeshtrit, por secili beson në këtë të vërtetë, meqë mjeshtri duke i lënë ua ka thënë kaq i qetë në vetvete. Nëse do të ishte thënë me inat, efekti mbi apostujt nuk do të kishte qenë kaq i madh. Kështu këto fjalë u bënë fjalët e bashkimit për kristianët. Ata nuk e kuptonin këtë, por kjo ishte e vërtetë sepse ishte ai që e kishte thënë një gjë të tillë. Pa këtë rastësi kristianizmi kurrë nuk do të kishte mundur të qëndronte.
‘Darka’ u bë hyjnoija e pakuptueshme dhe mistike për të krishterët. Duke soditur pikturën e da Vinçit duket darka dhe jo kryqëzimi apo ringjallja si kulmi i mjeshtrit. Te kryqëzimi sundon një farë disonance. Aty del në pah ndikimi trazues i botës së jashtme ndërsa në ‘Cenacolo’ harmonia nuk trazohet fare.
Për fat të keq kjo mrekulli u restaurua në vitet e mëvonshme, ku ngjyrat janë rifreskuar dukshëm. Kur e pashë sërish në vitin 1931, ajo nuk ishte më misterioze, por gjithsesi ishte patjetër një pikturë gjithmonë e bukur. Me këtë pikturë mund të krahasohet portreti i Kaizerit Karli V, i Prados në Madrid.
Prej Milanos shkova në Venecia. Mbërritja aty ishte shumë e këndshme meqë vijoi nëpër natë. Gondolat e zeza dhe të mbuluara rrëshqisnin ngadalë si arkivolë mbi ujin e zi. Gjithçka ishte e heshtur. Vetëm ndonjëherë shquhej në kanal një dritë e kuqe dhe pastaj e shoqëruar vetëm nga pllaquritjet e rregullta të lopatave, rrëshqiste si varka e Karonit, një hije e gjatë e zezë që kalon përpara. Pamja të kujton Venecian e kohëve të mëparshme dhe në disa rrugica të ngushta besoje se dëgjojë një britmë të lehtë që pasonte rënien e ndonjë trupi të rëndë. Një vrasje, sekretin e së cilës e ruajnë mirë e rrëketë e errëta dhe të turbullta. Qetësia bashkë me madhështinë - këto janë tipret e kësaj salle të madhe vallëzimi, të cilën e quajnë sheshi i pazarit dhe që mua më pëlqen kaq shumë. Atë mbrëmje që arrita nuk më pëlqeu Campanila, e cila aty ku qëndronte nuk ishte në vendin e saj, por që gjithsesi ishte mirë se përmbyllte këndin e Piazzas kundrejt Piazzettas. Piazzetta në të vërtetë është shumë e bukur dhe për nga deti, por jo e mbyllur dhe kësisoj është më pak e mistershme sesa Piazza San Marco. Piazzetta është një skelë apo një shesh në një qytet të madh. Nuk ke të njejtën ndjesi të të fshehtës ashtu si në Piazzan me të gjitha anët të mbyllura.
Ajo që nuk më pëlqen në Venecia është shfrytëzimi tregëtar i madhështisë së saj. Venecia është një qytet relativisht i vogël, i varfër, i cili bazohet vetëm në turizëm. Ajo është një mrekulli e përdorur keq dhe një rrënojë, e cila mbahet dhe ruhet vetëm për qëllime tregëtie nga të huajt dhe për të huajt. Popullsia e tanishme në qytet nuk i përshtatet fare qytetit, i cili nëpërmjet forcës së popullsisë të dikurshme u bë madhështor. Banorët e tanishëm nuk e mbushin Venecia e boshatisur dhe në përgjithësi të lenë përshtypjen e mizave që enden nëpër një sallë. Kjo është krejt e kundërta me Milanon, ku industria e vogël e mbush krejtësisht qytetin, i sjell lulëzimin, madje forcat e saj ekspansive pothuajse kërcënojnë të shpërthejnë. Ndërtesa më e bukur e Milanos dhe me të vërtetëkolosale, galeria Vittorio Emmanuele, është ndërtim modern. Harqet në Milano i shërbejnë nevojave të popullsisë së saj, këto të Venecias pothuajse vetëm të huajve turistë. Në Venecia kam parë një tregëtar kapelesh por asnjë rrobaqepës apo këpucar. Tregtia e bandave të murit është e madhe. Prej Salviatit nuk blen as edhe një italian i vetëm.
Të gjitha harqet në sheshin Marko i shërbejnë pa pëijashtim turizmit. Kafenetë pothuajse në çast do të mbylleshin pa të huajt. Të vetmet tregëti të përcaktuara për venecianët janë tregëtia e perimeve dhe baret e klasit të tretë. Turizmi i Venecias është i dallueshëm në veçanti edhe nga numri i hoteleve. Natyrisht në këto hotele nuk banon as edhe një italian i vetëm.
Venecia e sotme është vetëm një grumbull pallatesh të ruajtur artistikisht, shumë të bukur por jo tërheqës. Sheshi i Markos është i mrekullueshëm, patjetër diçka e çuditshme, por që të imponohet nëpërmjet pasurisë së tij. Duomo nuk është aspak vepër e ndonjë gjeniu, por as edhe një vepër përrallore e kryer gjithë talent nga ana teknike dhe artistike ashtu si Duomo e Milanos, por është një shprehje e fuqishme e perandorisë së kahershme të fuqishme veneciane. Pallatet në Canal Grande kërkojnë vetëm një Duomo të tillë dhe as edhe një tjetër. Fuqia dhe pasuria janë të përqëndruara në këtë Duomo bizantine përrallore, e cila e analizuar nga ana artistike ndoshta nuk do të ishte e bukur. Sikur të mendoje Duomon e Milanos në sheshin e Markos dhe anasjelltas. Çfarë dizonance! Duomo i Markos do të ishte krejt i çuditshëm në Milano. Milanezi në Venecia do të zhdukej nëpër Canal Grande. Ai do të ishte shumë i gjorë dhe tejet i pafuqishëm. Duomo e sheshit Marko tregon historinë e qytetit të tij, ndërsa Duomo e Milanos një episod të kësaj historie. Edhe nëse në Duomon e Markos shtjellohet e gjitlië historia e Venecias dhe i gjithë libri i artë, madje edhe sepse ai është kaq tipik dhe rrënjësor, për mua është një shenjë e shenjtë e qytetit përrallor të ndërthurrur me detin. Pas Duomos sodit edhe sallat në Palazzo Ducale si dhe Ca' d'oro. Pataj, pa numëruar vitet kupton në thellësi historinë e republikës së pabesë. Pastaj kupton edhe pushtetin që ndërtonin patricët dhe frikën që kishte populli ndaj patricëve.
Është interesante se si shpirti i kohës pasqyrohet në art. Vitet '500 nëpërmjet Borgias, Savonarolas dhe individualitete të pavarur, i vënë vulën edhe artit të këtij vargu të patrazuar. E udhëhequr nga Giotto, jeta dhe lëvizja në artin e viteve '500 rritet deri sa gjejnë përfaqësuesin e tyre më të fortë te Michelangelo.
Çdo ngurtësi e këtij arti të mohuar, qëndron në kundërshti të plotë jo vetëm me artin e ngurtë gotik, por edhe me artin klasiko-helen. Sajesa e palave e veshjes gotike kombinohet më së miri vijimësinë e kolonave gotike, ashtu si sajesa e bukur e palave në veshjen greke shkon me kolonat simetrike joniane. Statujat perikleiane i përshtaten koreve të Eskilit, por ato janë lartësuar në kulm nga këngët e Homerit. Këtë të fundit mund ta emërtosh këngëtar të natyrës, këngëtarin e atletit që hidhet mbi demin kretian apo edhe këngëtarin Vaphio-Becherit. Ai të kujton një Guslar boshnjak. Bizanti ishte i vetmi vend ku pas migrimit të popujve stili romak mundi të ruhej pak a shumë deri tani. Ai ngulmon aty, por si gjithmonë edhe në ngurtësinë përherë në rritje të hierarkisë së zyrtarëve sëbashku me perandorin, i patrazuar nga migrimi i popullsive. Prandaj stili i artit do të bëhej gjithmonë e më i akullt dhe konvencional.
Artin e periudhës së Diadshenit dhe artin romak mund ta emërtosh pa e tepruar stilin barok të artit helen, megjithëse manteli i kalorësit thrakas i fryrë nga era, vërtitet shumë më vonë në varrin romak dhe po aq pak sa edhe një engjël i stilit barok. Del vetvetiu se bashkë me atë që i mbijetoi stilit helen në Romë, që parapëlqente vijën e drejtë, iu shmang edhe ndërtimit katërkëndor helen të tempujve dhe doli ndërtimi rrethor (Panteon, Moles Hadrian). Në lidhje me këtë të shkon mendja te demi farnezian apo te grupit i Lakoonit.
Nj ë ngurtësim pothuajse të nj ashëm mund shohësh edhe pas Rilindjes deri në fillimin e revolucionit francez. Trazira e kësaj periudhe të revolucionit luhatet në art dhe politikë ende edhe sot. A duhej të bëhej ‘ndërtimi konstitucional’ trajta përfundimtare e epokës së re të makinerive?
Nëse pyesim tashmë se cilat janë forcat e veçanta shtytëse të periudhave të trazuara, atëherë ato i gjejmë në zgjerimin e papritur të dijeve njerëzore. Roma ra kur romakët ndeshën përvojën se përveç perëndive të tyre kishte edhe perëndi të tjera, ndërsa Lukiani ishte kasneci i këtij lajmi. Mesjetës i dhanë fund Galileu me sistemin e tij heliocentrik, zgjerimi e dijeve nëpërmjet Gutenbergut dhe zbulimi i botës së re. Në shekullin XIX dhe XX janë zhvillimi i shpejtë i shkencave të natyrës, shembja e botëkuptimit antropometrik dhe koncepti ateist i luftës për ekzistencë, ato që i përmbysën të gjitha. Nëse në një farë mënyre do të ishte e mundur që përvojat e reja të grumbulloheshin dalëngadalë, atëherë nuk do të kishte patur asnjë revolucion, por një evolucion të ngadaltë. Kështu siç janë gjërat, dallimi midis një njeriu të gjysmës së parë të shekullit
Disa stacione para Tiibingen një grup studentësh u ul me mua në kupë dhe nisën të më rrëfenin mbi disa anë gazmore të jetës studentore dhe krejt në veçanti mbi shoqatën e tyre studentore. Pastaj më ftuan që të vizitoja shoqatën studentore. Asokohe më habiti miqësia e tyre. Por si ma sqaroi më vonë Huene ata që udhëtonin kishin qenë auditori i ri i universitetit që kërkonin të peshkonin të sapoardhurit për shoqatën e tyre studentore. Meqënëse si Huene edhe unë ishim armiq të kënaqësisë që të jep birra, nuk iu binda ftesës së këtyre studentëve.
Hyra në Tiibingen dhe ndërsa qëndroja i hutuar me çantën time të udhëtimit për shkak të mungesës së madhe të hamallëve në stacionin e trenit, një zotëri plak, fisnik në pamje, mu afrua dhe më pyeti duke më përshëndetur: “A mos ndoshta quheni Meyer?” Vetëm mënyra e tij e qetë që pëijashtonte çdo lloj shakaje të hidhur, më pengoi që të gjithë këtë ta merija si tallje dhe të bëhesha harbut, kësisoj iu përgjigja me mirësjellje: “Jo, nuk quhem Meyer,” ndërkohë që ai sërish duke përshëndetur më kërkoi falje dhe u largua. Vetëm shumë më vonë u ftillova dhe më lindi idea se zotnia X, priste ndonjë studentët që quhej Meyer dhe që nuk e njihte personalisht dhe kësisoj e kërkonte në stacionin e trenit. Unë qesha me gjithë zemër sepse ai kishte kujtuar se mos unë isha zoti Meyer. Më erdhi ndër mend moria e barcaletave me Meyer.
Në Tubingen njohaprofesorin Koken, mendjemprehtë, i gjallë, të cilit i pëlqenin nismat, pothuajse gjenial - me tej Plieninger dhe Friedrich Huene. Ky i fundit ishte marrë drejtpërdrejt me përpunimin e materialit të dinosaurëve të formacionit Trias, i cili më interesonte mua. Shfrytëzova rastin për të bërë shumë skica. Përveç të tjerave, në Tiibingen banoja në një dhomë mansardë te Huene. Ai e quante këtë dyqan. Nga një qytezë studentore aty pranë, çdo mbrëmje depërtonte deri te ne zhurma e këngëve të tyre. Ky konsum birre i studentëve nuk mund t'i hyjë në punë popullit gjerman. Përsa i takon të qenit student, atëherë kjo natyrisht do të bëhet sipas karakterit gjerman, të përshtatshëm për të komanduar dhe për të qenë i komanduar. Por të dy tiparet janë për mua jo tërheqëse dhe i mungojnë krejtësisht anglezit dhe për atë janë të uriyera. Prusiani dikujt duke zhvatur i thotë se njeriu duhet njëherë të shohë për të bërë ose për të arritur këtë apo atë gjë. Anglezi thotë “Provoje njëherë që ta bësh këtë.”
Me Huenen bëra një shëtitje për në Sigmaringen dhe në Alpet Svabiane dhe arrita të konstatoj se unë nuk dija as edhe një §alë nga dialekti fshatar i wiirtenbergut. Kjo gjermanishte më dukej një gjuhë krejt tjetër. Në një shëtitje të dytë që bëra gjithashtu me Huenen, shkuam në Bonebed, në një pikë të lartë soditjeje prej nga mund të sodisje mirë, se si tarracat e peizazhit të mjedisit përreth Tubingenit janë të modeluara në formë shkallësh nga nivele të ndryshme petrografike të formacionit Trias të gjendur pothuajse horizontal.
Prej Tiibingenit u ktheva në Vjenë. Gjatë kësaj kohe shkruajta pjesën e dytë të monografisë mbi mbetjet e dinosaurëve të Siebenbiirgerit. Njësoj si e para, ku trajtoja kafkën-Limnosaurus edhe kjo u botua në memorandumin e Akademisë. Pjesën e tretë, e cila trajtonte mbetjet e kafkës së dytë të Rhabdodon (Mochlodon), e përpilova në vitin 1904- Ai u botua në të njejtin organ. Në verën e vitit 1902 shkova në Szacsal dhe rrethinat, ku punova me zell për dizertacionin tim. Unë i rashë përqark malësive Szaczreber. Shumë pyje, maja të rrumbullakuara, kreshta të gjata dhe pak vendurime gjeologjike të bashkuara. Të tilla ka vetëm në lugina. Në mes të nëntorit erdha sërish në Vjenë dhe banova të prindërit në Gluckgasse 3. Nëpërmjet një polemike midis paleontologëve Komhuer dhe Goijanovic-Kramberger, hartova brenda disa ditësh trajtesën e madhe ‘Mbi Lacertët e llojit Varanus të Istrias’, në të cilën unë merresha me zanafillën e Mosasaurier. Pastaj përfundova dizertacionin tim dhe njoftova në pranverën e vitit 1903 për provimin e doktoraturës.
Provimi kryesor u zhviHua më 12 maj dhe pastaj udhëtova për tu zbavitur dhe pushova një javë në Budapest. Më 25 maj u bë provimi dytësor. Në provimin kryesor ishte emëruar zoologu, profesori Hatschek. Megjithëse në tavolinën e provimit kisha paraqitur shumë punime mbi osteologjinë e reptileve, Hatschek më pyeti vetëm mbi kafshët jo vertebrore. Kjo shkoi shumë keq dhe unë u habita për , megjithatë Hatschek me tha duke më sqaruar “Doja të shihja, çfarë nuk dinit, çfarë dinit, megjithëse e kam parë edhe nga punimet tuaja“. Provimi dytësor përbëhej nga dy gjëra tëlehta filozofie, ku më morën në provim profesor Jodi dhe profesori Miiller. Kjo ishte vetëm diçka formale.
Pasi kalova provimin e doktoraturës mora nga xhaxhai Feri 2000 korona për të bërë një udhëtim. Së pari mendova që të udhëtoja për në Spanjë, por në momentin e fundit vendosa për në Kretë, për gjuajtur dhi të egra dhe për të hulumtuar ishullin nga ana gjeologjike.
Me ndërmjetësinë e Gobuchowski, nga Shkëlqesia Manos, diplomati grek në Vjenë mora një leje kalimi në autoritetet doganore të Patras, në mënyrë që të të mos kisha vështirësi për të udhëtuar nëpër Greqi me armë. Në Trieste, bleva një biletë në agjensinë Lloyd dhe për herë të parë admirova administrimin e keq austriak. Është skandal që shoqëria austriake Lloyd nuk detyrohet që të llogarisë në korona por llogarit me monedhën e saj private dhe ka kursin e saj valutor. Përveç kësaj, megjithëse ajo është një shoqatë austriake kërkon monedha të arta prej 20 koronash si dhe axhion. Në bordin e avullores me të cilin po shkoja në Patras ishin ndër të tjerë një tregëtar grek verërash, Kastriojanakisi nga Kreta, me të cilin duhej të udhëtoja deri në Kretë si dhe disa njerëz më pak interesantë, p.sh një amerikan, z.Fries dhe dy gjermanë etj. për të cilët ishte i mjaftueshëm një bashkëbisedim i mërzitshëm për jetën. Ditën e parë udhëtimi në det ishte për mua ende diçka e re dhe paradite nxorra Kodakun tim për të fotografuar, por pasdite kjo filloi të bëhej e mërzitshme.
Interesante ishte habia e amerikanit që dëgjonte për shumë gjuhë në Europë, për valuta të ndryshme, për të ashtuquajturin paragjykimin dhe për marrëdhëniet e fesë me shtetin. Ai kishte të drejtë dhe në fakt shumë gjëra atij duhej t'i dukeshin jo praktike dhe jo të llogjikshme, ndër të tjera ai kupton apo mendon që të mos e kuptojë se çfarë do të thotë ndjenjë kombëtare. Unë i jepja të drejtë për shumë gjëra dhe për gjëra të tjera u përpoqa ta sqaroj. Ai p.sh. thoshte se ishte njëlloj nëse dikushi ishte me zanafillë franceze apo gjermane. Ai është vetëm anëtar i një shteti politik. I sqarova se kjo është mundur vetëm në Shtetet e Bashkuara të Amerikës, meqënëse aty kombësia humbet lehtë, pasi Amerika nuk ka një gjuhë të vetën dhe ka një histori të re. Nëse SHBA do të kishte pasur gjuhën e vet dhe çdo trevë traditën e saj, atëherë me kalimin e kohës do të ishte zhvilluar edhe një ndjenjë kombëtare. Në lidhje me aristokracinë e krahasova këtë me racën e mirë, meqënëse pasuria në thelb përcjell disa virtyte. Përveç kësaj i pasuri mund të gëzojë një arsimim më të mirë se sa i varfëri. Në aristokraci do të jepej a priori një garanci e pjesëshme që nga fëmija do të dilte një aristokrat disi i mirë ndërsa ndër fëmijët e tjerë gjithsesi do të mungonin të gjifha parakushtet e kënaqshme për zhvillimin e karakterit të tij. Kjo amerikanit iu duk shumë e mundshme. Përveç kësaj nuk mund të thuash se mendimi i tij ishte pjesërisht i çlirët nga parajykimet dhe nëse mënyrat e konceptimit ishin jo tërheqëse. Në përgjithësi një vrojtues i mprehtë, ai tregoi naivitet të madh vetëm përsa i përket amerikanizmit. Ai ishte shovinist deri në kulm. Për atë, amerikani ishte gjithmonë më i miri. Ai mendonte se kjo madje vlente edhe për ushtarakun dhe për ta dëshmuar këtë të fundit iu referua një dollie që kishte ngritur atasheu ushtarak austro-hungarez në një kazino ushtarake amerikane. Ai e pranonte që disiplina mungonte në një ushtri amerikane, por nga ana tjetër ai mendonte se individualiteti i njerëzve të veçantë ishte zhvilluar në maksimum, etj. Vazhdimisht Fries thoshte, “Ne jemi populli më i pasur. Ne kemi fabrikat më të mëdha. Pasuria jonë është duke u rritur vazhdimisht. Trafiku ynë është duke u shtuar në një shkallë të lartë. Anglishtja flitet nga miliona njerëz dhe ne nuk kemi frikë nga askush.”
Kjo ishte tejet e mërzitshme, aq më tepër që nuk kisha asgjë që të lexoja. Disa romane janë armatimi i domosdoshëm për të përcaktuar një udhëtim detar. Asnjë lloj baedekeri ku njeriu gjithmonë gjen po këtë, por duhet një roman shumë i mërzitshëm, të cilin e lexon vetëm për të kaluar kohën. Diçka moderne, angleze, një botim për të kaluar kohën i Ouida, por jo i Rider Haggard ose i kalibrit të rëndë. Ky libër nuk do të shkonte kur je i mërzitur. Ky duhet të jetë një libër, të cilin menjëherë mund ta lësh mënjanë nëse një pulëbardhë fluturon më pranë se zakonisht ose nëse dikush pyet një kalimtar “Sa nyje (njësi detare) besoni se jemi duke bërë?” Në këtë fryme je i gëzuar, kur tingëllon këmbana e aq shumë dëshiruar e Table-d'hote, në mënyrë që të shkosh për të ngrënë dhe më në fund të ofron një lloj variacioni. Të ngrënët nëbord është me të vërtetë një ngjaije. Me kuriozitet studion menunë, gjithsesi pa dhënë ndonjë shenjë dhe për pesë minuta mendimet përqëndrohen vetëm në atë që sapo ka lezuar. Kjo punë mendore maskohet në pjesën më të madhe nga ngrënia e supës. Natyrisht biseda e tavolinës rrotullohet rreth anijes, pastaj rreth motit dhe shpejtësisë së anijes. Pasditja është sërish e mërzitshme dhe mërzitja është edhe vetëm një ngrënie zemre pasdite.
Gjatë udhëtimit për në Patra deti po bëhej gjithmonë e më shumë i trazuar, sa ditën e fundit megjithëse herët në mëngjez në të vërtetë kur u ngrita ndihesha ende mirë, por gjatë kohës që vishesha meqënëse anija po bënte dredhime, fillova të ndihesha jo mirë. Kabina më dukej e ngushtë dhe mbytëse dhe baxha për shkak të kalimit të dallgëve nuk mund të hapej. Më shpejtësi u vesha dhe u sula në sallën e ngrënies për të futur diçka në gojë. Por ishte shumë vonë. Një copë herë u mora me ushqimin. Gëlltita një vezë që se shtyja dot si dhe pak çaj. Ndërkohë as edhe një simite nuk mund ta shtyje. Përballë meje ishte ulur një grek, i cili gjithashtu nuk ndihej mirë dhe kësisoj u pamë dhe qeshëm me njeri tjetrin. Pastaj u ngrita për të shmangur ndonjë acarim dhe shkova në kabinën time dhe u lëshova në krevat. Pasi ndenja një copë herë kështu e ndjeva veten më mirë. Munda të ha çajin dhe simiten pastaj mënjezin. Ndërkohë shkova lart në kuvertë. Në këtë mënyrë nuk arrita të vjell dhe në kuvertë nga ajri i freskët sakaq e mora veten dhe kësisoj pas një gjysmë ore mora një simite me proshutë dhe e hëngra gjithë oreks, për habi të gjithë pasagjerëve, të cilët kush më pak e kush më shumë nuk ndiheshin mirë. Vetëm me kafshatën e parë qelizat mu dukën jashtëzakonisht të thara. Pas këtij mëngjezi të hershëm isha sërish fare mirë dhe si gjithmonë edhe në qejf edhe i mërzitur. Kapiteni na tha me shaka se poshtë kishte shumë të vdekur, d.m.th. të sëmurë. Në fakt shumica e pasagjerëve u dukën vetëm nga mesdita, kur deti tashmë ishte shumë më i qetë.
Në Korfuz vrojtova monumentin e Maitland të ndërtuar me material të vjetër. Maitland kishte qenë guvernator i Britanisë së Madhe për ishullin jonian. Aty hasa shumë nga Landau, të cilët kishin stemën britanike nëpër porta. Kishte karroca të vjetra shtetërore nga periudha angleze. Prej Korfuzit avulloija jonë shkoi drejt Patras.
Ditën tjetër u zgjova në gjirin e Patras. Ishte një mëngjez i freskët dhe i mrekullueshëm. Malet në veri të Patras, pikërisht një majë shumë e bukur, me lindjen e diellit dikur sikur u praruan nga argjendi. Pak para lindjes së diellit nga lindja u lartësuan nga horizonti tufëza dritash si në formë gishtash në ngjyrë të kuqe të fortë trëndafili drejt një qielli në ngjyrë të kuqe të hapur. Komenti për rhododactyla Eos?5} jepej nëpërmjet natyrës. Sqarimi i çdo mëngjezi të trëndafiltë mund të dalë vetëm nga mendja e ndonjë pseudodijetari që zgjohet në orën shtatë të mëngjezit. Në përgjithësi Homeri dhe exegetët e tij. BoopisAthene2^ është një tjetër shembull.
Pseudodijetari në këtë vend nuk pranohet, megjithatë po jap një paralele moderne. Vargonjtë e hollë të këmbëve vlejnë në Shqipëri si shenjë të një prejardhjeje fisnike. Vargonjtë e trashë të këmbëve karakterizojnë plebejtë. Një shqiptar donte të mburrte formën e prangave të një njeriu tjetër. Ai thoshte se vargonjtë e tij ishin të ngjashëm me ato të një mushke. Një kafshë shtëpiake është për një dijetar një krijesë inferiore, e ndyrë dhe jo e zgjuar. Njeriu i thjeshtë në një kafshë shtëpiake dallon anët e mira të saj dhe madje bukuritë. Sytë e zinj dhe të heshtur të një gjedhi mund t'i duken filologut vetëm të urryer.
Në Patra ka rrugë të gjera, drejtkëndore që kryqëzohen, të cilat madje për nga ndriçimi të kujtojnë disi Italinë. Prej aty udhëtova për në Athinë me hekurudhë me shina të ngushta. Pjesa e parë e udhëtimit në lindje të Patras ishte e mrekullueshme. Në njerën anë gjendej gjiri i kaltër i Patras, në anën tjetër një vend gjithë pisha, ullinj, lisa, rrapa dhe gëmusha gjithmonë të gjelbërta. Ndër to shkëlqenin në 2-3 metra lartësi oleandrat e kuqe në një lulëzim të plotë, nëpër ngjyrën e gjelbër të errët dhe vezulluese të gjetheve subtropikale. Edhe ullishtat në formë luadhesh, të cilat qëndrojnë gjithmonë të gjelbërta, nuk gjenden kaq të veçuara dhe nuk duken të thara dhe të zhveshura si zakonisht. Hapësira e sheshtë midis kodrinave të veçuara dhe të pyllëzuara ishte e mbjellë me hardhi, të cilat gjithsesi nuk janë të vëna nëpër listela si në Itali dhe Tirolin jugor por dalin mbi tokë. Fidanët e lartësuar mbështeten nga thupra të shkurtra, kryesisht të padukshme.
Në gjirin e kaltër të Korintit duken avulloret dhe velat e bardha. Përtej gjirit lartësohen malësitë e Greqisë së Veriut etj. dhe në krahun e djathtë dalloheshin majat e mbuluara me dëborë të Peloponezit. Prarimi i njëllojtë dhe i shndërritshëm i ngjyrave të këtij peizazhi përputhet me doktrinën fetare të helenëve. Ky peizazh zgjati për ca kohë. Midis Patras dhe Korinthit toka bëhet disi e gurtë dhe hardhitë zhduken. Nisën të shfaqeshin disa fusha me elb. Gjiri i Korinthit fillon e zgjerohet. Malësitë e Greqisë së Veriut për shkak të vezullimit bëhen pothuajse të pakonceptueshme. Malet e rrëpirët gëlqerorë në të djathtë u afrohen binarëve. Gryka të thella tregojnë punën e llahtarshme shkatërruese të erozioneve ndër tokat e pambuluara. Pyllishtet e izoluara tashmë mbajnë fizionominë e kullotave europiane. Ky peizazh vazhdon deri në Korinth. Kundrejt ishullit Salamis në lartësinë e malit ku Kserkses vrojtonte betejën ngrihet një përmendore. Si një pikë e shkëlqyer vrojtimi e zgjedhur asokohe, ajo duhet të ketë qenë edhe një dramë e dhimbshme për të, kur shihte se si Trierët e tij krenarë binin njeri pas tjetrit nga Grekët apo edhe zhdukeshin. Rrëfenja që Kserksi shkulte mjekrën mund të jetë e vërtetë. Në Korinth fillonte peizazhi gëlqeror, i shkretë, atik me më shume gurë se sa dhë.
Athina në atë periudhë kohe ishte e bukur, me pluhur dhe e bardhë, e dukeshin mure të stilit gjysmë klasik me shumë fasada mermeri të bardhë apo imitim mermeri. Kjo të kujtonte deri diku Mynihun, e thënë më saktë kur çdo ndërtesë nxjerr në pah individualitetin e mjeshtrit të ndërtimit. Ndërtime kazermash apo shtëpi me qira janë të panjohura. Unë u enda nëpër kolonat e tempullit të Zeusit, të cilat më lanë një përshtypje të pashlyeshme. Kjo është me imponuesja nga ato që kam parë deri tani nga ky lloj dhe nuk është aspak moria e kolonave të Partenonit, në të cilin era që depërton nëpër to nxjerr tinguj vajtues dhe deri diku mund ta fshijë disi këtë përshtypje. Pas kësaj lartësie dhe këtij guximi mendimi dukej të fundoseshin në një hiç Propileni dhe Partenoni, madje edhe kodra e Akropolit. Më e pakta të linin një përshtypje pothuajse të papërfillshme. Prej tempullit të Zeusit kalova para kaktusesh dhe bimësisë aloe në një lulëzim të plotë deri te teatri. Te Propileni më ngjallën neveri ciceronët dhe shitësit e gjithfarë 11 oj imitimesh. Britmat e tyre dhe paturpësia e tyre më depërtonin thellë në zemër. Kjo mund të jetë e mirë për zonjat e përgjëruara angleze, të cilat bien në ekstazë përpara çdo koke Zeusi dhe përpara çdo statuje athinase me kokë disi të anuar. “Oh, sa e këndshme!" thërrasin si edhe për pseudodijetarët të cilët me Baedekerin në dorë, ankohen për fatin e Sokratit pa pasur lexuar diçka për vetë Sokratin. Por duhet të kthehesh pas në të kaluarën, duhet të futet në ndikimin e rrënojave të praruara për të sjellë para syve jetën e idealizuar të asokohe, nuk mjaftojnë fjalët për rrënojat, ku do të ishin të pavend nëse ndonjë nga rrënojat i përkiste tempullit të Baccus apo Zeusit dhe pastaj të bëhen të pdurueshme britmat e reklamës, suveniret dhe përpara së gjithash Baedekeri. Edhe një guidë profesional akropoli, i cili e shoqëron çdo gur me një emër klasik mund gjithashtu vetëm të të shqetësojë. Unë nuk sodisja rrënojat, galeritë e arteve dhe vendet për tu bërë i ditur, por vetëm për të ushqyer fantazinë time dhe për të ndjerë kënaqësi. Nëse dua të të mësoj diçka për Akropolin apo Greqinë atëherë shkoj në shtëpi, ulem në karrike dhe marr një nga këta libra mësonjtorë, siç i quajnë të gjithë, e lexoj dhe e studioj. Por nëse ngjitem në Akropol atëherë dua të,ndjej Akropolin. Të mësuarit dhe emrat helenë gjithsesi vetëm trazohen pasi ato të largojnë nga ndjesia për të medituar.
Patjetër, gjenden pak ndërtime nga dora e njeriut, të cilat me të vërtetë të ngërthejnë. Një përshtypje me të vërtetë të madhe më lanë vetëm Xhamia e Cordovas, banjat termale të Caracallas, Koloseumi dhe Sheshi i Shën Markos. Krahas këtyre janë për tu përmendur edhe disa vende më fine si Alhambra, Kremlini me kupolat e tij të praruara, muret e tij me tulla të kuqe dhe qiellin e kaltër dhe së fundmi edhe sheshi Concorde. Si ndërtime me një karakter krejt ndiyshe rradhiten edhe: Duomo dhe pagëzori i Pizas, Duomo e Milanos dhe Duomo e Firences. Këtu shtojmë edhe Kishën e Krishtit në Angli. Ndërtesat e madhërishme gotike të qyteteve gjermane janë pak si tepër të ndërfutura sa të mund t'i futësh në vlerësim.
Prej Akropolit shkova deri te Spiro Delaporta, i cili më premtoi që vetëm në rast nevoje do të më nxirrte një leje gjuetie për Antimolo. Pastaj u nisa me avulloren Lloyd për në Kretë. Në Chania i bëra një vizitë xhaxhait të Kastriojanakis, i cili ishte peshkop aty dhe na priti me ëmbëlsira të mrekullueshme, por për fat të keq nuk kishim kohë për një vizitë në Knossos. Ndërkohë u nisëm për në Candia.
Për shkak të sjelljes mëse të dyshimtë të përfaqësuesit tonë të atyshëm dështoi një shëtitje gjuetie në Kretë dhe për hulumtimet gjeologjike hoqa dorë që në çastin kur mora vesh se me hulumtimin e ishullit merrej gjeologu francez Lucien Cayeux. Ishulli mu duk shumë i vogël për dy gj eologë. Cayeux në të vërtetë nuk e kishte botuar kurrë materialin e tij të plotë të vrojtimeve, ndërsa për mua takimi ishte deri diku me përparësi, kur më vonë unë iu ktheva Shqipërisë së Veriut, siç doli më vonë edhe më interesante, gjë që nuk do të ndodhte me hulumtimin e Kretës. Hulumtimet e mia për Kretën kufizoheshin kësisoj në përshkimin e zonës midis Chanias dhe gjirit-Suda.
Konsulli i përgjithshëm Pinter ishte ‘diplomati’ i dytë austro-hungarez nga i cili prisja mbështetje, por ai e nxorri fytyrën e tij si koleg i denjë i konsullit Jovanovic. Ai nuk mundi apo nuk deshi aspak të më nxirrte një hartë gjuetie, ndërsa unë për një gjysmë ore nëpërmjet ndërhyrjes të të njohurve të mi, zotit Kastriojanakis, të bashkiakut të Chanias e mora për dhjetë minuta. Isha aq i nxehur sa mund të nisja vrapin prej zyrës së bashkiakut drejt te konsulli i përgjithshëm dhe t'i thoja Pinterit se tashmë e kisha hartën e gjuetisë!
Normalisht që më pa vëngër. Ai u shastis nga habia, por brenda një çasti, sapo e mori veten, më njoftoi se unë do të kisha ngatërresa nga kjo gjueti e mundshme. Arrita ta parandjej se kush do të m'i nxirrte tërthorazi këto ngatërresa dhe përveç të tjerave, meqenëse asokohe isha ende një axhami hoqa dorë nga gjuetia.
Në Athinë diplomat austro-hungarez ishte baroni Burian. Gruaja e tij, ashtu si edhe ai, ishte e dashur me mua. Më tej takova profesorin e arkeologjisë, dr. Vilhelm si dhe gjeologun athinas Skuphos. Nga Selaniku shkova në Shkup.
Këtu filloi udhëtim im i dytë nëpër Turqinë europiane. Për këtë udhëtim do të shënoj sa më poshtë. Në Maqedoni, ku na priste vetë konsulli Bohumil Para me një drekë në stacionin e trenit, kishin nisur trazirat bullgare ndërkohë që unë hyra në Shkup me trenin e drekës bashkë me atasheun tonë ushtarak Giesel, diplomati i mëvonshëm në Beograd. Gjatë udhëtimit Gieseli më kishte këshilluar që ta ndërprisja udhëtimin në Budapest për tu kthyer në shtëpi, në mënyrë që të shihja Maqedoninë dhe Shkupin. Konsulli Para nuk pati nevojë që të më nxiste gjatë dhe unë e lashë trenin dhe u ngjita tek ai në konsullatë. Giesel udhëtoi më tej për në Beograd. Kur isha në Shkup konsulli Para më pyeti nëse doja të shkoja në Prizren. “Po, natyrisht,” i thashë. Falë ndërhyrjes së tij më gjetën në Ferizaj një kalë dhe një zaptije. Kështu udhëtova për në Ferizaj dhe prej aty për në Prizren. Aty ishte drejtues konsullate zyrtari Muthsam. Shkëlqesinë imzot Troksi, peshkopin e Prizrenit, e kisha njohur në Shkup. Deri në Ferizaj udhëtova me famullitarin Glasnovic, në famullinë e të cilit kalova natën në Ferizaj. Mbrëmjen tjetër tashmë e dalloja Prizrenin. Udha shkonte nëpër Shtime, Lutogllava dhe Suharekë. Në hanin e Lutogllavas mora një shënim gjeologjik dhe sakaq hanxhiu më pyeti i shqetësuar se çfarë po shkruaja. I thashë se ai kishte një kafe shumë të mirë dhe po shkruaj në mënyrë që kjo të bëhej e njohur edhe ndër të huajt e tjerë. Tashmë hanxhiu u ngazëllye dhe më përqafoi, pasi në çastin e parë kishte menduar se mos kisha shënuar diçka që mund ta dëmtonte atë. Muthsam, përfaqësuesi ynë konsullor në Prizren ishte tamam tipi i një nënoficeri dallkauk. Është skandal që të tillë njerëz të futësh si diplomatë’
Kur isha në Prizren, po zhvillonte operacionin e saj ushtria e Omar Ruzhdi Pashës me sukses të paqëndrueshëm kundër kryengritësve shqiptarë të Gjakovës. Por ndërkohë që shqiptarët i druheshin kërkimit të ndihmës malazeze kundër ushtrisë së sulltanit, u arrit një pajtim nëpërmjet urdhërit të Yildizit. Se përse duhej të kryheshin këto operacione edhe sot e kësaj dite kjo mbetet për mua e paqartë. Natyrisht Gjakova i kishte zënë grykën për ta shmangur këtë. Në Prizren kësaj here qëndrova vetëm natën.
Pastaj mora dy zaptije, u nisa herët në mëngjez nëpër mjegull, duke kaluar me kalë nëpër Sardagh dhe pasdite hyra në Tetovë. Aty rastësisht gjeta një pajton dhe shkova në Shkup. Në Shkup sapo kishte patur një përmbytje. Përroi i Lepanas e kishte shkatërruar urën dhe nëpër natë më duhej të shkoja përqark me pajtonin, fillimisht nëpër fusha për të gjetur ndonjë mbikalim. Më në fund u gjend një udhë shpëtimi dhe nga mesnata hyra në Shkup.
Konsulli Para më ofroi të shoqëroja atë dhe përkthyesin e ambasadës, Mandelstamm, në një udhëtim inspektimi në Maqedoni. Nëse dëshëroja, më tha se tashmë i kishte rregulluar të gjitha, madje kishte marrë edhe pëlqimin e Hilmi Pashës. Unë isha mëse i gatshëm dhe e pyeta se si e kishte arritur këtë. Konsulli Para tha se Hilmi Pasha në një bisedë për udhëtimin tonë inspektues, i kishte tërhequr vëmendjen se do ta kishte keq me ushqimin, gjë për të cilën konsulli Para iu përgjigj Hilmi Pashës që të mos bëhej merak, pasi do t'i shoqëroja unë zotërinjtë dhe mund të gatuaja në mënyrë të shkëlqyer. Natyrisht me këtë u rregullua edhe kjo çështje. Më këtë vura re një shembull se si turqit pozicionohen ndaj faits accomplis.
Hysni Hilmi Pashën, më vonë Veziri i Madh dhe më pas ambasadori turk në Vjenë, i cili madje edhe si kundërshtar ishte një personalitet shumë tërheqës, e njoha me ndërmjetësimin e Paras Kyr hyra në Shkup. Ai ishte një njeri që meriton vëmendje. Gjithmonë i veshur mirë, me shumë kujdes, gjithmonë i gatshëm të flasë edhe pas mesnatës! Gjithmonë njësoj, i qetë dhe dashamirës ai kishte një kujtesë kolosale, megjithatë ishte i palodhur, ia priste mendja në zgjedhjen e mjetit së tij, natyrisht shpesh të papërfillshëm por herë-herë gjenial. Kur kishte qenë më i ri kishte patur një farë sarkazme dashamirëse. Si inspektor i përgjithshëm i Maqedonisë i kishte rënë për pjesë detyra e pamundur për të bërë reforma në Maqedoni, d.m.th që të ndihmonte në një farë mënyre elementin kristian pa i dëmtuar muslimanët dhe ai e kreu këtë detyrë me shkathtësi dhe pikësynimin e sulltanit për vite të tëra e reformoi sa për sy e faqe. Si Vezir i Madh ai luajti një rol jashtëzakonisht të rëndësishëm. Situata në kohën e rënies së Abdyl Hamitit kishte nevojë për një karakter energjik dhe jo për diplomatë. Në Maqedoni ai nuk mund ta ndalte rijedhën e ngjaijeve, por ai për sa kohë që ishte aty arriti ta ngërthente rrotën e historisë nëpër spicat dhe arriti jo pak ta pengojë rolin e saj. Ai këtu u mbështet nga padroni i tij, sulltani i madh Abdyl Hamid.
Disa episode të vogla hedhin dritë mbi veprimtarinë e Hilmi Pashës në Maqedoni. Entente Cordiale austro-hungareze, përkatësisht konsulli Para dhe perkthyesi i ambasadës ruse Mandelstamm u ndodhën njëkohësisht te Hilmiu dhe në fakt gjoja për t'i njoftuar atij ‘pikëpamjen’ e tyre private për një çështje. Hilmiu fillimisht i dëgjoi ata me qetësi pastaj iu shpalli se i vinte keq që nuk kishte në zyrën e tij as edhe një pasqyrë të madhe që të arrinte deri në dysheme pastaj zotërinjtë mund të shiheshin se si ishin ulur dyshe përballë tij. Nëse do ta shihnin veten në madhësitë reale, siç i shihte ai ata, atëherë ndoshta edhe ata vetë do ta besonin se sa kishin ardhur për t'i bërë të ditur mendimin e tyre. Por ai gjithmonë donte ta pranonte se shkëlqimi të mashtron dhe me këtë Hilmiu e mbylli tiradën e tij. Natyrisht konsulli Para vetëm mund ta falenderonte për dashamirësinë e tij, por natyrisht e ndjenë të tronditur. Edhe një tjetër lëvizje taktike ka dlë në pah kujtesa e Hilmiut. Me urdhërin e shprehur nga ai duhej që ditë për ditë atij t'i paraqitej lista e gjatë me qindra emra e nënshtetasve të huaj që udhëtonin me tren. Në leximin shkarazi të kësaj liste që nuk i interesonte, njëherë ai arriti të zbulojë emrin e një njeriu të dyshuar, të cilin ai qysh prej mëse një viti e kishte dëbuar dhe arriti ta kujtonte. Kësisoj me një kujtesë të tillë Hilmi Pasha arrinte në zgjedhjen e mjetit të tij edhe nga shkathtësia, dinakëria dhe vrazhdësia Njëherë p.sh. lexoi me shumë nxitim regjistrin e arrestimeve të Selanikut për tri vitet e fundit, vetëm për të rishkrur dhe falsifikuar në mënyrë që t'i dëshmonte vullnetarisht dhe pothuajse me dashmirësi konsullit një kopje të ‘regjistrit autentik’, meqënëse në regjistër mungonte emri i një farë bullgari që sipas mendimit të konsullit ishte arrestuar dhe ishte i pafajshëm. Nëpërmjet kësaj, binte domosdoshmëria që njeriun të lirohej dhe për më tepër mund të zhdukej apo edhe të linte ta vrisnin.
Bashkëudhëtarët e udhëtimit tim për në Maqedoni ishin konsulli austro-hungarez Para, përkthyesi i ambasadës ruse Mandelstamm, nënkonsulli ynë Prochaska, i famshëm për shkak të një çështjeje me serbët, një lejtnant turk dhe njëzet kavaleristë. Qëllimi i udhëtimit ishte që tmerri i shkaktuar ndaj bullgarëve nga turqit dhe autoritetetet turke të arrinte të përcaktohej nga dëshmitarë okularë. Memorandumi që doli na ky udhëtim çoipastaj në takimin Miirsteguttë të dyperandorëve. Asokohe unë nuk kuptoja asgjë nga diplomacia, respektivisht qëndroja tamam si kundrejt një demi të të ri. Vetëm më vonë e kuptova se me sa pak mënçuri drejtohej bota.
Meqë isha përfshirë për stërvitjen me armë në Brasso (Kronstadt) shkova me kalë në Kratovo për një gjysmë dite, prej Kocani deri në Kumanovë, ku hyra në kohën e duhur për të kapur trenin e mesditës që të çonte në Beograd dhe për dy ditë udhëtova drejt Szacsalit dhe pastaj për në Brasso.
Në korrik kisha stërvitjen me armë në Brasso dhe isha caktuar te mjeshtri i kalërimit, baroni Heszlova në Keresztenyfalu. Meqë pata sërish një trakomë, pata një shkëputje para kohe nga stërvitja me armë. Më 21 korrik vijova promocionin e doktoraturës sime në Vjenë. Unë isha veshur me uniformën e një Kadett-wachtmeister i regjimentit 2 të husarëve. Pjesërisht për shkak të trakomës, pjesërisht për shkak se në fund të gushtit në Vjenë mbaheshin kongrese ndërkombëtare gjeologësh, ku unë duhej të merrja pjesë, qëndrova në Vjenë deri në fillim të shtatorit. Shtatorin dhe tetorin i shfrytëzova për nismat në terren në Siebenbiirger, në mënyrë që të mund të botoja më gjerësisht tezën time të doktoraturës.
Në nëntor udhëtova drejt Turqisë nëpërmjet Bullgarisë. Meqënëse nga shëtitja ime në Kretë e dija se me armë me plumba në Orient gjithmonë të dalin vështirësi, megjithatë këtë herë doja ta merija me vete në Konstandinopojë Mannlicher Karabiner dhe prandaj e shoshita mirë këtë çështje. Kështu shkova te ambasadori turk në Vjenë dhe e luta për një leje kalimi në Konstandinopojë për armë gjuetie. Ambasadori, ai vetë një gjuetar i madh i niederwild ishte shumë dashamirës dhe para së gjithash mu shpreh nëse
ishte fjala për një armë me saçme apo me plumba, meqë këto të fundit janë rreptësisht të ndaluara në Turqi. Por unë iu shpreha duke dredhuar se edhe lepujt dhe rosat i kisha gjuajtur me plumba dhe për të thënë të vërtetën ishte fjala për një armë me të cilën kisha gjuajtur edhe dhi të egra edhe rosa të egra dhe ambasadori nga kjo më dha dokumentin e dëshiruar - me sa duket duke menduar për pushkët e gjahut të librave e të tilla si këto. Me këtë dokument, përveç armës dhe broshurave të ndryshme paleontologjike dhe akteve të përgjithshme nga Maqedonia, të cilat doja t'i përdoija më vonë për nismat gjeologjike u nisa për në Konstandinopojë.
Meqë asokohe trenin Orient-Ekspres e sulmonin bandat bullgare, unë isha i vetmi udhëtar në të gjithë trenin. Në Mustafa Pasha, në kufirin bullgar, pavarësisht lejekalimit tim u bë një kontroll i përpiktë dogane dhe pati një debat të fortë midis meje dhe nëpunësit të doganës mbi tri llojet e objekteve të përmendura më sipër. Së pari u trajtua arma. Mannlicheri im për shkak të llozit ndalohej. Unë protestova. Më pas hartat e mia, meqë kishin natyrë ushtarake patën të njejtin fat dhe unë sërish protestova. Pastaj nëpunësi filloi të kontrollojë materialet e shtypit. “Këto janë botime shkencore” u shpreha unë me merak për fatin e tyre. Turku me mendjemadhësi mu shpreh se edhe kjo do të merrej vesh - nëse kjo ishte e vërteta. Pas kësaj shpalljeje e lashë t'i shfletonte qetësisht. Por kur ai hapi një faqe, ku ishte vizatuar skeleti i një breshke me këmbë shumë të hapura, e ndjeva se nuk munda të përmbahesha dhe për ta penguar shfletimin e mëtejshëm duke i treguar skeletin i thashë shumë qartë, “Ja skeleti i Boris Saravoff.” Boris Saravoff ishte një nga drejtuesit më të frikshëm, më të shkathët dhe më kokëkrisur të bandave të Maqedonisë, të cilin turqit megjithëse kishin vënë një çmim të madh për kokën e tij nuk kishin mundur ta kapnin të gjallë. Shpallja ime veproi si bombë. Nëpunësi e dalloi se unë e trajtoja nga lart poshtë dhe se po e tallja, por gjithashtu e dalloi se unë isha një fisnik i lartë dhe gjithë tërbim dhe i plasi të gjitha broshurat sërish në valixhen time.
Pas kësaj fitoreje të parë më duhej që padashje ta shfrytëzoja situatën për të rregulluar sërish çështjen e armës. Përsërita protestën time duke nxjerrë lejekalimin tim. “Unë kam” protestova “lejen për të futur një armë gjuetie në Turqi. Kjo armë është një armë gjuetie, kësisoj kam lejen për ta marrë me vete.“ Nëpunësi replikoi, “Ju keni lejen për një armë gjuetie. Kjo armë nuk është armë gjuetie, kësisoj në veçanti duhet të mos kini një armë të tillë.” Pas kësaj shprehjeje nisëm të debatonim nëse arma ime ishte armë gjuetie apo jo dhe kësisoj kaloi koha kur mbërriti fatorino dhe pa ndonjë qëllim të veçantë më njoftoi për të hipur. Unë u shpreha, fillimisht pa ndonjë qëllim, se më pengonte ende një çështje dogane dhe tani nëpunësi i doganës e mbështeti fatorinon për të më hequr qafe. Në këtë çast kuptova linjën që duhej të ndiqja në veprimin tim të mëtejshëm. Unë këmbëngula dhe shpalla ose me armën ose nuk do të udhëtoja fare për në Konstandinopojë. Nëpunësi i doganës foli turqisht me fatorinon. Lokomotiva nisi të fishkëllejë për të më frikësuar, por treni ekspres nuk donte ta linte pas pasagjerin e tij të vetëm. Kështu vijoi të fishkëllejë. Më vonë edhe nëpunësit e doganës e shtynë nisjen e trenit, pasi edhe në zyrën e doganës nuk donin të më kishin për një kohë të gjatë në zyrë. Meqë unë isha një personalitet i shquar dhe prania ime në zyrën e doganës nuk ishte e dëshirueshme, duhej të pranohej lejekalimi. Lokomotiva fishkëlleu sërish më kot. Situata u zhvillua në favorin tim, por u bë komike. Të gjithë u përpoqën që të më bindnin të mos e humbja trenin. Nëpunësit shkuan aq larg sa mu lutën që të largohesha. Ata thonin se unë mund ta rregulloja çështjen e armës në Konstandinopojë me anë të një letre. I vetëdijshëm se në një rast të tillë, nuk do ta shihja më kurrë armën time, të cilën e kisha aq për zemër mu desh nuhatje më e madhe. Më në fund në një mënyrë dashamirëse u kërkova miqësisht dhe duke qeshur letër dhe pendë për t'i telegrafuar ambasadorit tonë në Konstandinopojë, baronit Calice. I thashë se më duhej ta njoftoj që të mos më priste nesër në mëngjez për të ngrënë, pasi unë pa pasur faj, për shkak të një çështjeje dogane, duhej të flija në Mustafa Pasha. Ky vendim i futi njerëzit në dyshime. “Mos u mundoni që të shkruani telegramin. Përse gjithë ky mundim?” më thanë nëpunësit. Unë i falenderova për dashamirësinë e tyre që donin të ma hiqnin këtë mundim por në mënyrë ironike mendoja se shkrimi i disa ijalëve në një copë letër nuk ishte fare mundim për mua pasi unë shkruaja shpesh. “Udhëtoni për në Konstandinopojë. Ne do t'i vemë të gjitha në vijë.” ”Vendimi im është që të qendroj në Mustafa Pasha pranë armës sime.” “Nuk kemi asnjë shtrat për tu ofruar.” ”Mos kini merak. Unë fle përdhë.” Vështrime të ndërsjella dhe pastaj një pauzë. Unë nënqesha dhe nëpunësit mbetën të shastisur. Fatorino erdhi sërish, treni duhej të nisej. Kishte mbërritur çasti i krizës. Papritur një nëpunës dogane zbuloi kompromisin për këtë çështje. Më propozuan që armën zyrtarisht ta ngarkonin në vagonin e mallrave dhe me trenin tim ta dërgonin në Konstandinopojë nën kontrollin e doganës. Aty duhej të shqyrtohej. Nëse aty do të njihej si armë gjuetie atëherë unë do ta merrja sakaq. Përndryshe do të humbte. Unë e kuptova se ky ishte propozimi më i mirë që mund të arrija dhe e pranova. Me gëzim u binda se arma u vendos në vagonin e mallrave dhe pastaj unë dhe arma udhëtuam drejt Konstandinopojës, patjetër të ndarë, por edhe njëkohësisht.
Në Konstandinopojë u sula, i palarë siç isha, për në ambasadë dhe i tregova Louisit se çfarë kishte ndodhur. Pastaj shkuam të dy në zyrën e përkthyesve të amasadës për përkthyesin e katërt, Leschanovsky. Këtij i treguam për ngjaijen. Meqë katërmbëdhjetë ditë përpara kësaj ngjarjeje atasheut të ambasadës sonë kontit Deym, iu konfiskuan në Mustafa Pasha armë madje jo e rrezikshme, d.m.th. armë me saçme dhe gjoja si rrjedhojë e një vjedhjeje u raportuan të humbura, Leschanovskyt iu duk se edhe Mannlicheri im ishte i humbur dhe s'kishte kurrfarë shprese. Por meqë gjendej në Konstandinopojë, gjithsesi donte të përpiqej ta shpëtonte. Në zyrën e përkthyesve u hartua një letër e llahtarshme dhe ndër të tjera u pajis me stampa dhe vula nga më të pabesueshmet. Pastaj u thirr një kavas dhe u urdhërua që të nxitonte menjëherë për në stacionin e trenit dhe letrën t'ua paraqiste atyre njerëzve në duart e të cilëve ishte arma dhe që unë i kisha përshkruar me saktësi. Kavasi bëri si e urdhëruan dhe për habinë tonë pas një gjysmë ore ai u kthye triumfues bashkë me armën. Siç doli, kjo ishte si pasoje e shpejtësisë të aksionit tonë, të ndërmarrë prapa kurrizit të konsullit Calices, ndërkohë që ende asnjë zyrtar i vetëm i lartë nuk ishte njoftuar për hyrjen e armës. Zyrtarët më të ulët, në duart e të cilëve ra arma në stacionin e trenit, të shastisur nga pamja e letrës së fuqishme të ambasadës perandorake, u gjunjëzuan pa kurrfarë kundërshtimi. Letra kërkonte në mënyi’ë të qartë dhe energjike se një armë gjuetie që i ishte marrë në mënyrë të padrejtë një farë baroni Nopça duhej të dorëzohej menjëherë. Aksioni arbitrar i Leschanovskyt në këtë mënyrë pati një sukses bindës dhe kësisoj megjithë aktin e Kongresit të Berlinit një Mannlicher Karabiner kaloi kontrabandë për në Konstandinopojë.
Ky episod dogane pati paralelin e tij, në rastin më të mirë në një ngjarje të vërtetë, ku një i huaj dhe një nëpunës turk dogane kishin ngërthyer një çantë, pastaj u morën me këtë për një farë kohe, derisa nëpunësi turk i doganës i tërhoqi vëmendjen të huajit se ishte më i fortë, pasi në tërheqje mund ta ndihmonin edhe nëpunës të tjerë dogane. I huaji nuk u hutua dhe vetëm bëri vërejtjen se ai në asnjë mënyrë nuk ishte i bindur nga një prove e tillë force. Kjo e zgjidhi situatën në favor të tij. Në të dy rastet kupton se
si duhen trajtuar turqit dhe megjithëse unë asokohe nuk e dija këtë histori të dytë të doganës, më mjaftoi përvoja e së parës, në mënyrë që ta rregulloja prej këtej e tutje sjelljen kundrejt autoriteteve turke. Theksoj se kurrë nuk i kam hyrë rrugës së bakshishit. Kjo është më pak bindëse.
Të gjithë muajin nëntor mbeta te Louis. Louisi ishte i fejuar qysh në vitin 1899 me Bianca Berks dhe vëllai i Biancas, Lot, ishte gjithashtu tek ai në Konstandinopojë. Edhe unë banoja te Louis. Meqë nuk dija fare turqisht, nuk shihja asgjë interesante në Konstandinopojë përveç monumenteve. Pastaj njoha markezen Bridieux, të re dhe të bukur dhe gjithë gjallëri.
Për Konstandinopojën e asokohe nukishinkarakteristike vetëm qentë e mëdhenj të rrugëve, pa zot, por edhe vrapuesi në Pazar me një trumpetë fëmijësh për të vrapuar përpara rrugës sëkuajve dhe që duhej t' i tërhiqte vëmendjen njerëzve me anën e tingujve të trompetës për makinën që po afrohej dhe që ishte ‘e rrezikshme për të gjithë‘.
Një lidhje të ngjashme të kulturës perëndimore dhe barbarisë së kahershme e pashë në vitin 1921 në Sofia, kur regjimi Stambuliski për të rregulluar shpejtësine e automobilëve që qarkullonin në qytet, në vendin përpara pallatit mbretëror, kishin nxjerrë një dërrasë të madhe të mbushur me gozhda të dala, përbri një shtylle me llampë dhe policëve në shërbim u kishte shpërndarë urdhërin që dërrasën me gozhda të ngritura nga sipër ta hidhnin përpara çdo automobili që udhëtonte me shumë shpejtësi.
Në Konstandinopojë nuk kishte asnjë të huaj, të cilit të mos i shfaqej daullexhiu që vraponte përpara udhës së kuajve dhe askush nuk mund të largohej nga Sofia pa i treguar mikut të tij për ‘rastin gjenial të automobilit’ të qeverisë.
Si pasojë e pozicionit të saj, Konstandinopoja natyrisht që është shumë më e bukur se Nica, megjithatë kjo vlen për vlerësimin në largësi. Në brendësi Konstandinopoja me kostumet e saj kombëtare të panumërt dhe jo të shëmtuar, me mallrat difektoze europiane, xhamitë e saj, pallatet, turbet dhe burimet e qeta ishte në shumë vende piktoreske por askund me të vërtetë e bukur. Qysh në vitin 1902 nuk kam parë dhe nuk do të shoh asgjë që të ma prishë kujtimin e bukur.
Ndërkohë që isha te Louisi erdhi konsulli Para te mua në Konstandinopojë, të cilin e njihja qysh më parë dhe meqë unë doja të shkoja në Shkup ai më ftoi ta shoqëroja në udhën e kthimit. Unë e pranova ftesën e Paras me gjithë qejf, vizitova kësisoj për herë të dytë Athinën dhe pastaj shkuam për në Selanik, ku konsulli i përgjithshëm Hickl ishte përfaqësuesi ynë dhe ku Para më çoi në klubin gjerman. I gjithë udhëtimi kaloi pa ndonjë ngjarje për tu shënuar. Brenda në Shkup dhe përreth u mora me studime gjeologjike dhe gjeografike. Prej Shkupit shkova me kalë për në Prizren dhe në të vërtetë kësaj herë nëpër qafën e Jezercës. Prej aty nën një vezullim të mrekullueshëm pashë Alpet e Shqipërisë së Veriut në Gjakovë. Asokohe vendosa të merresha me hulumtimin e tyre, pa qenë i qartë për vështirësitë e punës.
Në Slikup arrita të sqarohesha në llojin dhe mënyrën si bëhej politika në Ballkan. Mjafton një episod. Një grup serbësh iu lindi idea të hartonin në Vjenë një broshurë antiserbe por edhe antiturke, e pastaj bënë tregëti në një farë mënyre me këtë në Shkup, që ajo sakaq të konfiskohej nga autoritetet turke. Kur në Yildiz morën vesh për këto broshura u shqetësuan për vendin ku ishte shtypur, siç munda të nxjerr nga një dokument zyrtar perandorak që trajtonte këtë rast të madh, meqënëse konsulli Calice kundrejt Yildiz gjithmonë kishte vënë theksin në miqësinë e tij me turqit, tashmë mendohej se monarkia luante një lojë të dyfishtë. Natyrisht ishin serbët ata që qeshnin.
Kur isha në Shkup vijonin të bëheshin reforma. Asgjë nuk e karakterizon situatën asokohe më mirë, kur megjithë veprimtarinë për reforma, një shqiptar i bëri Valiut Shakir Pasha propozimin që me urdhërin e tij të vriste dhjetë njerëz. Megjithatë si shpërblim kërkonte pistoleta Mauscr me dhjetë fishekë.
Siç thashë më sipër, prej Shkupit u nisa për në Prizren. Aty mora tri zaptije për të shkuar me kalë në Shkodër. Natën e parë fjeta në Hanin e Brutit dhe kur ditën tjetër në agim u largova me kalë, më qëlluan në një kthesë, nga afër, nga një grup lisash që gjendeshin në anën e djathtë të udhës. Plumbi shpoi kapelen time dhe ciku kokën, gjithsesi pa më plagosur. U hodha nga kali, kërkova vend ku të fshihesha dhe doja të qëlloja por nuk munda ta dalloja keqbërësin. Përveç të tjerave, në këtë çast kisha ndjenjën më të thellë jo kristiane prej gjahtari, i cili përgjon një prë të majme.
Udhëtimi me kalë prej Urës së Vezirit për në Shkodër u bë pa u ndalur. Vizitën time të parë në Shkodër e bëra te konsulli ynë, baroni Bornemisza Gyula. Meqë kisha me vete armën time, konsulli ynë e rregulloi, pasi unë bashkë me atë bëmë një vizitë zyrtare te Valiu në Shkodër, që të bëja një gjueti zogjsh uji në liqenin e Shkodrës. Vozitëm në zonën e përmbytur të liqenit dhe meqë më ndriti fati në gjueti qëllova me plumb një pelikan, një çafkë dhe dy karabulakë të vegjël, të gjitha në një distancë midis 100 deri në 200 hapa. Nga kjo arritje më doli nami në Shqipëri si snajper dhe kjo më vonë më solli shumë nderim dhe dobi ndër malësorët e këtij vendi.
Pas disa orësh kishim qëlluar mjaft dhe kur zbarkuam sërish në zyrën e doganës së Shkodrës, pamë një kompani nderi të nisur me muzikë. Kur i pyetëm na sqaruan se pritej solemnisht mbërritja e Shkëlqesisë së tij, diplomati otoman K. nga Cetinja, i cili vinte në Shkodër për të kaluar festën e Bajramit. Vendosëm ta soditnim pritjen. Ndër të gjitha parapërgatitjet e festës kishin harruar vetëm një diçka dytësore, që gjysma e rrugës ku duhej të kalonte heroi i ditës, Ahmed Fevzi Pasha, për shkak të përmbytjes ishte mbushur gjithë ujë. Kjo u vu re vetëm në çastin e fundit dhe kësisoj nuk kishte mbetur gjë tjetër veçse që të tërhiqej zvarrë për ty një trung druri, mbi të cilin diplomati nën tingujt e hymnit të sulltanit dhe përpara aparatit tim fotografik duhej të mbante ekuilibrin. Fatmirësisht ia doli mbanë. Skena ishte madhështore por e mirëfilltë turke. Një por e vogël, që në çastin më solemn sjell pa dashje diçka komike apo trazon ndjeshëm çështjen më të rëndësishme, në përgjithësi ka qenë për Turqinë gjithmonë karakteristike. Ushtarët kishin uniforma por u mungonin disa komça. Kavaleristët kishin mamuze por shpesh vetëm njerën. Midis Shkodrës dhe Pukës kishte një linjë telegrafike por izolatorët ishin të thyer dhe kështu teli ishte më kot te çengelët e hekurt që mbanin izolatorët ose izolatorët ishin të paprishur, por ishin të thyera shtyllat e telegrafit dhe zëvendësoheshin me pirunj druri. Në afërsi të Gevgelit, mbi Vardar kishte një urë moderne, të gjerë prej hekuri, që vinte nga Belgjika, por asnjë udhë që të të çonte tek ura. Kishte luftanije, por ato nuk kishin topa apo mitroloza e kështu me rradhë. Kjo fjalë e vogël, e bezdisshme, por, ishte ajo që në Turqi megjithë vullnetin e mirë të njerëzve të veçantë, e bënte të pamundur çdo përparim, çdo llogaritje e bënte pluhur e hi dhe për pasojë kishte rënien e perandorisë. Ka ligje të mirë, por ato shfrytëzohen për të shtypur pamëshirshëm popullsinë. Ka ushtarë, por nuk ka armë. Edhe në kohën e xhonturqve ka edhe lokomotiva në hekurudhën Hedscha, por nuk ka asnjë punishte ku ato të mund të riparohen.
Kur u kthyem në shtëpi pas gjuetisë si dhe spektaklit të pritjes solemne, Bornemisza dhe unë morëm vesh se Valiu ishte vënë në dijeni që më kishin qëlluar me armë dhe gjatë gjuetisë sonë i kishte shpre'hur konsullatës keqardhjen në lidhje me këtë. Ne i njoftuam menjëherë një vizitë Valiut dhe shkuam te ky djallush i gjorë, të cilin njoftimi i vizitës sonë e kishte vënë në siklet të madh sepse mendonte se neve nuk na mjaftonte shfajësimi i tij. Krejt ndryshe nga sa e priste unë e falënderova për dashamirësinë e tij dhe e luta që të mos e ndiqte më tej çështjen. Kjo u bë pjesërisht, por gjithsesi sipas mënyrës së mirë turke, hanxhiu i Brutit i papërzier në këtë çështje u burgos për disa javë, ndërkohë që fajtori, emrin e të cilit unë edhe më vonë nuk munda ta marr vesh, vërdallosej përqark i lirë. Pas disa vitesh e pashë veten të detyruar që hanxhiut të gjorë t'i bëja një dhuratë në para.
Në fund të vitit 1901 nga Shqipëria nëpër Cetinje shkova në Vjenë. Tregov shumë mbi udhëtimin tim dhe përpjekja ime për ta fshehur nga prindërit e mi aventurën shqiptare dështoi plotësisht, pasi lajmi “Atentat ndaj një udhëtari hungarez” doli në datën 31 dhjetor në Neue Freie Presse, Frankfurt am Main. Ashtu si ka raportuar Frankfyrter Zeitung nga Shkodra, “një zaptije nga Luma ka qëlluar mbi baronin Franc Nopça, i cili vinte nga Prizreni dhe shoqërohej nga një shpurë qeveritare me kuaj. Një plumb ka shpuar kapelen e tij, megjithatë ai ka mbetur i palënduar. Zaptija i përket atyre xhandarëve, të cilët për shkak të zbatimit të reformave ishin nxjerrë nga puna. Baroni Franc Nopça është kadet rezervë në regjimentin 2 të husarëve.”
Për t' i lajkatuar autoritetet turke, përkëtëlajm, natyrisht pas një përgënjeshtrimi jo të vërtetë. Neue Freie Presse e botoi atë nën titullin “Një atentat i pretenduar.” “Ne kemi riprodhuar”, thuhej në këtë artikull, “në gazetën e sotme një lajm të gazetës së Frankfurtit nga Shkodra se mbi Dr. baron Franc Nopça gjatë një udhëtimi me kalë nga Shkodra për në Prizren është qëlluar nga një zaptije i pushuar. Në lidhje me këtë baroni Nopça na kërkon botimin e këtij njoftimi me shkrim: Incidenti i njoftuar në gazetën tuaj të sotme, sipas një raporti të Frankfurter Zeitung, përsa i takon një udhëtimi tim me kalë midis Prizrenit dhe Shkodrës, ishte jo aq i rëndësishëm, ashtu si krijon përshtypjen telegrami i Frankfurter Zeitung, kështu që unë zyrtarisht nuk kam njoftuar aspak zyrtarët e konsullatës perandorake austro-hungareze. Çfarë ndodh në brendësi të Shqipërisë, vërdalloset derisa mbërrin në veshët e ndonjë reporteri në përmasa gjigande. Me nderime, Dr. baron Nopça, junior.”
Pas këtij udhëtimi doja të merresha sërish me paleontologji, por meqë në Vjenë ishte e pamundur të përpunoje ekstremitetet e dinosaurëve e mora në Paris të gjithë materialin tim për dinosaurët, të gjetur qysh në vitin 1899 dhe punova në Jardin des Plantes, ku njdha edhe paleontologun e famshëm, profesorin Albert Gaudry. Duke bërë shëtitje të shkurtra shkova në Bruksel te profesori Louis Dollo dhe në Bulonjë te profesori Lennier. Një shëtitje e planifikuar për një javë në Londër më bëri që më në fund ta zhvendos aty studion time. Në Londër qëndrova deri në fund të prillit dhe më pas i dërgova sendet e mia të mbetura në Paris në apartamentin tim në Rue Caumartin. Debutimi im në Londër nisi meqë unë iu përvesha punës për origjinalin e Hypsilophodon dhe menjëherë konstatova se Hulke në Philosophical transaksions të Shoqatës Mbretërore i kishte përshkruar kockat e Hypsilophodon si pjesë të ballit dhe të hundës, të cilat ishin pjesë e një nofulle të poshtme. Sipërfaqet përtypëse të dhëmbit, të nxjerra nga shkëmbi, ai i kishte përcaktuar si pllaka sklerotike të syve. Këto korrigjime pozicionimi që u kishin shpëtuar paleontologëve anglezë, formuan krahas të tjerave pjesën e parë të artikullit ‘Shënime mbi dinosaurët britanikë’ të botuar në Geological Magazine. Pas Hypsilophoden vinin në rradhë Polacanthus dhe Streptopondylus, të cilët të dy i rikonstruktova. Por te ky i fundit nga nxitimi, siç dëshmoi më vonë Huene, bëra disa gabime të mëdha. Disa vite më vonë, në po këto seri artikujsh dolën punimet e mia mbi Stegosaurus, Priscus dhe Craterosaurus.
Në Angli kishte mundësi të mrekullueshme pune dhe njerëz shumë miqësorë (A.S. woodward, Andrews, Lydekker, Sherborn e kështu me rradhë). Unë komunikoja në shtëpinë woodward krejt i shpenguar, si në shtëpi, më tej edhe te Lydekkers. Njerëzit në Londër përpiqeshin që edhe jetën time private ta bënin të këndshme. Në Paris nuk e vura re një gjë të tillë. Unë i pranoja me dëshirë anglezët si shoqërues dhe Anglinë si vendndalim, por edhe gjermanët janë dijetarë të mëdhenj dhe me themel në specialitetin e tyre. Majin dhe qershorin i kalova në Vjenë te prindërit e mi. Qëndrimi u shkëput vetëm nga një shëtitje për gjueti në Shallaburg, te baroni Tinti. Qysh në fillim të korrikut deri më 15 gusht isha te konti Lence Oldofredi në Also-dhe Felsd Porumbak dhe malësitë e atyshme.
Qëllimi i vizitës sime te Oldofredi ishte që të gjuaja ndonjë ari në malësitë Fogarasch dhe në të vërtetë doja që ta arrija këtë nëse ndonjë ari i sulej kopesë së deleve. Në përgjithësi më kishin treguar se një ari në të tilla raste nuk është frikacak si zakonisht, por bëhej agresiv.
Gjithashtu mendoja si diçka shumë të bukur dhe se kërkohej gjakftohtësi për afrimin tek ariu në errësirën e natës, ndërkohë që qentë i lehin, barinjtë bërtasin, delet të frikësuara shtyjnë njera tjetrën dhe ai duke goditur vetëm me putra uluriste dhe ishte gati ta mbronte prenë e tij. Meqë ariu në veçanti vizitonte më shpesh stanet malore Buna, stanet Intreisvor dhe stanet Racovician, kalova 14 ditë në këto tri stane, por nuk e rastisa ariun, i cili çdo herë i shkaktonte dëme kopesë, kur unë nuk isha, derisa më në fund barinjtë qeshën dhe hyrjen time në një stan e panë si një shenjë të pagabueshme, që atyre për sa kohë që unë do të qëndroja aty, nuk do tu prishej qetësia e natës nga arinjtë, çfarë edhe doli e drejtë.
Frikë dhe inat shkaktoi ndër shtresën e lartë civile dhe ushtarake të Nagy Szeben (Hermanstadt, Sibiu) kur një herë unë dhe Olofredi në restorantin ‘elegant’ Zum Romischen Kaiser morëm për darkë një bari të veshur me kostumin e tij kombëtar rumun dhe u ulëm botërisht në një tavolinë bashkë me të. Nga ana jonë ky ishte një lloj demonstrimi kundër saksëve të Nagy Szeber që kishin antipati ndaj nesh, me të cilët prandaj nuk komunikonim dhe që donin vetëm të na qortonin për mendjemadhësi aristokrate. Gjatë qëndrimit tim të shkurtër në pjesën thelbësore të Alpeve Fogarasche nuk i pashë dhitë e egra dhe kur gjatë shëtitjes sonë dështoi në çdo drejtim pjesa e gjuetisë, atëherë shëtitja u bë e tillë që unë me Leonce Oldofredin e gjorë dhe të pafat, por i këndshëm dhe gazmor, pëijetuam disa ditë të gëzura.
Nga ana e peizazhit Alpet Fogarasche, gj ithmonë mbeten shumë më pas malësive Retezat, meqë ke gjithonë përpara pllajën Fogarasche relativisht pranë. Prej Fogarasche shkova në shtëpi dhe pastaj për në Bernë, në Kongresin ndërkombëtar të zoologëve. Këtu njoha profesorin Osborn nga Nju Jorku dhe Merriam nga San Francisco. Huene ishte gjithashtu aty. Me Huene dhe gruan e tij bëmë një shëtitje në oberlandin e Bernës.
Zvicra nuk më pëlqeu, pasi gjithçka është ngritur për të shfrytëzuar të huajt. Vendi është me të vërtetë i bukur, patjetër çdo gjë e modeluar disi shumë, aq sa të arrija ta pëlqeja. Për mua janë më të dashura Karpatet. Gjithashtu, vetëm njerëzit që janë në Zvicër! Hoteli i vogël në të cilën kaluam natën, ishte tejet i mbushur me të huaj dhe për më tepër kur në Zvicër njeriu nuk vjen për të fjetur i ngjeshur në rradhë si sardelet me të huajt, të cilët janë pothuajse njëlloj jo interesantë dhe të panjohur për sa i takon pikëpamjeve, edukimit dhe karakterit. Nëse merr arratinë nga kjo dhe paraqëlqen të jetosh vetëm në hotelet e klasit të parë të Zvicrës, kësisoj sërish e njeh pak Zvicrën. Për mua është njëqindmijë herë më e dashur Shqipëria me rreziqet dhe aventurat e saj, me ngjyrat e saj të mrekullueshme, megjithëse me sistem ndriçimi krejt të pamundur, pastaj me njerëzit e saj gazmorë dhe primitivë por pikërisht nga kjo edhe interesantë, pavarësisht mungesës së komoditeteve dhe rrugëve të mira.
Menjëherë mora arratinë nga Zvicra për në Szacsal dhe prej aty në tetor të vitit 1904 shkova sërish te Louis Draskovic në Konstandinopojë. Për të mos i thënë të gjitlia po përmend vetëm se gjatë këtij qëndrimi të dytë në Konstandinopojë disa prej nesh, pikërisht Louisi, konti Stani Deym dhe unë bëmë një shëtitje për gjueti në të ashtuquajturin çiflik polak në Riva, në breg të Detit te Zi. Deym kishte marrë një çadër fushimi. Në Riva arritëm duke vozitur me një barkë të madhe nëpër një liqen të mrekullueshëm dhe prej aty vozitëm në grykën e një lumi për në brendësi të vendit. Më pëlqeu uji e qetë dhe peizazhi me kulmakë dhe pyje të kahershëm në të dy anët e lumit.
Ndonjëherë dilte ndonjë buall i ujrave nga kulmakët dhe zhdukej në ujë ose kthente kokën ngadalë nga ne dhe zgurdullonte sytë. Si një racë gjedhi e përshtatur ndoshta në jetën e ujit, bualli është interesant nga ana zoolojike, pasi ndërsa një gjedh në gjendje pushimi ballin që e ka gati për sulm e mban gjithmonë pothuajse vertikal, kështu që pjesa e hundës ka një pjerrësi më shumë se 45 gradë kundrejt pozicionit horizontal, bualli i ujrave edhe në sterë e mban ballin pothuajse horizontal dhe i ngre flegrat e hundës shumë përpara. Shkaku për këtë ndryshim të pozicionimit të kokës duhet kërkuar në pozicionimin në gjendje pushimi të kokës te kafshët që qëndrojnë në ujë.
Më në fund lumi, gjatë cilit po shkonim tatëpjetë, u bë kaq i cekët sa barka jonë mbeti përfundimisht në lym. Aty zbritëm në tokë. Faktotumi ynë gjeti për ditën tjetër personin që ngre gjahun dhe ne ngritëm çadrën. Louisi, i cili mund të fliste edhe cingançe vizitoi një fushim ciganësh dhe mbrëmja kaloi mjaft mirë. Por fjetëm pak sepse Louis nuk ishte mësuar të flinte në çadër dhe mua më shqetësonte bagazhi i shumtë që kishim me vete.
Ditën tjetër e kaluam në pyje, të cilët lartësohen në mënyrë të mrekullueshme mbi këtë shkëmb gume vullkanike. U organizuan shumë gjueti drerësh. Një pyll kaq i vogël aziatik është diçka krejt ndryshe nga një pyll te ne. Mungojnë gëmushat gjithmonë të gjelbërta, pikërisht lianat. Nga pema në pemë dellet e hollë dhe të fortë, nëpërmjet spiralesh elastike varin fundet e tyre të hollë si thumba nëpër degët, kështu që në gjelbërimin e gjetheve, mund ta pranosh për të vërtetë praninë e tyre nëse ndonjera prej tyre të çjerr kapelen. Përfaqësuesin e fundit të kësaj bimësie gjarpëruese munda ta gjej në gardhet e ultësirës së Shkodrës. Ndërkohë që këtu kishte bimë të veçanta, për të cilat njeriu bëhej i vemëndshëm vetëm pasi i kërkonte, ato në Azinë e Vogël i gjen në çdo pemë.
Gjuetia kaloi pa arritur as edhe një gjë. Ditën tjetër gjatë kthimit për në Detin e Zi pati një stuhi sa kishte rrezik për jetën dhe shpesh për shkak të valëve horizonti as që shihej nga barka jonë. Era e Veriut na kërcënonte të përplaseshim në bregdetin me gur shkëmbor të Azisë së Vogël dhe prandaj vozitësit tanë duhej të vozitnin tutje, jashtë në det. Fatmirësisht ishin gjashtë dhe kësisoj nuk iu shkoi puna dëm për të na sjellë të sigurtë në Dardanele, ku pastaj rryma na solli sakaq në Yenikdy.
Në Konstandinopojë komunikoja me rusin, të cilin tashmë e njihja, Mandelstamm, një çifut i mprehtë dhe njohës i shquar i të drejtave ndërkombëtare, i cili habitej që unë lexoja 'Stirner der Einzige und sein Eigentum’. Më tej njoha Pierre Lotin, një njeri i dashur. Përveç kësaj vizitoja shpesh baroneshën Anna Kuhn, në zanafillë kontesha Raday, pastaj baronin Calice, ambasadori austro- hungarez, më tej të birin e tij dhe më në fund konsullin e përgjithshëm Zepharovich, një ish Thereniast, i cili ishte krenar për xhaxhain e tij me profesion mineralog.
Pak para nisjes për në Shkup u sëmura në Konstandinopojë dhe i sëmurë udhëtova me tren për në Shkup. Aty qëndrova te Bohumil Para në konsullatë dhe bëra shëtitje në Prizren, ku edhe u ushtrova për të mësuar gjuhën shqipe, pasi doja të studioja edhe gjeologjinë e viseve të këtij qyteti. Më tej udhëtova për në Tetovë dhe Mitrovicë. Udhëtimin për në Prizren e ndërmora me Dr. Paul Traeger nga Berlini, etnografin dhe udhëtarin e Shqipërisë, i cili asokohe ishte në Shkup.
Deri në Ferizaj, ku mbërritëm pasdite, udhëtimi vijoi pa ndonjë ngjarje. Gjithsesi në Ferizaj morëm kuaj pothuajse shumë të këqinj. U nisëm për në Prizren, por vetëm pas dy kilometrash u ktheva në Ferizaj, për të shkuar për në Prizren ditën tjetër me një kalë më të mirë. Gjithsesi hamalli nuk duhej të lëvizte prej aty. Perfundimi ishte që unë e kalova natën mirë në Ferizaj, por hamalli i çoroditur nga errësira, nëpër natë, ra brenda në akullin e përroit Crnoljevo dhe pastaj më në fund u detyrua që në Crnoljevno të flinte në një han mjeran. Prizrenin e arritëm pothuajse njëkohësisht, mbrëmjen tjetër, një dëshmi që parësisht çdo guximi dhe kënqësie nismeje, gjithsesi nuk është e mirë që ta cytësh një çështje, përkundrazi ta çosh atë më tej me durim dhe këmbëngulje. Në Prizren u vendosa në një ‘hotel’ për të qenë i detyruar të flisja shqip, por shpejt doli se pronari nuk ishte shqiptar siç e mendoja por ishte kuçovalsh. Prandaj me të komunikova jo në shqip por në rumanisht. Zanati i hanxhiut siç e vura re më vonë, në vitin 1900 në verilindje të Shqipërisë ishte kryesisht në duart e kuçovalshëve. Edhe hanxhinjtë i Crnoljevos dhe Shtimes ishin pjesërisht kuçovalsh.
Kushtet politike ishin shumë të qarta. Para pak kohësh banorët e Lumës i kishin përzënë nga zona e tyre të gjithë autoritetet turke, me pëijashtim të kadiut dhe kur bashkëbisedimet e Lumës, tashmë të pavarur, me qeverinë po zgjateshin, drejt Prizrenit po marshonin 600 lumianë. Gjatë marshimit numri i tyre u rrit në një mijë dhe trupat turke të batalionit 2, të cilat gjendeshin në Prizren dhe sipas dispozitës fillestare mund të kishin qëlluar mbi kryengritësit, në çastin e fundit morën një kundërurdhër, pra që lumianët mund ta pushtonin Prizrenin, ndërkohë që administrata e qytetit për të parandaluar plaçkitjet e pa veten të detyruar që lumianët fillimisht t'i paguanin me katër piastra në ditë për person dhe më vonë kur këta ‘pushtues të Przrenit’ ishin shumë pak i paguan me 8 piastra. Ndërkohë që lumianët ishin zotër të Prizrenit, Valiu nisi të bënte bashkëbisedime me ta, por njëkohësisht mblodhi trupa rreth Prizrenit dhe kështu lumianët më në fund u detyruan që ta linin Prizrenin sërish në mënyrë paqësore dhe të ktheheshin në shtëpi, por pa lejuar kthimin e autoriteteve në malet e tyre që mbroheshin lehtë. Edhe qeveria turke nuk ndiente kurrfarë kënaqësie që ta nxiste këtë kthim.
Shëtitjet e mia ishin shume mësimdhënëse, por kisha mbi kurriz shumë zaptije dhe fillimisht në Prizren u përplasa me një grup të vogël autoritetesh lokale. Meqenëse në shëtitjen time të parë për në Zym isha shoqëruar vetëm nga një kavas, komandanti i xhandarmërisë së Prizrenit këmbënguli që në shëtitjen e ardhshme në rrafshinën e Prizrenit duhej të merija pesë zaptije me kuaj dhe në fakt ditën tjetër kur lashë hanin për të nisur këtë shëtitje, megjithë protestat e mia me rrethuan pesë zaptije. Kur e vura re këtë u ktheva dhe shkova te Mutesarifi për tu ankuar, por patjetër pa ndonjë rezultat. Kështu pesë zaptijeve kur unë nxorra listën timen kjo gjë iu duk e pashmangshme. U lashë të kuptonin se unë nuk mendoja të kufizohesha në shëtitjet në rrafshinën e Prizrenit por doja të depërtoja edhe nëpër Lumë. Ditën tjetër shkova te mutesarifi për ta lutur për një shpurë më të fortë sepse mendoja të vrojtoja zonën në kufi me Lumën, pra Goran dhe Opoljen. Mutesarifi lajmëroi komandantin e xhandarmërisë dhe ky më dha sërish pesë zaptije. I pranova duke e falenderuar bashkë me një vërejtjen të parrezikshme se mumri i tyre ishte mëse i mjaftueshëm për Gora dhe Opolje, por nëse do të shkoj për në Luma për disa ditë, do të më duheshin edhe më shumë zaptije, meqë ishte racionale që forca e mbulimit të rritej sipas madhësisë së rrezikut. Kjo vërejtje pati efekt sepse e kuptuan si mutesarifi shtu edhe komandanti i xhandarmërisë se shëtitjet e mia në Luma ishin konceptur vetëm si demonstrime kundrejt shpurës së madhe qesharake të xhandarmërisë për shëtitje krejt të parrezikshme në rrafshinën e Prizrenit. Meqë unë nuk bëra asnjë vërejtje të mëtejshme në lidhje me këtë edhe ata e lanë këtë gjë. Unë bëra shëtitjen për në Opolje dhe disa ditë më vonë kërkova sërish një shpurë për në rrafshinën e Prizrenit. Demonstrimi im kishte patur ndikim. Në vend të pesë zaptijeve u dukën përnjëherë vetëm tri zaptije. Edhe kjo shëtitje kaloi mirë dhe tashmë iu futa planit për të depërtuar në Luma, ku të paktën do të duheshin 50-60 zaptije.
Të tilla shaka të vogla si ato të përshkruara, në Turqi i quanin schetardyk. Nxitësit e tyre ishin, siç i konstantoi nënkonsulli Lejhanec, schetans të vërtetë, të cilët vinin në këtë botë vetëm për tu nxirë jetën zyrtarëve të ndershëm muslimanë dhe ortodoksë.
Prej Prizrenit u ktheva në Shkup dhe prej aty ndërmora edhe një shëtitje për në Tetovë (Kalkandele), i cili gjithashtu zgjati disa ditë, por deri diku ishte më interesant kur në Kalkandele e kalova natën në teqenë e madhe të lyer ngjyra-ngjyra të dervishëve bektashinj. Meqë më ra në sy marrëdhënia e mirë midis përfaqësuesit të konsullatës sonë dhe Adem Babait, shehu i bektashinjve të Prizrenit dhe gjithashtu sërish në Tetovë munda të vërej marrëdhënien e mirë midis konsullit tonë Bohumil Paras në Shkup dhe bektashinjve të atyshëm, arrita të kuptoj se midis këtyre dy grupimeve ndodhte dicka e veçantë, çfarë natyrisht më mbeti si një gjë a gjëzë. Mirëpo në shkurt të vitit 1906, kur arrita të marr vesh se një bektashi në Tiranë kishte ngritur një shkollë të fshehtë shqipe, kuptova se qeveria austro- hungareze i përdorte këta njerëz për zhvillimin e ndjenjës kombëtare shqiptare ndër shqiptarët muslimanë. Meqë disa bektashinj mbanin në brezat e tyre një sferë të madhe qelqi me faqe të lëmuara, hamendësoj se ata vetë e përdomin këtë për veprime hipnotizimi, siç duhet të jetë parashkruar nga feja e tyre, e cila predikon mirësinë mistike dhe durim.
Në lidhje me shëtitjen në Mitrovicë është për tu treguar se pak para kësaj, armiku i mirënjohur i rusëve Isa Boletini, pa e zgjatur shumë, bagazhin e sapombërritur të konsullit rus e kishte transportuar me anë të njerëzve të tij nëpërmjet hekurudhës dhe e kishte dërguar në Shkup, me vërejtjen se ai, Isa Boletini, nuk duronte dot në Mitrovicë asnjë konsull rus, kësisoj kaloi një kohë e gjatë derisa një konsull i ri rus hyri në Mitrovicë.
Prej Shkupit, nga fundi i dhjetorit udhëtova për në Beograd, ku rastisa në një universitet me pak aktivitet, njoha botanistin, Dr.I. Adamovic, frekuentova seminaret dhe disa ditë i kalova te profesori Cvijic. Me profesorin Cvijic, më vonë kur guxova të dyshoj për spekulimin e tij mbi masivin tektonik të Dinarideve dhe Albanideve, pata një konflikt shkencor, të cilin ai e ktheu si konflikt personal meqenëse e shihte si një fyeije personale që unë nuk e pranoja hipotezën e tij. Kjo bëri që sulmet e mia kundër Cvijic të bëheshin gjithmonë e më të fortë dhe përfunduan në vitin 1915 me fitoren time.
MeqënësesëmundjaqëmëkishtezënënëKonstandinopojë nuk ishte zhdukur ende në Beograd, tashmë për Krishtlindje isha në Szacsal, ku edhe qëndrova deri në fund të janarit. Pastaj prej Szacsalit udhëtova disa ditë për në Vjenë, ku përpunova vrojtimet e mia gjeologjike të bëra deri tani në Shqipëri dhe hartova atikullin tim të parë mbi gjeologjinë e Shqipërisë.
Ai doli në almanakun vjetor të Insitutit perandorak të Gjeologjisë në Vjenë, por u prit shumë ftohtë në rrethet shkencore. Pas shumë vitesh u vu re se ky artikull, patjetër i bazuar në materiale me mangësi, gjithsesi kishte qenë më i mirë se sa ishte menduar në fillim. Rastësisht, nëpërmjet kombinimesh të guximshme kisha arritur atë që duhej.
Pas hartimit të trajtesës sime mbi Shqipërinë shoqërova për në Egjipt nënën time në fund të janarit dhe motrën Ilona. Udhëtimi vijoi në bordin e avullores Kleopatra të kompanisë austriake Lloyd dhe ishte një udhëtim shumë i trazuar. Pjesën e parë të kohës e kaluam në Hotel Shepher në Giseh dhe bëmë shëtitje nëpër kala, vizituam burimin e Moses dhe iu ngjitëm piramidave. Në Kairo njohëm edhe kontin Koziebrozky, një diplomat austro-hungarez mendjemadh, por edhe i trashë. Vetëm Szentivany Egon më ndali që të mos përfundonim në duel unë dhe kontit.
Në fillim të shkurtit nëna dhe motra ime udhëtuan për në Egjyptin e Sipërm. Zgjodha një karvan dhe u nisa me gjashtë gamilje prej piramidave për në Faiyum dhe fushimin e ngrita në Qasr-al-Sagha. Qasr-al-Sagha është një tempull i vogël dhe i lashtë egjiptian buzë liqenit të dikurshëm Mdri. Midis bregut të sotmë të liqenit dhe këtij tempulli gjenden rrënojat e qytetit romak Dune. Pra liqeni po tërhiqet.
Në Qasr-al-Sagha qëndrova shumë javë dhe mblodha mbetje fosilesh të vertebrorëve të tokës, të cilat i përkisnin formimit të deltas eozene dhe oligozene të një lumi të kahershëm. Përveç kësaj studiova faktorët, që vepronin në formimin e shkretëtirës. Gurët e gërvishtur nga rëra fluturuese, të cilët shpohen, vende vende në forma me majë, prej rërës që fiyn si dhe koija e forcuar e shkretëtirës dhe shkëlqimi i shkretëtirës, ishin po aq interesante si edhe gungat prej gipsi dhe rozetet prej gipsi prej disa metrash apo humnerat që bien thikë, në të cilat del kripa e gurit. Nga loja e rërës fluturuese, arrin t'i shohësh damarët e butë, po aq pak sa gjurmët e mbetjeve të bimëve dikur të mbira mbi sipërfaqen e rërës, por të thara nga era. Buzë shkretëtirës më ngërtheu interesimi për luftën midis rërës fluturuese dhe tokës së ujitur dhe me bimësi. Pyje të rinj të harlisur të hurmave sikur shpërthejnë prej rërës në ngjyrë të verdhë në okër.
Në udhën prej piramidave për në Qasr-al-Sagha has edhe mbetje të maleve dëshmitarë. Në të tilla rrëpira shemben shtresa argjile për prodhimet që duhen për guzhina. Shtresa guri ranor ose të pasura në gëlqere shfaqen në formë faqesh mali.
Ishte interesante se në shtresat prehistorike të argjilës të liqenit Moris sëbashku me veglat prej guri të neolitikut hasa edhe fukoide34^ të mëvonshme. Këto ishin formime prej rëre të përforcuar, të pastër, të dobëta, në trashësinë e gishtit dhe disa metra të gjatë. Dukshëm, në pjesët e mbushura dallojmë kalimet gërryese të krimbave dhe të guackave.
Aty ku mbi tokë gjenden gunga prej guri stralli, në të çarat e tyre mund të konstatoje shumë shpesh copa eolitike. Kjo ndodhte nëpërmjet ngrohtësisë depërtuese të rrezatimit të diellit dhe shpesh ishte një shenjë përplasjeje. Plasaritjet e mëtejshme të pjesëve më të vogla skajore nëpër copat e thyera linin të dukeshin skaje të retushuar. Për zgjidhjen e kësaj pikëpyetjeje eolitike do të rekomandohej studimi urgjent i copave të tilla.
Përveç kësaj, do të tregoja pak për Egjiptin. Ngjyrat e peizazhit janë e verdhë dhe një e kaltër e zbehtë. Herë - herë ka edhe ngjyrë të kuqe. Në Shqipëri, përkundrazi mbizotëronte ngjyra portokalli dhe tonet ngjyrë manushaqe. Mjedisi londinez në rastin më të mirë është në ngjyrë blu në gri. Në Karpate mjedisi është kryesisht i kaltër, vetëm me lindjen e diellit bëhet ngjyrë rozë. Ngjyra portokalli, madje manushaqe, janë të rralla në Karpate.
Për rrënojat e Egjiptit të lashtë kam shumë pak për të thënë. Madhësia nuk është apak imponuese, pasi harrohet se njeriu ka para tij një krijim të natyrës. Një rrugë e punuar e Faiymit, i cila është e ndërtuar me blloqe basalti, vetëm para disa vitesh është përshkruar nga një gjeolog gjerman si një kalim natyror basalti. Profesori Stromer dhe unë natyrisht që e kemi kundërshtuar.
Në Faiym pata fat që të perjetoja edhe një stuhi rëre të fuqishme. Finesën e materialit që vërtitej në ajër mund ta kuptojë vetëm ai që e ka parë një diçka të tillë. Në përgjithësi rëra e shkretëtirës ka aftësinë për të depërtuar kudo. Edhe thatësira e ajrit është diçka që bie në sy. Buka e prerë herët në mëngjez nga mesdita forcohet, buzët çahen dhe lëkura plasaritet.
Në fund të shkurtit vizitova nënën në Faiym, pastaj u kthyem të gjithë sëbashku me tren për në Kairo. Prej Kajros, duke e lënë nënën pas, udhëtova në fillim të marsit për në Athinë dhe aty takova diplomatin tonë, baronin Burian. Për të shkurtuar udhëtimin nëpër det shkova në Selanik dhe prej aty nga Viena shkova në Londër.
Nga gërmimet e mia paleontologjike të Egjiptit, copën më të mirë të të cilave e mora me vete në Londër, e cila ishte një kafkë Moeritherium, ia dhurova Muzeut të Historisë së Natyrës. Shkaku që unë nuk ia dhurova Fdlddani Inëzet (Instituti Gjeologjik) në Budapest, ishte mënyra se si u vlerësua një koleksion i mbledhur nga mua në Siebenbiirger, të cilin unë ia kisha dhuruar këtij instituti. Copat e ‘përshtatshme‘ tëkoleksionit u përzgjodhën dhe duke harruar se në përgjithësi ‘një kali që dhurohet nuk i shihen dhëmbët’ më pyetën se çfarë duhej të bënin me materialin e ‘panevojshëm’, d.m.th. me copëzat shkëmbore meqë aty nuk kishte format të paracaktuar. Unë u përgjigja që ta hidhnin në plehra. Fdldtani Intëzet për aq kohë sa ishte drejtor Johan Bdck nuk mori as edhe një dhuratë tjetër.
Studimet e mia në Londër pësuan një shkëputje një javore, gjatë së cilës unë ndërmora një shëtitje shplodhjeje për të peshkuar në Sandown në Ishullin wight. Aty unë shoqërova njerëz në peshkimin që bëhej natën dhe i zhytur deri në gju në ujë, ndihmoja të tërhiqnim rijetën e rëndë drejt bregut dhe ditën e kaloja me vozitësit e kështu me rradhë. Kjo ishte një punë e rëndë dhe rraskapitëse por e shëndetshme. Përveç kësaj gjatë mesit të qershorit qëndrova duke studiuar në Londër, ndërsa korrikun e kalova në shtëpi në Szacsal.
Meqënëse isha në gjendje të mirë fizike, vendosa që në verën e vitit 1905 të ndërmerija sërish atë plan, të cilin ma kishte prishur sëmundja në vitet 1903 dhe 1904 dhe të studioja gjeologjinë e Shqipërisë së Veriut. Pamjen e Alpeve të Shqipërisë së Veriut prej Qafës së Jezercës, midis Ura e Vezirit dhe Shkodrës nuk mund t'i harroja. Edhe lugaja e Gjalicës së Lumës e mbuluar me dëborë ende më kujtohej. Në të vërtetë në vitin 1905 më në fund ia dola mbanë të realizoja planet e ravijëzuara qysh në vitin 1902.
Në maj 1869, shkova në Shkodër, në Shqipëri, për të ndërmarrë një fushatë gjeografike që duhej të përsoste kërkimet e mia të ndërmarra në Turqinë europiane më 1857, 1858, 1867 dhe 1868. Nga Raguza, ku qëndrova disa ditë, bëra si sprovë, një ekskursion në Hercegovinë dhe ky udhëtim i vogël më lejoi të bëj me hollësi hartën e rajonit të ndërlikuar të Kolbukut, që shtrihet dy orë këtej Raguzës. Rreth Trebinjës njoha tre masivë malorë, atë të Vlasiticës, ngjitur me kufirin austriak, që bashkohet me malet e njohura më mirë të Malansticës dhe të Imejnicës, atë të Leotarit, në veri të Trebinjës pjesën e dalë të një rrafshnalte të madhe, të ndërprerë nga vargmale të ulëta paralele dhe të hullizuara nga dolina (ultësira të mbjella), në fund atë të Gola Glavicës (Kokë Zhveshur) që ndan luginën e Trebishnjicës nga dolina e madhe e Grabit, që ngjan me fundin e një liqeni të tharë.
Nga Raguza shkova në Lastua dhe u drejtova për nga Tivari nëpërmjet tokës përmes territorit të Spicës, të kërkuar nga malazezët prej shumë vitesh. Spica nuk është ende ashtu siç e tregojnë hartat, një shpat i përthyer drejt detit, por një varg luginash të larta midis vargmalit fqinj të Malit të Zi dhe një rreshti malesh të thepisura që ngrihen buzë detit. Një nga këto male shumë piktoreske dhe e ngjashme me një amba abisinase, mbart kështjellën e vjetër turke të Nehaes, që sundon portin e vogël dhe të bukur të Sutomores ose të Spicës në kuptimin e vërtetë të fjalës. Nga Sutomore te marina e Tivarit, rruga ndjek pothuaj vazhdimisht bregun dhe lë në të djathtë gërmadhat e kishës Shën Mëria e Rotazit.
Nga Tivari, kreva ngjitjen e Rumisë, maja e vargmalit të lartë që formon një vargmal përgjatë liqenit të Shkodrës dhe fillova shqyrtimin e territorit që ndodhet midis Tivarit dhe Bunës. Ky territor është paraqitur në mënyrë të gabuar në të gjitha hartat. Midis vargmalit të Rumisë dhe masivit të rrumbullakosur që sundon Ulqinin shtrihen vargmale të vogla të shpëmdara; vetëm pranë Katerkolit ose Kodrakoli (Kodra e Nikollës në shqip) që arrin poshtë në rrafshinën e madhe lyshtërore të Bunës.
Unë e mora Shkodrën si qendër të ndërmarrjeve të mia topografike dhe fillova me një ekskursion parapërgatitor në veriperëndim. Në fillim u nisa përgjatë liqenit në drejtim të Kastratit, prej andej në drejtim të Hotit, ngjita luginën e thellë e të gërryer nga Cemi, deri në Graboin dhe ndoqa këtë luginë duke u ngjitur deri në ndarjen e ujërave të Perkelecit; prej andej zbrita në luginën e Gërnçarit, që më çoi në Guci. Pas ngjitjes së lodhshme të Viktorit (Visitor në hartën e von Hahnit), mora drejt jugut. Një orë e gjysmë nga Gucia, gjeta Vrelën (shqip Burimi), një pellg i bukur dhe i vogël, prej nga Limi shpërthen i plotë. Limi dhe Gërnçari bashkohen në një largësi sa një e shtënë pushke nga Gucija, në një nivel më të ulët nga ky qytet i vogël sllav. Një orë më larg, arrita majën e rrafshnaltës së shënuar nëpër harta si Prokleti (E nëmura), ku kapërceva shumë kodra, njëra prej të cilave quhej Rudina (minierë, në gjuhën sllave), që duhej të qe ndonjë minierë e vjetër, siç e tregonin dhe gjurmët e shumta të gërmimeve. Nga buza jugore e rrafshnaltës, që bie pothuaj pingul mbi luginën e Shalës, arrita nëpërmjet një shtegu të frikshëm deri në Okol, kryeqendra e luginës së lartë të Shalës. Të nesërmen, iu kacavora nëpër një shteg tërë zigzage Soresit, që ngrihet në perëndim të Okolit dhe, pas një zbritjeje prej dy orësh arrita te banorët e Bogës, një bajrak që është ndarë nga banorët e Kelmentit, fis shumë i fuqishëm në shekullin XVII, sot i mbledhur në tre fshatra. Kalova përmes malit një grykë të gjatë, e quajtur Përroi i Thatë. Ai më çoi në rrafshinën pranë Zagorës, nga u ktheva përmes Koplikut (Kopilik i hartave) në Shkodër.
Institucionet politike bashkojnë me Mirditën gjysmë myslimane e gjysmë të krishterë një luginë të zgjatur, tepër të pyllëzuar dhe me dendësi banimi, që e ka marrë emrin nga lumi Mat. Misionet e Matit në tërësinë e tyre janë të njohura në kancelaritë romake si Missio Macedoniae, përkthim klasik, por i pasaktë, i emrit vendas. Mati i fuqizuar nga dy lumenjtë Fani dhe nga më shumë se njëzet degë të bukura futet në veri- perëndim në një grykë shumë piktoreske, ku gjenden Burgajeti (Bulgeriti i hartave) dhe katër apo pesë fshatra, pastaj në rrafshinën e Lezhës, pranë Zejmenit, teatër i një prej fitoreve më të bukura të Skenderbegut.
Mirdita është pjellore, e bukur dhe e populluar mjaft dendur; popullsia është më pak anarkiste se në pjesën tjetër të Shqipërisë dhe i nënshtrohet autoritetit të familjes Doda. Mati, si bajraqet e tjera në veri të Drinit nuk njihte praktikisht asnjë autoritet, me përjashtim në kohë lufte. Gjakmarrja bën kërdinë në të gjitha fshatrat dhe kushton, thuhet, tre mijë jetë çdo vit. Islami i njërës palë, katolicizmi i palës tjetër është sipërfaqësor: ai është populli i fundit pagan i Europës, megjithatë një nga më të favorizuarit për forcën fizike dhe morale. Më vjen keq që nuk mund të shtrihem më gjatë mbi këtë temë.
Nga kthimi në Shkodër, u nisa për në Bullgari, në korrik, duke marrë rrugën që kalon nga Gjakova. Safushara e hartave nuk ekziston, por pranë Berdetit gjenden një rrafshinë e vogël dhe e bukur e quajtur Fushë Arrëz. Për gjithë këtë rrugë ashtu si për pjesët e tjera, harta e Hekarit ka një pasaktësi të pabesueshme. Unë shënova me një kujdes tepër të veçantë rajonin nga Puka në Dushmani, ku Drini përshkon një grykë të gjatë me shpate vertikale të një pamjeje me të vërtetë stizhane, për të dalë përsëri pranë Komanit. Vendi në veri të lumit përbën dioqezën e Pultit, emërtim as politik, as civil, por vetëm ekleziastik. Emri i Malësisë i treguar në harta të shumta, është i pasaktë, ai tregon në mbarë Shqipërinë malësorin. Gjithë ai vend është një Kabili e vërtetë, por kur kalon Drinin pranë Spasit, arrin përnjëherësh në një pllajë të madhe të rrethuar nga malet, prej nga zbritet në rrafshinën e ujitur mirë të Gjakovës.
Rrafshina e ndodhur midis Gjakovës dhe Prishtinës është e ndërprerë vetëm nga dy vargmale të ulëta, paralele me njëra-tjetrën, si dhe nga lumenjtë Drenica dhe Sitnica. Në shpatet e lumit të parë, ndodhen shumë fshatra të bajrakut të Ostrozubit (popullsi shqiptare, emër serb, krisobula e car Stefanit e 1350). Lumi i dytë ka për nyje kulmore Goleshin, që e meriton saktë emrin e tij (gol: i zhveshur në serbisht).
Nga Prishtina, shkova, nëpër Podujevo, në Kurshumli. Duke mbërritur në luginën e Labit, kudo gjeta rrafshina shumë të bukura, vetëm një orë para hanit të Loshanit, ku rruga kapërcen një grykë të ngushtë. Në Fushë Kosovë (Fusha e Mëllenjave), që e lashë në të djathtën time, qeveria turke, sipas zakonit, u ka rrëmbyer egërsisht të krishterëve tokat më të mira bujqësore dhe ka vendosur aty 40 000 sirkasienë. Nuk dihet ende nëse ky kolonizim do të dalë më mirë se në Bullgari. Një orë e gjysmë nga Podujeva, fillon një lëmsh malesh, që në veriperëndim mbështeten te Kapaoniku. Në Bania, pak para Kurshumlisë, vizitova një burim të ngrohtë.
Kur ndjek Toplicën nga Kurshumlia në Prokuplje, terreni ulet dhe, dy orë pas Kurshumlisë, e sheh veten në rrafshinë, që shtrihet përafërsisht butë deri rrëzë vargmalit të Jastrebacit, në kufirin serb. Ky vargmal ravijëzohet fuqishëm, në veri. Fundi i rrafshinës është i zhveshur, pa drurë dhe kontraston me shpatet shumë të pyllëzuara dhe të ujitura mirë të jugut të Toplicës. Nyja qendrore e maleve të Dardanisë midis Prokupljes dhe Novo Bërdos m'u duk rreth 7 orë në jug-jug perëndim të Kurshumlisë.
Përtej Prokupljes, ngrihet një rrafshnaltë, me një tokë pjellore, me fshatra të shumtë dhe me popullsi bullgare. Është e vështirë të përcaktosh kufirin midis Serbisë dhe Bullgarisë në drejtim të Moravës; vendasit, pa dallim, e mbajnë veten për serbë apo për bullgarë (srbski, bugarski, iedno iezik - serbët, bullgarët, një gjuhë), edhe shkencëtarët sllavistë nuk më janë dukur në thelb të kësaj gjëje. Turqit e quajnë shumë shpesh serbin "bosnianxha" dhe bullgarin "gavurxha" dhe duhet të qortoj ashpër bullgarët që flisnin turqisht me mua dhe përdornin fjalën e fundit.
Pranë Mramorit, një koloni çerkeze, rrafshnalta e përmendur ulet drejt Moravës dhe një luginë e shoqëron deri në Banja dhe Jeleshnica, ku Nishava, që vjen nga Piroti del nga një grykë e frikshme prej 10 kilometrash. Nishi, i vendosur në mes të rrafshinës, është një qytet i madh i paqytetëruar, me gjithë fqinjësinë e Serbisë, që është rritur nga një periferi çerkeze, si dhe nga një lagje e re e ndërtuar për turqit e emigruar nga Beogradi (sigurisht me shpenzimet e banorëve të krishterë të Nishit. Unë vërejta me kënaqësi se struktura shumë e shëmtuar në rrugën e Sofjes Kele-kulesi) nuk kishte më një kafkë të vetme dhe se vetëm muret i kishin mbetur.
Rruga nga Nishi në Pirot është shumë e njohur, kështu që nuk po e përshkruaj. Duke u nisur nga Ak Palanka, u shtova vëzhgimeve të mia, që i kisha kryer më 1867, duke ardhur nga Danubi dhe plotësova studimin e terrenit të malit Ballkan perëndimor. Në atë rajon ka fortesa të shumta romake, pa dyshim që janë castella-t e Justinianit (Prokope, De Aedificiis) dhe mendoj se kam identifikuar shumë. Unë shënova më shumë se 120 në Bullgari dhe bëra planin e rreth pesëdhjetë prej tyre.
Nga Piroti, u nisa drejt Berkovicës, duke prerë malin Ballkan përmes. Lashë luginën e Nishavës pranë Krepostit, ku gjenden gërmadhat e një qyteti antik të quajtur "latinsko grad" (Qyteti latin) nga banorët dhe udhëtova nga Kreposti deri në Doruk, vazhdimisht në pllajën e lartë që kurorëzon pjesën perëndimore të malit Ballkan. Kjo rrafshnaltë, e gjerë nga 6 në 8 lega, përshkohet, si Jura, nga vargmale paralele. Midis vargmaleve të zhveshura, rrjedhin lumenjtë pak a shumë të rëndësishëm: Ginska, Kalotinska, Iskrecka, Temska, dy Timokët, që bashkohen në territorin serb. Kjo rrafshnaltë ndërpritet nga gryka e rëndësishme e Ljutibordit, pjellore dhe e populluar, përmes së cilës rrjedh Iskeri dhe nëpërmjet të cilit, për këtë nuk duhet dyshuar aspak, në kohët gjeologjike, rrodhi liqeni i madh që mbulonte rrafshinën e Sofjes.
Unë e kisha studiuar në mënyrë të mjaftueshme rajonin e Sofjes më 1867 dhe 1868, kështu që vazhdova udhëtimin tim drejt Samokovit dhe Kjustendilit. Ky seksion i itinerarit tim ishte përshkuar tashmë nga udhëtarë të tjerë, por skicimet e terrenit nganjëherë sipërfaqësore, duhej të rimerreshin rrënjësisht. Nga ana tjetër nga Kjustendili në Shkup dhe nga Shkupi në Prizren, rrugët e mia qenë të reja. Grisebaku me siguri që ka kaluar aty, por nuk e hodhi në hartë. Duke filluar nga Samokovi, orografia e këtij rajoni është shumë e ndryshuar, rreth Dupnicës, Kjustendilit dhe Kriva Palankës, e rregullt dhe e thjeshtë në tiparet e saj kryesore, në ndryshim nga midis Kriva-Palankës dhe Kumanovës, ku është e copëzuar dhe e ngatërruar. Unë nuk e gjeta liqenin e treguar nga zoti Hahn në Urumbeg, ndoshta ai është mbështetur mbi informacione të tepruara për një pikë të rrafshinës, disi moçalishte në dimër. Unë bëra në hollësinë më të madhe shumë miriametra katrore të Sharit. Ky mal nuk formon një rrafshnaltë si Ballkani perëndimor, por një sierra si Karpatet, një mikrokozmos shumë të ndërlikuar, interesant, por shumë të vështirë për ta studiuar, plot lugina të mëdha, pllaja të larta, rrafshina të veçuara të mbuluara me fshatra, ku asnjëra prej tyre nuk gjendet nëpër harta. Midis tyre disa kanë kaluar në islam, si pasojë e një beteje të humbur nga konvertuesi i egër Sinan Pasha. Sipas traditës, 40 000 martirë vdiqën në një grykë që ma treguan dhe që dikur quhej Gryka e Bardhë (Beli Potok) dhe që në ditët tona shënohet si Gryka e Zezë ose e Kobshme (Çerni Potok).
Me t'u kthyer në Shkodër, i dhashë pesë ditë pushim kalit tim, para se të nisesha përsëri për në jug. Në radhë të parë doja të bëja një njohje të thellë të rrafshinës së madhe bregdetare shqiptare, midis Lezhës dhe Vlorës dhe të përcaktoja saktësisht kufijtë. Kësaj ia arrita në linja të mëdha dhe munda të ndreq shumë gabime për sa i përket rrjetit lumor shqiptar, në mënyrë të veçantë të rrjetit që përfshin rrjedhën e poshtme të Devollit dhe të Osumit, vardarit të tyre Uji i ri, kthesat e shtratit të tyre të përbashkët, Semanit, që u afrohet shumë lartësive të Apolonisë, pastaj kodrës së Ardenicës, të Karbunarës dhe të atyre të rrjedhës së poshtme të Shkumbinit, etj. Pranë Vlorës, arrita masat malore të dendura që nuk do t'i braktisja deri në Thesali; megjithatë munda të vizitoj rrjedhën e Vjosës dhe sqarova rrjetin e këtij lumi, si dhe të lumit të Kalamës, degët e sipërme të Artës, të Aspropotamosit dhe të Penesë.
Që nga Janina, ku qëndrova pak kohë, ekskursionet e mia u shpërndanë në drejtime të ndryshme. Zbulimet e përsëritura shumë herë më detyruan të pranoj me keqardhje të madhe se punimet e oficerëve francezë që Pukëvili i përdori për të realizuar hartën e tij të bukur të pellgut të Janinës dhe vuri në shërbim hartografin e shkëlqyer Barbie dy Bokazh, ishin më pak korrekte se të bukura. Megjithatë vlerësova meritat e një pune të kryer, para gjashtëdhjetë vjetësh, në një vend aq të rrezikshëm siç ishte Epiri i kohës së Tepelenasit të madh. Në kalim e sipër vura re se ky pasha kishte lënë një kujtim të mirë në vend dhe kjo është krejt e natyrshme; ai qeveriste keq, nganjëherë mirë, por sidoqoftë qeveriste. Pas tij, në vend të qeverisnin, u mendua më shumë si të vidhej.
Koha më ngucte dhe kështu u hodha menjëherë në Thesali, ku doja të mbushja disa zbrazëti, në mënyrë të veçantë midis kufirit grek dhe Pelionit. Aty shkova posaçërisht për pellgun e Almirosë. Të gjitha ato male të çrregullta gëlqerore, që duken si të çarë, nyjëzohen midis Almirosë dhe Velestinos rreth një koni afër fshatit Musafakli, që mund ta vësh re nga të gjitha pikat e Pindit, nga Pelioni dhe, besoj, edhe nga Osa, pavarësisht lartësive të zhveshura të Karadagut (Sineqefalae) që ngrihet midis tyre. Koni quhet Curla, emër që nuk gjendet në asnjë hartë, por është e qartë se bëhet fjalë për majën anonime në perëndim- jug-lindje të Vollosit i treguar nga Carte hydrographique des cotes de Thessalie (Arkivi i marinës).
Nga Elisona, u drejtova për në Grevene për të studiuar gjithë terra incognita që Kiperi sinjalizoi kohët e fundit dhe isha i lumtur që do të mbushja këtë zbrazëti të madhe, që do të njihja gjithë vargmalin nga Oksia, midis Aliakmonit dhe Penesë, që nuk gjendet nëpër harta dhe të vendosja që Haliakoni në veri të Kozhanit është shumë më në jug se sa e tregojnë zakonisht. Nga ana tjetër vërejta se vargmalet më të ulëta veriorë të Pindit priren në mënyrë të pakapshme në drejtim të Aliakmonit: degëzimet e tyre formojnë rrafshnalta shumë të gjata argjilore, në brigjet e thepisura, të ngjashme me gishtërinj gjigantë; nga ana tjetër vargmali i Vurinos, në lakoren gjigante të Aliakmonit, dyfishohet në fakt, me një vargmal paralel, me formë mjaft të krahasueshme me Askion, pavarësisht shumë prerjeve të thikta. Qytetet e Verias, Çatistës dhe Vogacikos mbështeten në vargmalin e dytë.
Për të mos e shtrirë më shumë këtë raport, do të heq dorë nga udhëtimi im nga Greveneja në Shkodër, nëpërmjet Kosturit, Follorinës, Ohrit, Elbasanit, Kavajës, Durrësit, Ishmit dhe Lezhës dhe do të kënaqesha të tregoja se skicova me hollësi gjithë pellgun e sipërm të Shkumbinit dhe se shpleksa tufën e ngatërruar të maleve të vogla midis Tiranës dhe detit nëpërmjet rrugësh të shumta.
Nga shqetësimi për një studim shterues, po sinjalizoj përsëri dy ekskursione më pak të rëndësishme në Ulqin dhe në Drisht, qytet i rëndësishëm, i vjetër, dy orë nga Shkodra që, duke i besuar Hekarit dhe Karaczait, e shënojnë shumë larg nëpër harta; në fund ngjitja e Maranait në veri të Drishtit, që arrin lartësinë e Rumias, por që i lë vend Birkasit, në Velë dhe sidomos fqinjit gjigant Cukalit.
Për etnografinë, mblodha të gjitha përbërësit për një punë, më pak të mangët se ai i botuar para nëntë vjetësh. Përsa i përket arkeologjisë, shfrytëzova çdo rast për të bërë planet e gërmadhave antike; këto gërmadha janë të njohura në të gjitha vendet sllave si gradishta, në shqip si qytet dhe kjo fjalë që në fillim m'u duk e pakuptueshme, u sqarua lehtësisht: është fjala latine civitas, spanjolle ciudad, provansale citat, bretone guedet. Nga ana tjetër, kam në duar lëndë për një studim të topografisë mesjetare të Epirit nën bizantinët dhe të vendeve serbe, domethënë një shpjegim të hrisobulës së famshme të car Stefanit të 1350 për manastirin e Shenjtëve Kryeengjëj në Prizren. Ky dokument më duket si më i rëndësishmi, sidomos për gjeografinë historike të vendeve jugo-sllave. Në fillim bëra hartën e detajuar të provincës, ku nuk gjendeshin në hartat e mëparshme dhjetë fshatra, pastaj, me ndihmën e dijetarëve të rinj bullgarë, identifikova emrat e vjetër me emrat bashkëkohorë.
Duhet të them disa fjalë për një pikëpamje dytësore të studimeve të mia, që ngjall tani një interesim të veçantë, domethënë shqyrtimi i konfigurimit të terrenit porsa i përket vendosjes së udhëve të komunikimit, kryesisht të hekurudhës. Gjatë verës së vitit 1869 takova ekipe inxhinierësh gjermanë, që ishin shpërndarë midis Kostandinopojës dhe Novipazarit, të zënë me përgatitjen e trasesë së udhës së ardhshme të hekurt që duhet të presë skiç Turqinë. Traseja e përkohshme, që po shqyrtonin inxhinierët, m'u duk gati e parealizueshme, sepse kalonte nëpër lartësitë e masiveve malorë nga Porta Trajane për të zbritur në Samokov; ajo duhej të kapërcente katër vargmalet e tjera midis Samokovit dhe Shkupit, pa llogaritur rrafshnaltat e tjera të vogla. Megjithëse nuk isha i përfshirë posaçërisht në këtë çështje, punimet e mia tepër të detajuara, më bënë të njoh, pak më në lindje të linjës së treguar, një varg ultësirash që mundësojnë bashkimin e pellgut të Hebreut me atë të Iskerit, nëpërmjet qyteteve të Topolnicës dhe të Malinës, dy rrjedha uji që nuk i shënon asnjë hartë. Për mua vargmali Ballkan është një pengesë natyrore që do t'ia presë gjatë hovin hekurudhës, me përjashtim të shtegut të Iskerit të përmendur më parë. Kjo luginë e kalueshme, që i ngjan shumë asaj të Tempës në Thesali, ka kudo një gjerësi të mjaftueshme për të lejuar ngritjen e një hekurudhe, por meqenëse aty derdhen mjaft rrjedha uji, bëhet e nevojshme të ngrihen disa ura.
Një tjetër çështje, jo më pak interesante për të ardhmen e afërt, ka të bëjë me mundësinë e një lidhjeje midis Thesalisë dhe Maqedonisë, sapo të ndërtohet një hekurudhë midis Selanikut dhe Shkupit. Dihet që Pindi puqet me masën kompakte të Olimpit nëpërmjet vargmaleve të ulëta, të njohura keq, që ndajnë pellgun e Penesë nga ai i Aliakmonit. Miku im i ditur, vdekur pak kohë më parë, konsulli i Austrisë von Hahn, më kishte bërë të vëmendshëm në këtë pikë dhe për t'iu përgjigjur lutjes së tij, eksplorova rajonin midis Elasonës, Olooson i bardhë i Homerit, dhe Grevenenë, bizantine. Unë gjeta, jo pa mundim, se do të qe e mundur të lidhej rrafshina e bukur e Larisës me rrafshinën jo më pak të bukur që shtrihet në perëndim të Kosturit. Sigurisht, nëpërmjet një linje tërë dredha, sepse pengesat janë me shumicë: në radhë të parë brezi i maleve, nga mesi i të cilave vjen Titaresiusi antik, Kseropotamosi i tanishëm; pastaj vargmali i maleve Oksia, që nis nga Olimpi dhe shkon dhe lidhet me Pindin në nivelin e manastirit të Spileonit. Hartat quajnë Amarbes pjesën veri-jug të këtij vargmali, emër që nuk e dëgjova të flitej në vend; pjesa tjetër, e quajtur veçanërisht Oksia është deri tani pothuaj e pazbuluar. Këtë emër e dëgjova të shqiptohej edhe Oksha, që duhet të jetë një formë sllave. Është e njohur që dy apo tre fise sllave pushtuan këtë pjesë të Thesalisë në shekullin VII dhe më shumë se gjysma e emrave të fshatrave janë ende sllavë, si Velezhnik, Drenovo, Sadova, Dobra, Tirnovo e të tjera.
Unë nuk kam mundur ende, për mungesë kohe, të llogarit treqind nga katërqind masat e lartësisë barometrike që realizova gjatë punimeve të mia. Në të vërtetë zotëroj një varg të pandërprerë vëzhgimesh për malin Ballkan dhe Shqipërinë; megjithatë shifrat e mia të lartësive nuk kanë ndryshuar në mënyrë të ndjeshme njohjen që kisha për raportet e lartësisë që kisha marrë nga udhëtarët e tjerë. Pellgun qendror të liqenit të Prespës e gjeta më të lartë se sa dyshoja, gjë që më bën të besoj se ai zë fundin e një kazani pa rrjedhje; në qoftë se do të kishte një rrjedhje ajo do të derdhej vetëm në Devoll, në bregun jugor, ku nuk shkova.
Për të qenë i plotë, duhet të them edhe disa fjalë për gjendjen ekonomike dhe shoqërore të vendit që përshkova. Nëse nuk e bëra
këtë gjë, kjo nuk ndodhi se nuk krahasova të dhënat statistike, për aq sa kjo është e mundur në Turqi, por parapëlqeva t'i mbaj për vete vëzhgimet e mia. Përfundimet ku arrita gjatë pesë udhëtimeve të mia studimore në Turqi, të realizuara në një hapësirë kohore prej trembëdhjetë vjetësh nuk përputhen aspak me konceptimet që disa udhëtarë të rastit kërkojnë t'ia paraqitin një publiku të besueshëm. Në qoftë se ka njerëz që mendojnë se Turqia po përparon, se burimet e saj po zhvillohen nën një administrim të reformuar, se nëntë milion të krishterë që po qytetërohen nuk janë më të skllavëruar nga tre milion myslimanë, në qoftë se, them unë, ka njerëz që kanë vullnetin e mirë ta besojnë këtë, po i lë në iluzionet e tyre dhe nuk ndjehem se jam thirrur për t'u predikuar atyre të vërteta që nuk do t'iu pëlqenin.
Pas maturës, në vjeshtën e vitit 1897, për shkak të zbulimit të kockave të dinosaurëve në vitin 1895, u regjistrova në Universitetin e Vjenës, ku asokohe punonte profesori Eduard Suess. Botimet e mia të para shkencore dolën në trajtesat e Institutit Gjeologjik Perandorak në Vjenë, në vitin 1897 dhe trajtonin gjeologjinë e viseve të Hatzegut.
Në hartimin e tyre më ndihmoi së tepërmi profesori Arthaber, asokohe asistent, në mënyrë që t'i sillja ato në një formë të përshtatshme të jashtme. Përmbajtja e tyre nxjerr në pah se shtresat e Szentpëterfalvas, të cilat të çojnë te vertebrorët, nuk janë të epokës terciare siç mendonte G. Halavats, por të asaj kretazike dhe kësisoj botimi im i parë pati karakterin e një polemike. Historia e zbulimit të shtresës së kockave të Szentpëterfalvas është botuar nga Inkey në Fdldtani, Kdzldny, Budapest. Kockat e para i ka gjetur motra ime Ilona dhe këtu duhet treguar një episod tjetër i vogël në lidhje me këto pjesë të gjetura.
Për mbetjet e dinosaurëve Profesori Fuchs dhe Suess kishin dijeni qysh në vitin 1896 për arsye se u kisha dërguar material dhe megjithëse asokohe me të vërtetë kisha interes për gjeologjinë, gjithsesi ende nuk e kisha konceptuar vendimin që të merresha me gjeologjinë si specialitet shkencor. Por tashmë e kisha ruajtur, natyrisht jo krejt në formë legale, “materialin” në Szëntpëterfalva dhe prandaj asokohe e pranova propozimin e Profesorit Suess që të dërgohej në vendin e zbulimit Dr. Arthaber nga ana e Akademisë së Shkencave, për të mbledhur aty material dhe madje për ta përshkruar, por që materiali të mbetej në pronësinë time. Megjithëse Dr. Arthaber ishte i kamur, Suess tashmë ngurronte me shpresën se ndoshta Arthaber në momentin e fundit do ta paguante ekspeditën me mjetet e tij personale. Me vënien në dispozicion të parave, nga të cilat dështuan në rradhë të parë bisedimet midis Arthaber dhe Suess (respektivisht Akademia) dhe kësisoj e gjithë nisma u bë pluhur e hi. Por mua, më tej, më mbeti jo vetëm materiali por edhe e drejta morale e pronës, çka ishte deri diku e rëndësishme, sepse më vonë unë vendosa që ta përpunoja vetë atë dhe kësisoj u bëra paleontolog. Pa gjetjen e mbetjeve të disonaurit në Szentpëterfalva, unë si gjimnazist, nuk do të kisha hyrë kurrë në kontakt me gjeologët vjenezë Suess dhe Fuchs dhe as që do të isha regjistruar në universitet, në specialitetin mjaft të çuditshëm për shtresën time shoqërore, në ‘gjeologji’, por ja që kjo ngjarje si i thonë një fjale, rrodhi vetë. Nja dy gurë, të cilët m'i dhuroi një mik i vjetër i xhaxhait tim, z. Guyla nga Szentgydrgyi kur ishte në humor të mirë si dhe libri im për mineralet, të cilin e kishte një ithtar gjeologjie, bënë që unë së pari të anoja nga mineralogjia dhe pastaj nga gjeologjia dhe ky ishte shkaku që lexova deri në fund librin e historisë së tokës, të cilin ma kishte dhënë profesori Koller në klasën e gjashtë të gjimnazit. E gjithë kjo bëri që unë të filloja të interesohesha për gjeologjinë e mjedisit të Szacsalit. Siç shihet, rastësitë e vogla patën një rëndësi madhore për të gjithë jetën time. Pas polemikës time të parë kundër Halvatas, mora prej tij një letër që tregonte një injorancë të madhe për temën dhe më pas vijuan shumë artikuj pro dhe kundër, në të cilat unë sulmet i paraqisja mbi baza gjithmonë e më të gjera. Kjo polemikë përfundoi vetëm tri vite më vonë.
Suess dhe Fuchs i kisha dëgjuar në universitet, në vitin 1897. Në vitin 1898 komunikoja me Suess, Hatschek dhe Lieben. Në janar të vitit 1899 Suess më kërkoi të përshkruaja kafkën e Telmatosaurus, të cilën e kisha zbuluar në vitin 1896. Suessi ishte i shkëlqyer si mbajtës referatesh, si dijetar i veçantë, ndërsa si mësues nuk kishte asnjë seminar të rregullt. Prandaj nxënësit, sidomos kur u plak, i jepnin rëndësi që të ushtroheshin vetë në praktikë. Kjo ishte një metodë përgatitore e vështirë, që të hante kohë por e një hulumtuesi të pavarur, por njëkohësisht edhe shkaku që Suess kishte relativisht pak dëgjues. Kur unë e quajta si të pamundur kërkesën e tij për të përshkruar Telmatosaurus sepse nuk e njihja osteologjinë dhe për këtë temë madje asokohe as nuk ishin mbajtur referate në universitet, ai më tha “atëherë mësojeni” dhe me këtë thënie çështja quhej e përfunduar. Natyrisht, vetë Eduard Suess i përmbahej me besnikëri këtij parimi, pasi ai megjithëse ishte 70 vjeç po mësonte në mënyrë të përkryer gjuhën ruse. Referatet e tij të mësojnë, shikojnë në madhësitë dhe veprojnë në mënyrë sintetike. Unë ndoqa kërkesën e tij dhe e përfundova punimin tim në qershor, natyrisht jo pa më nxjerrë shqetësime për shëndetin. Përfundimin e këtij punimi, meqënëse nuk isha auditor universiteti, e përdora në vitin 1897 kundër kryegjeologut hungarez Halvatas për t'i dhënë fund polemikës që kishte hapur në lidhje me moshën e shtresave të Szentpëterfalva. Unë e mora kafkën e Telmatosaurus në Budapest dhe e paraqita në një seminar specialiteti të Shoqatës Gjeologjike Hungareze, ku mbajta një referat mbi dinosaurët në përgjithësi, rëndësinë e tyre stratigrafike e kështu me rradhë, kësisoj që Halvatas në fund të referatit duhej të ishte i detyruar të pranonte pa e zgjatur moshën e shtresave të Szentpëterfalvas por edhe gjëra të tjera, si mosha e shtresave të dala në Puj dhe Bajesid, në lidhje me të cilat unë kisha polemizuar qysh në vitin 1902. Për shkak të karakterit tim sulmues kjo nuk do të mbetej polemika ime e fundit, por kjo më sillte qetësi, sa që nëse një tjetër dëshmonte drejtësinë e një pikëpamjeje, këtë gjithmonë deri më tani e kam marrë me indiferentizëm, kështu p.sh. kur Gaali vërtetonte oligocenin në luginën e Hatzegerit e të tjera. Përpara referatit tim mbi Telmatosaurus në Akademinë e Shkencave në Vjenë, i cili u zhvillua 24 orë pas referatit të Budapestit, pata një episod të lezeçëm me profesorin Weiss, drejtori i Sternwarte. Duke shoqëruar Suessin për në shtëpi, siç bëja shpesh për shkak të bashkëbisedimit interesant, na takoi profesori dhe anëtari i Akademisë, z. weiss. Suess më prezantoi, duke bërë vërejtjen se unë së shpejti do të mbaja një referat në Akademi. weiss më pa i shastisur, më studioi nga koka te këmbët dhe vetëm më pyeti “Sa vjeç jeni?”. I thashë sa vjeç isha (22). Weiss e pranoi këtë me vërejtjen ”Kështu pra” dhe pastaj vijoi bisedën me Suess. Weiss u shfajësua duke thënë se nga pamja ime e jashtme kishte menduar se isha shumë më i ri.
Më 23 qershor dhashë referatin tim në Akademinë e Shkencave. Pas kësaj shkova në Bosnjë sepse i kisha premtuar një shëtitje në Bosnjë kontit Louis Drashkovic, mikut tim të vetëm të mëvonshëm, i cili asokohe studionte në degën juridike të Theresianums Jus.
Stacioni hekurudhor në Brodin boshnjak është ruajtur krejt në stilin e bukur oriental. Unë isha disi i përgjumur dhe salla e pritjes e ndriçuar mirë (ndriçim elektrik), stil ngjyrash të forta orientale si dhe disa turq dhe serbë që vërdalloseshin me kostumet e tyre kombëtare, një soditësi të pamësuar i krijonin një përshtypjen e një përralle persiane të “Një mijë e një netëve”. Hekurudha Bosnisch - Brod - Sarajevo është një hekurudhë e kalibrit të vogël, vagonat e vegjël, kanë vetëm një amortizator në mes, vagonët e mallrave nuk janë 10 ooo kg por vetëm 5 000 - 6 000 kg. Lokomotivat janë si lokomotiva manovrimi të ndërtuara në stacione më të mëdha hekurudhore dhe e gjithë kjo të krijon përshtypjen më shumë të një truku për ministrin dhe njerëzit e lartë se sa të lë përshtypjen e një hekurudhe të rregullt.
Në Sarajevë tramvaji elektrik, ndriçimi elektrik dhe të gjitha ‘të modës së fundit’, shtrimi i rrugës shumë i larmishëm, makadam, asfalt, kalldrëm guri, madje pa kalldrëm. Edhe në shtëpitë e stilit europian dallohen arabeskat, harqet në formë patkoi dhe të tilla të ngjashme të ndikimit oriental. Kësisoj është shumë e këndshme përzierja e stilit të shtëpive dhe zbukurimi arab që i ka mbetur shtëpive. Në pjesën turke të Sarajevos duket sikur qëndrojnë përbri njeri-tjetrit panairet e përhershme. Shtëpitë moderne dalin si këpurdha apo si gjigandë midis dyqaneve barraka ndërsa këto nisin e zhduken por nuk modifikohen. Vlen të përmendet për shtëpitë turke, të cilat pa përjashtim janë të larta, lartësia e katit ku në mes të fasadës gjendet në përgjithësi një kullëz katërkëndore e mbyllur me grilë hekuri.
Në Sarajevo sheh shumë çallma. Çallma bëhet me një copë pëlhurë të gjatë dhe me ngjyrë që vjen rrotull festes. Hapësira midis çallmës dhe festes shërben si një lloj xhepi për sendet e vogla. Në një nga këto pashë një herë një thikë, te një tjetër një palë gjyslykë e të tjera si këto.
Bashkia e Sarajevos është e stilit oriental me arabeska të shkëlqyera, një ndërtim i shkëlqyer i klasit të parë, nga jashtë dhe nga brenda. Kosto e ndërtimit 720 000 fl. Medreseja është 400 vjeçare. Çdo nxënës konviktor studion këtu turqisht, arabisht dhe gjuhën amtare. Kursi zgjat 8 vjet dhe bëhet hoxhë ose kalon në një shkollë juridike. Çdo dy konviktorë jetojnë në një dhomë, në të cilën gjenden një tavolinë, një sobë dhe dy shtretër. Përveç seminarit vizitova atelienë e artistëve, ku bëhen punime në gdhendje, inkrustime që shkojnë kryesisht në Paris dhe më pak në Vjenë.
Prej Sarajevos doja të shkoja në Pljevlja. Por në pajtonin për në Pljevlja tashmë ishin të katër vendet e zëna. Me një urdhër në një letër të hapur shkova te drejtori i postës, Cimponeriu dhe ky urdhëroi që punonjësi i karrocës së postës të ulej në karrocën e postës në mënyrë që unë të zija vendin përbri karrocierit dhe kështu u bë. Pas Sarajevos pjesa shkëmbore deri në të ashtuquajturën Ura e Dhive ishte e mrekullueshme. Në Gorazde shkova në xhandarmëri dhe kërkova një kalë në mënyrë që po atë ditë të shkoja në Cajnice.
Në orën shtatë të mbrëmjes më dhanë një kalë Klepper që nuk shkonte me trokth si dhe një vendas boshnjak me të cilin nuk mund të flisja dhe bashkë me ta mbërrita në orën dhjetë të mbrëmjes në Cajnica. Aty pata një mëdyshje. Unë nuk mund t'i thoja se doja të shkoja te kryetari i rrethit Barisic. Boshnjaku nuk dinte se ku duhej të më çonte. Ndërkohë ndeshëm xhandarët. Këta më ndihmnuan. Barisic, një njeri pothuajse i huaj dhe i panjohur për mua, të cilin më në fund e gjeta, sapo donte të binte të flinte. Ai më dha për të ngrënë (mish të pjekur, sallatë etj.) dhe hëngra në orën 11 të natës. Barisic ishte njeri miqësor, shumë gazmor dhe me të ia kalova shumë mirë deri në orën 12. Ditën tjetër vijova më tej në kufirin në formë kurrizore Pljevlja Metaljka. Këtu niste një botë krejt e panjohur gjeologjike. Siç doli nga udhëtimi, në Sanxhak ashtu si në Bosnje paraqiten formacione triaskalke dhe rreshpje paleozoike por nuk ka gjurmë gipsi.
Dr. Karl Oesterreich, tashmë profesor i universitetit në Utrecht, më shkruante më vonë (afërsisht 7/VII/1899) për pjesën në vijim, e cila gjendej në jug, “Triaskalket e viseve në Pljevlja gjenden shkëmbinjtë paleozoikë, të cilët unë i kam përshkruar në të gjithë hapësirën e tyre nga Bijelo Polje deri në Mezica. Pastaj vijojnë masivët gëlqerorë prej Berane deri në Pejë. Fosilizime të sigurtë nuk kam. Por në skajin e malësisë në veri të Pejës, hamendësoj në Flysch dhe Rogozna, është një shtresë serpentine si ajo boshnjake. I vetmi vend i sigurtë gipsor është Gjakova. Këtu në brendësi të varmalit të Alpeve shqiptare pashë një mbetje të një malësie në përgjithësi gipsore të kahershme”.
Në Pljevlja, kudo nëpër faqet e maleve, gjenden monograme të perandorit dhe vargu i emrit të sulltanit, të bërë me gurë dhe të lyer me gëlqere të bardhë. Një monogram i tillë (F.J.I), është mbi 100 hapa i gjatë. Ky dallohet shumë nga lartësitë rreth Pljevljas. Ushtarët tanë i bënin të tilla monograme për të kaluar kohën. Megjithëse kjo nuk të jepte asnjë të drejtë mbi tokën, ato sakaq ribëheshin nga turqit që nuk e besonin këtë. Tashmë preheshin në paqë përbri njeri tjetrit këto shenja të shndërritshme turke dhe austriake. Në Pljevlja përveçbrigadierit Goumoens njoha edhe konsullin Jovanovic dhe bashkë me të shkova te Sulejman Pasha, guvernatori i Pljevljas. Sulejman Pashës i thashë se më pëlqente të shkoja në Bijelo Polje. Ai më tha që më mirë të mos shkoja sepse hjo ishte e rrezikshme dhe nuk mund të më jepte garanci dhe përveç të Ijerave nuk ishte në varësinë e tij e të tjera si këto. E kuptova se plani im ishte i pakëndshëm për të dhe prandaj hoqa dorë. Ai është njëkohësisht guvemator civil dhe ushtarak i Pljevljas, një zotëri me tmp mesatar, i madh në moshë, me flokë të thinjur dhe është shumë miqësor. Por Gouemoen më tha se banorët e Pljevljas kanë njëkohësisht frikë dhe respekt për të. Në Pljevlja arrita të përcaktoj shtresë linjiti, por këto ashtu si edhe thesare të 1jerë mineralesh të Turqisë nuk mund të shftytëzohen sepse turku i përmbahet parimit se nëse xeherori dhe minerali do të ishin të përcaktuar për njeriun, atëherë allahu nuk kishte pse t'i fshihte ato nën tokë, por do t'i kishte shpëmdarë mbi të. Nëse dikujt i digjet shtëpia, atëherë këtë natyrisht e ka dëshimar allahu dhe prandaj njeriu nuk e rindërton shtëpinë e djegur por më mirë e ngre nga e para.
Meqë shëtitja për në Bijelo Polje ishte e pamundur, shkova me kalë nga Pljevlja për në Prijepolje, pasi kisha marrë një kalë gjoja të mirë me anë të konsullit. Kali patjetër që kishte disa të meta. 1) i fortë dhe frymëshkurtër, 2) nuk mund të shkonte me trokth, 3) rrëshqiste dhe pengohej me këmbët e pasme, 4) hapin e tërhiqte zvarrë si kërmill. Por gjithsesi ishte kalë i mirë. Kishte dy sy dhe katër këmbë, një bisht dhetëgjithaqëiduheshinnjëkali. Kësisoj zgjati shumë deri sa mbërrita në Prijepolje. Prijepolje kishte shumë më tepër pyje se Pljevlja, ku pylli pothuajse mungonte fare. Nëse dikush do të bëjë dru në Turqi, atëherë ai shkon në pyllin më të afërt për të bërë dru. Ligji turk i vitit 1899 për pyjet, i cili sigurisht ng ana teorike ishte shumë i mirë dhe pasojat ishte një shkretim pyjesh.
Gjatë rrugës së kthimit nga Pljevlja për në Prijepolje u ngatërrova nëpër pllajën karstike dhe u gëzova kur në zonën e shkretuar karstike duke parë me dylbi dallova më në fund sërish shtyllat e telegrafit midis Pljevljas dhe Prijepoljes. Në një zonë karstike si kjo rreth Pljevljas, është e vështirë që të orientohesh në hartë, pasi nuk ka një pikë ndalimi në terren dhe gropa të mëdha karstike të cilat janë të shënuara vetëm pjesërisht në hartë, të gjitha në largësi dhe zhvillim të njejtë, më shumë të ngatërrojnë. Njera pranë tjetrës dolinat gjithë bar. Kjo pamje mund të bëhej e mërzitshme për shkak të vijimësisë, por fillimisht të ngërthen fort. Shkurrnajat e dëllinjave janë të vetmet që në zonën e triaskalkut dhe të dolinave të krijojnë idenë e pemës. Një tjetër lloj shkëmbi që parapëlqen më shumë dëllinjën, siç e pashë më vonë, është serpentina. Ky Iloj parapëlqimi krijohet meqë shkëmbi i formuar nga të dy humuset e fortë, si rrjedhojë e përzgjedhjes nga pothuajse të gjitha dhitë bimëngrënëse, të cilat nuk e pëlqejnë dëllinjën, mbetet të rezistojë vetëm kjo.
Meqë unë doja të shkoja nga Pljevlja për në Rudo, pas kthimit nga Pripolje, me ndërhyijen e Goumoenit te Sulejman Pasha, më vunë në dispozicion një zaptije, i cili duhej të më shoqëronte deri atje. Në mbrëmje zaptija erdhi që të prezantohej dhe më pyeti se në çfarë ore në mëngjez herët duhej të niseshim. I thashë herët, në orën gjashtë të mëngjezit dhe e mendova ‘alla frënga’. Ora gjashtë ‘alla turka’ në këtë stinë të vitit ishte ora dhjetë paradite ‘alla frënga‘. Prandaj nga kjo kohëllogaritje ‘alla turka’ dhe ‘alla frënga’ na doli një ngatërresë e madhe. Unë nuk e dija se sa ishte ‘alla turka’ ora gjashtë ‘alla frënga’. Ai nuk e dinte të kundërtën dhe vetëm me ndihmën e disa oficerëve, ordonancës, shërbëtorëve dhe njerëzve të tjerë, u rregullua edhe kjo çështje. Më në fund i thamë se duhej të ishte në orën dy të mëngjezit ‘alla turka’.
Pas këtij episodi shkova në kazinon e oficerëve të Pljevlja, në të cilën më çoi gjithashtu Gouemoen dhe ndoqa një lojë shahu, kur erdhi ordonanca ime dhe më njoftoi mbërritjen e një ‘zoti Alban’. Unë nxitova jashtë dhe përpara dhomës së oficerëve gjeta një kalë, ushtarë turq, turq, ushtarët tanë si dhe dikë me një pëlhurë velash apo diçka të tillë dhe me një shkop të trashë siç u duk më pas dhe me një feste lëkure të dalë boje.
Ky ishte konti Louis Draskovic, i cili kishte ardhur nga Shqipëria. Ai kishte marrë vesh në Prijepolje se gjendesha në Pljevlja dhe pyetja e parë që më bëri, kur më në fund më takoi në Pljevlja, ishte nëse kisha kalë. Përgjigja ime ishte ‘jo’. Pastaj unë dhe Draskovic, ashtu siç ishte, shkuam te Goumoens. Vetëm në dhomën e ndriçuar mirë tashmë shihej se Draskoviç dukej si vagabond, por gjithsesi
më la një përshtypje të mirë. Pantallona të hirta me garniturë lëkure dhe me nj ë fanellë të bardhë, d.m.th. dikur kishte qenë e bardhë, e cila ishte e hapur nga përpara dhe tregonte një gjoks të nxirë, një qafë të nxirë shumë dhe një fytyrë pothuajse të tillë. Feste lëkure, opinga malazeze, përreth trupit një shullah* konstandinopoje mbushur me blloqe shënimesh, kuti duhani, cigare e të tilla si këto. Për më tepër një shkop të fortë në dorë dhe natyrisht i parruar. I sajuar kësisoj Draskovici natyrisht që tërhoqi vëmendjen kur shkuam bashkë me Goumoen në kazinon e oficerëve, sidomos nga që ishte këmbëhollë dhe ecte i përkulur. Unë isha shumë i kënaqur që e shihja sërish. Draskovic ishte i ngazëllyer për udhëtimin e tij, sidomos që kishte qenë P/2 ditë në Rozaj, te Kurtagiç Ethem Ibrahim Efendi, vëllami i tij.
Nga Draskovici mora vesh se zaptija i tij kishte një kalë të mirë, prandaj bashkë me të shkova ditën tjetër te zaptija. Ai na e tregoi kalin e tij. Ai ishte një kalë i mirëfilltë Sanxhaku me një hije shqiptare. I vogël, më saktë i shkurtër, kokën jo aq të vogël, jo i rrumbullakuar, fillimin e qafës të fortë, qafa e shkurtër në formë trekëndore me një jele të shkëlqyer, me shpatulla të gjera, supe të forta, vithe disi më të dobta, shumë të drejta por disi të shkëputura. Në tërësi një konstrukt me kockë të fortë. Këmbë të forta dhe që s'kanë të sharë. Kali kur u ble ishte në gjendje të keqe. Llojet e ecjeve të pranueshme: hap të mirë, ecje e shtruar dhe trokth të butë, ndërsa galopin siç e dallova më pas, pothuajse të mirë por me lëvizje disi të rënda. Në ecje dhe në trokth ishte elastik. Ky kalë ishte i racës brauner dhe prandaj si çdo Braun u quajt Dorat.
I thashë se e bleja Doratin për 70 fl. Zaptija kërkoi 120. Ramë në ujdi për 106 fl. Blerja u vulos në prani të disa turqve të tjerë duke shtrënguar duart dhe paratë u dhanë menjëherë. Zaptija i pranoi 106 fl. me dëshirë në kartmonedhë austriake. Dorat është 5V2 vjeç, por është kafshë e prapë. Nuk mund të rrihet fare pranë tij. Ai kafshon këdo që nuk është turk. Nëse i jep sheqer, ai me të vërtetë e përlan, por gjithsesi edhe pas kësaj kafshon. Shpresojmë që të ndryshojë. Patkonjtë ishin si ato të kalit të Louisit, të quajtur Djogat, pra patkonj ‘alla turka’. D.m.th. me një patkua shumë të gjerë, i cili mbyllet edhe nga prapa si një lloj disku dhe që mbulon të gjithë pjesën e poshtme të shputës. Vetëm në mes mbetet një brimë e hapur sa gishti. Ky patkua mbron pjesën e brendshme të thembrës nga gurët e mprehtë, por nga ana tjetër është i keq, pasi kalit me që i mungojnë gozhdët e patkoit nuk mund të kapet dhe kësisoj rrëshqet. Në përgjithësi kuajt turko-boshnjakë janë kuaj shumë më të keq malësie se sa kuajt siebenbiirgezë, por duken shumë më të bukur.
Pas blerjes së kalit shkuam në shtëpi dhe na vizitoi një djalosh shqiptar nga Peja, i cili merrej me tregëti armësh. Ai erdhi për të na shitur sende argjendi. Më parë kishte qenë te ne një tjetër tregëtar me po këto gjëra, por të cilit i kishim treguar derën. E lamë të ulej djaloshin shqiptar dhe Louis bisedoi gjatë me të dhe më në fund bleu diçka të vogël. Ai tha se kishte ardhur vetëm për të nxehur tregëtarin tjetër. Një qerrata i shkathët dhe i mprehtë. Arnautët kishin një mbiprodhim të madh në vend. Shqipëria është një vend i varfër, i cili në raport me varfërinë e tij ka një popullsi tepër të dendur dhe prandaj çdo vit zbresin shumë shqiptarë nga malësitë e tyre në ultësira, ku ata si tregtarë shumë inteligjentë dhe nismëtarë, depërtojnë deri në Karlstadt në Kroaci, madje deri në Agram.
Shkova vetëm me Draskovicin te Pashai. Louisi për tu prezantuar dhe unë për ta falenderuar për zaptijen që nuk e përdora. Këtu na ndodhi një incident i rëndë dhe i pakëndshëm me konsullin tonë, çka ishte diçka e re për mua, por Louisi nuk u befasua pasi Jovanovic e njihte qysh në vitin 1898 në Beograd si një njeri të trashë, mendjemadh dhe të pakëndshëm. Edhe Bornemisza Gyula më tha më vonë se Jovanovic ishte i trashë dhe mendjemadh.
Ditën tjetër mora udhën me kalin Dorat bashkë me Draskovicinpër në Cajnice, në Bosnje dhelashë Sanxhakun, të cilin oficerët austriakë nuk e quanin Sandschak, por për shkak të stacioneve të këqia e quanin ‘Shand-sack’. Sanxhaku, i pushtuar nga Austro-Hungaria si njedhojë e vendimeve të Kongresit të Berlinit, formon ose të paktën duhet të formojë një pykë midis Serbisë dhe Malit të Zi. Por pushtimi perandorak, që duhet të veprojë është një mashtrim. Së pari popullsia e atyshme nuk ka pikë respekti ndaj ushtarëve tanë. Së dyti, në të vërtetë ne mbajmë të pushtuar vetëm rrugën (Cajnice-Prijepolje). Ushtarët tanë patjetër që në Sanxhak janë bartës të kulturës dhe sjellës të kulturës të shkallës së parë (rrugë, shtëpi, tubacione uji, telefon, varreza, komfort europian, gazeta etj.) por gjithsesi kultura mbetet diçka e huaj për popullsinë dhe kjo kryesisht sepse ne nuk jemi fare në kontakt me popullsinë dhe përveç kësaj as nuk kërkojmë kontakt.
Turqit nuk bëjnë asgjë. Gjithçka këtu është punë e ushtarëve tanë. P.sh. udhëtohet pa kalë 40 km apo më shumë nëpër një shkretinë gjithë gurë, pa ujë dhe pa karrocë. Në çdo tetë kilometra apo më shumë larg nga njera tjetralartësohen ndërtesa të vetmuara, të vjetra, nganjëherë gjysmë të rrënuara, një han turk, ndërsa në mes të kësaj shkretine gjarpëron një rrugë e gjerë e mrekullueshme me zhavorr, ura të shkëlqyera nëpër serpentinat e mëdha. Sheh se këtu nuk është kursyer as para as kohë për të ndërtuar në këtë vend të egër një rrugë ushtarake të klasit të parë. Buzë rrugës shihet një rradhë e dyfishtë shtyllash telegrafi qëkanëlinjat ndërkombëtare, turke dhe austro-hungareze. Ndonjëherë sheh mbetje të rrugës së vjetër ushtarake turke të shtruar, e cila të çon deri në Bosna-Serai (Sarajevo) dhe kjo sipas një gojdhane u ndërtua nga një princeshë që banonte në Dormitor.
Nëse e di se disa qindra kilometra anash kësaj rruge nuk has as edhe një rrugë qerresh, atëherë kjo rrugë tëbën shumë përshtypje. Udha duket të bëhet një fill, i cili në këtë vend të shkretë lidh postat tona me pjesën tjetër të botës. Herë pas here sheh një ndërtesë të bardhë. Këto janë stacionet tona ushtarake, të cilat gjithmonë ndërtohen në një pikë të lartë, vrojtojnë rrugën në mënyrë që të mos shkatërrohet apo të ndërpritet qarkullimi. Vetëm kjo udhë dhe këto ndërtesa janë pushtimi ynë në Sanxhak, pasi disa kilometra anash udhës, ajo tashmë bëhet e pasigurtë dhe prandaj nuk kemi se ç'të kërkojmë. Dëshmia më e qartë e kësaj ishte sepse megjithëse zona Sanxhak arrin pothuajse deri në Berane, gjithsesi unë nuk munda të shkoj më tej se Pljevlja, madje edhe oficerët tanë kur në pranverë ndërmarrin stërvitje të mëdha me kalë, këtë mund ta bëjnë vetëm me lejen dhe nën mbrojtjen e Pashait të Pljevljas. Kësisoj po aq mirë mund ta shënoje të gjithë Shqipërinë sikur i përkiste monarkisë, ashtu si edhe Sanxhakun. Është një mashtrim i padëgjuar nëpër harta, që zona midis Limit dhe Taras të shënohet si e pushtuar ushtarakisht nga Austro-Hungaria, ku nuk gjendet as edhe një ushtar i vetëm austriak. Ne, si njerëz jo të rrezikshëm në Sanxhakun verior vetëm do të durojmë, por nuk kemi kurrfarë ndikimi dhe mbetemi vetëm të huaj dhe miq. Prandaj Sanxhaku patjetër në vitin 1908 do të dorëzohet.
Të bien në sy dhe janë shumë të bukur kostumet e Sanxhakut. Ndonjëherë burrat e mbështjellin të gjithë kokën me një pëlhurë të lehtë në ngjyrë të kuqe të ndezur, të cilën e rrotullojnë edhe rreth qafes, kështu që i duket vetëm një pjesë e dalë e fytyrës.
Nga Sanxhaku shkuam me kalë nëpër Cajnice, Sarajevo dhe Busovaca për në Travnik. Në Sarajevo pas një udhëtimi dy ditor arritëm të laheshim komplet. Në Ilidza shkuam përpara pa e vizituar dhe pastaj më tej në Busovaca. Drejt Busovacas vendi ishte më pak malor se sa më tej në jug dhe merrte një formë kodrinore. Kodrat e ulta dhe luginat e lagështa janë të mbushura me dru verri. Prej ‘Bosna Ravna’ (Rrafshina Boshnjake), siç emërtohet Bosnja në këngët kreshnike, nuk dallon asgjë. Bosna ravna quhet Bosnja vetëm në raport me pjesën malore që gjendet më tej në jug (Shqipëri, Sanxhak, Mali i Zi). Vlen të përmendet se në këngët kreshnike boshnjake nën emrin ‘Sibinjani Janko’ është Hunyady Janosh. Ndër të tjera thuhet “kështjella e këtij është në Sibinin malor”. Për këtë Sibin është dhënë njëkohësisht dëshmia Nagy Szeben (Sibiu, Hermanstadt) që nuk është Hermanstadt por Sibiu është emri i vjetër i këtij qyteti, përkatësisht Szeben.
Në mbrëmje, përpara Busovacas, filloi të errej dhe të binte shi, kështu që 8 kilometra përpara Busovacas u kthyem në një han. Shkuam në një si lloj sofite, tek e cila gjithsesi gjysma ishte e mbuluar me një lloj tavani. Në njerën anë kishte një oxhak ku ishte ndezur zjarr, në mes të dhomës kishte një tavolinë të rrumbullakët të ulët, vetëm 20 cm e lartë, mbi të cilën servirej një tas i madh me supë patatesh. Rreth tavolinës u ulën disa boshnjakë, të gjithë katolikë fanatikë. Ata na bënë vend, na dhanë bukë dhe disa lugë. Ne u ulëm këmbëkryq përpara se të hanim dhe hëngrëm nga tasi i përbashkët. Pas supës pati salcë kosi dhe pastaj kafe. Pas të ngrënit shkuam në dhomën e gjumit të hanxhiut, meqënëse ne si miqtë më të mirë të tij viheshim nën mbrojtje në këtë dhomë dhe kësisoj u shtrimë aty. Porta e kësaj dhome, e cila ishte si një birucë e vogël me dritare edhe më të vogla, të çonte drejt në stallë. Pjesa më e madhe e dhomës zihej nga një si 11 oj podiumi ku edhe fjetëm. Në njerën anë ishte një shtrat druri ku s' kishte vend as edhe për një njeri, por ku kishin zënë vend hanxhiu me një fëmijë të vogël. Aty përbri gjendeshin stallierët, pastaj unë dhe përbri meje Louis. Ndërkohë në fund të dhomës ishin shala jonë bisagi, çanta ime e shpinës e kështu me rradhë. Kështu u shtrimë gjatë natës, të vendosur në rradhë si sardele të thara. Mbi disa jastëkë, të cilat na i dërgoi hanxhiu, vendosëm palltot tona të lagura, të cilat ishin spërkatur me dhë (uji me këtë lloj dheu, siç e pamë ditën tjetër, formonte një lloj balte të verdhë), u shtrimë dhe bashkë me Louisin u mbuluam me pallton e tij boshnjake. Kur u shtriva u vendosa fillimisht nga e majta, pra kundrejt stallierit, kur ai nëpër gjumë më ngacmonte me dorë në fytyrë. Kështu u ktheva në të djathtë. Pavarësisht faktit se parketi i podiumit ishte tejet i fortë, fjetëm shumë mirë deri në mëngjez. Vetëm se Louisi dhe unë e tërhiqnim pallton nëpër gjumë herë njeri dhe herë tjetri.
Meqë Dorati në Busovaca ishte sërish jo mirë, vendosëm që unë rrugën Travnik-Jajce ta bëja me tren. Morrëm vesh se treni prej Travnik për në Jajce shkonte në orën një dhe prandaj vendosëm që Louisi ditën tjetër duhej të nisej vetëm dhe herët për në Travnik, në mënyrë që të arrinte herët në Travnik dhe të porosiste aty një karrocë për Doratin. Unë duhej që të vijoja duke e mbajtur Doratin për freri. U bë siç e patëm diskutuar, por Louis mësoi se treni i Travnikut do të kalonte në orën 12. Prandaj ai la në një shtëpi një letër në lidhje me këtë, me të cilën më kërkonte që të vijoja sa më shpejt që të ishte e mundur dhe kështu 12 kilometrat e fundit përpara Travnikut i kalova me vrap brenda një ore e gjysmë. Megjithë rrebeshin, në Travnik mbërrita në kohën e duhur por meqenëse nuk kishte asnjë karrocë në dispozicion mu desh të prisja deri ditën tjetër. Ndërkohë Louis shkonte më tej me kalë.
Një boshnjak ortodoks, pra serb, i cili kishte shërbyer dy vjet dhe një muaj në Vjenë si ushtar dhe kësisoj dinte pak gjermanisht më dha shpjegime mbi popullsinë e Travnikut. Katolikët e quanin veten ‘Horvat’ (Kroat), muslimanët ‘turq’ dhe ortodoksët ‘serbë’. Shumë nga ata, të cilët e quanin veten turq, megjithëse ishin muslimanë, ata të shtresave të ulta të popullsisë me të cilët ne komunikonim, nuk dinin ose e dinin shumë keq turqisht. Osmanllinj nuk ka në Bosnje. Ata ishin të paktë dhe shumë muslimanë kanë emigruar qysh nga pushtimi. Kjo vlen për pothuajse gjithë Bosnjen e veriut dhe përsa u përket serbëve dhe turqve kjo vlen edhe për Bosnjen e jugut. Katolikët në Bosnjen e jugut nuk e quanin veten kroatë por boshnjakë dhe ky emër rrjedh qysh nga koha e mbretit boshnjak, përpara pushtimit turk, ndërsa në jug edhe koncepti i përgjithshëm Bosnje nuk mbulon aspak Bosnjen e sotme, por shtrirjen territoriale të mbretërisë së vjetër të Bosnjes. Popullsia në jug, me emrin Bosnje shënon edhe pjesë të Hercegovinas, të Sanxhakut dhe një pjesë të Shqipërisë. Këto të gjitha nuk i dëgjova vetëm nga serbi që njoha në Travnik por i dëgjova të përsëriten nga të tjerë.
Bosnja është një shembull i mirë për të kuptuar se çfarë ndikimi ushtron feja mbi karakterin dhe se si nëpërmjet rrethanash të jashtme mund të ndryshojë një popull dhe se si në traditën e popullit mbeten të ruajtura fakte të vjetra. Në Travnik, ditën tjetër e çova Doratin në stacion dhe në vagon hodha kashtë, sanë dhe tërshërë, në mënyrë që Dorati të kishte çfarë të hante deri në Jajce. Mora një biletë të klasit të tretë dhe shkova në vagonin e kuajve. Në njerin stacion emri i të cilit nuk më kujtohet, hyri faturino për të kontrolluar biletën. Pranë meje ishte Dorati që po bënte diçka jo të hijshme. Unë po dremisja në sanë duke përdorur shalën si jastëk. Faturino më kujtoi si stallierin e “zotit baron” dhe pyeti, “A udhëton edhe baroni me këtë tren?”. Për të thënë të vërtetën unë iu përgjigja “po”, ndërkohë që ai nisi bisedën dhe në mënyrë shoqërore më pyeti se prej nga vinim e të tilla si këto. Megjithatë bisedimi nuk zgjati shumë, meqenëse treni ndalonte vetëm disa çaste në stacion dhe faturino nuk ndjente kurrfarë kënaqësie të udhëtonte në vagonin e kuajve deri sa të vinte stacioni tjetër. Në Jajce mora me qira një vagon, e lidha Doratin te karroca dhe shkova më tej drejt Tetrovo Selo.
Udha prej Jajces deri në Jezero shkonte përgjatë bregut të liqenit, i cili ishte krijuar për shkak të formacioneve gëlqerore vullkanikë. Nepërmjet sedimentit vullkanik gëlqeror bllokohej edhe lugina e Jajcës. Përpara dilnin katarakte, të cilat favorizonin formimin e sedimenteve vullkanikë gëlqerorë dhe kësisoj një pjesë e madhe e luginës ishte nën ujë. Pikërisht pas Jajcës sedimenti sinter formon tarraca të vogla, të cilat janë të lidhura me njera tjetrën me anë ujvarash. Skaji i një tarrace të tillë formohet prej gumës së sedimentit vullkanik gëlqeror. Këto guma kijohen nëpërmjet një depozitimi gëlqerori mbi një lloj myshku dhe lartësohen rreth 20 cm mbi nivelin e ujit. Dhe mbi to rritet myshku i lartpërmendur, i cili nga baza nis e mvesh gjithmonë e më tej në lartësi. Me kalimin e kohës gumat do të bëhen më të gjera, më të larta dhe më të mëdha, derisa dalin nëpër to barëra, gëmusha, madje pemë, pikërisht dru verri dhe shelgje. Në përgjithësi basenët e ndërtuar nga këto guma, ashtu si në të gjitha tarracat prej sedimenti vullkanik, janë në formë rrethore dhe kanë ujë të kaltër dhe të shkëlqyer. Të tilla guma, të vendosura si shkallë-shkallë mbi njëra tjetrën, ndonjëherë shtrihen tërthor nëpër të gjithë lumin, përkatësisht liqen në trajtë lumi dhe ndërpriten vetëm nga disa vende të tërthorta, në të cilat ujët rijedh si nga një kanal shkarkimi. Në të tilla vende rryma është tepër e shpejtë dhe kësisoj nuk mund të lejojë aspak vendosjen e myshkut. Në vende të tjera të rrymës lartësohen sërish pemë të mëdha ose gëmusha mbi ishuj të vegjël që pjesën e poshtme e kanë të mbuluar krejtësisht dhe duket sikur rriten mbi ujë. Aty ku sipërfaqja e ujit ka pjerrësi të mëdha apo ekzistojnë ekskluzat, në mes të lumit mbi hunj të lartë lartësohen mullinjtë primitivë. Mbi të gjitha duket bukur kur mbi gumat e sedimentit vullkanik rriten pemët dhe mes gjelbërimit të gjetheve shfaqet ndonjë nga mullinjtë primitivë, pellgu i kaltër dhe shkuma e bardhë. Në krijimin e një liqeni të tillë artificial, si ky i Jezeros dallohen tri faza. E para një rijedhë e butë uji. E dyta disa guma të tejshtrira. E treta formimi i tarracave shkallë-shkallë. Nëse ky formim sedimenti vullkanik vepron, atëherë në këtë mënyrë liqeni bëhet gjithmonë edhe më i madh. Por dheu, lluca, kallamat, shkurret dhe pemët gjithmonë veprojnë kundër dhe e shtyjnë terrenin që gjendet pas gumës. Këtë veprimtari mund ta vëresh mjaft mirë në udhën nga Jajce deri në Jezero dhe kështu më në fund mund të dallohen në liqen pesë zona të ndara mirë.
Liqeni i Jezeros duhet të jetë mbi 100 metra i thellë. Githsesi thellësia e tij duhet të jetë diçka më e vogël se sa lartësia e të gjithave kaskadave sëbashku dhe kjo është në fakt shumë më tepër se 50 m. Kësisoj, formimi i liqenit si te Jezero përsëritet në Bihac, Plitvica dhe Slunj si rrjedhojë e përmbajtjes gëlqerore të ujit.
Në Jezero ndala rastësisht përpara një ndërtese shumë të këndshme, si tip vile dhe pyeta një europian se çfarë hoteli ishte ky. Përgjigja ishte “Nuk e shihni?” apo diçka e tillë e paqartë, por gjithsesi përgjigje disi vulgare. Unë u nxeha, pashë hotelin pa mbishkrim dhe i thashë, ”Gjithsesi, hotelet në Europë kanë mbishkrime në mënyrë që të njihen. Mendova se edhe këtu sundonin marrëdhëniet e Europës perëndimore dhe jo ato turke.” Burri u nxeh dhe u zhduk në ndërtesë dhe sakaq pashë se ishte vetë hotelieri ai të cilit i kisha thënë këto fjalë.
Një specialitet dhe gatim i famshëm i Jezeros janë të ashtuquajturat ‘trofta të pjekura’. Mendoj se ky as nuk është specialitet dhe as troftat e këtushme janë më të mira se në vendet e tjera. Në liqen u futën disa boshnjakë me një barkë për t'i shtyrë për në shtëpi një tufë patash. Kjo ishte diçka origjinale dhe unë u zbavita shumë prej pazotësisë së tyre për sa i përket barkës. Të njejtën gjë bënë edhe boshnjakët e tjerë që gjendeshin në breg.
Prej Jezeros, duke pushuar vetëm në Vacar Vakuf, shkova nëpër natë në Kljuc, ku kishte nxituar përpara meje Draskovic. Draskovic në një ditë kishte bërë rrugën Bujovaca-Jajce dhe ditën tjetër Jajce-Kljuc. Por kjo kishte qenë e tepërt për Djogatin dhe në Kljuc kafsha i kishte kyçet të enjtura. Edhe Dorati ishte disi i lodhur, por mëse i shëndetshëm. Nga ora dhjetë i pastruam të dy kuajt, pimë kafe dhe në orën dymbëdhjetë hëngrëm. Ndërkohë u nisëm për në Petrovac dhe ditën tjetër shkuam më tej me kalë për në Bihac. Qëndruam në hanin Begovac dhe pimë kafe.
Në këtë vend, një karrocier nga Bihaci na propozoi për të udhëtuar për atje. Kur i thamë se nuk mund të paguanim taksën, ai na çoi falas. Ndërkohë dikush duhej të sillte kuajt tanë më këmbë deri në Bihac. Ne e pranuam gjithë gëzim ftesën e Dervish Haxhi Adiç (kështu më dukej se quhej karrocieri). Bihaci dhe Begovaci ishin tridhjetë kilometra larg njeri tjetrit.
Vumë re se të gjithë njerëzit (fshatarët) këtu në Bihac mbanin percin (gërshet) dhe madje edhe muslimanët edhe katolikët edhe ortodoksët. Nga Bihac na ranë në sy feste të shumta malazeze dhe kur e pyetëm karrocierin në lidhje me këtë ai tha, “Më parë, domethënë para disa vitesh, këtu nuk kishte as edhe një. Tashmë po shtohen si rrjedhojë e propagandës serbe, pasi njerëzve këtu i pëlqejnë rusët.” Rusi, serbi, malazezi, siç del nga ato që u thanë, këtu të gjithë një, pra ortodoksë. Vendimtare është vetëm se këto të gjitha janë shtete ortodokse.
Në të gjithë këtë vend, deri në Petrovac, ka njerëz shumë të bukur. Ibro Kaptanovi ishte p.sh. një burrë me një konstrukt të shkëlqyer, me një hundë shkabonjë të bukur, sy të mëdhenj të zinj, flokë të zinj, kryesisht me tipare të këndshme dhe fisnike, të cilat bien në sy dhe një trup të lidhur dhe shumë të bukur.
Në Bihac unë dhe Draskovic gjatë gjithë kohës ishim miq të Barcsay dhe Berks, në hotelin Kaiser. Këta na prisnin vetëm mbrëmjeve dhe donin të udhëtonin drejt nesh me karrocierë dhe karrocë private për të na takuar. Por meqenëse tashmë ne vetë ishim në Bihac në orën pesë pasdite, shëtitja me karrocë nuk u bë. Barcays u gëzua shumë që më pa dhe më përshëndeti si Siebenburgezi i parë që po vizitonte në Bosnje. Ai ishte si gjithmonë gazmor, madje edhe Louisit iu duk tërheqës. Draskovici ishte njohur me Barcays në një mënyrë të çuditshme. Barcays priste në Bihac në fund të korrikut disa individë të dyshuar dhe i dha urdhër xhandarmërisë që me mbërritjen e tyre menjëherë t' i njoftonin hyijen e tyre. Ndërkohë u dukën në të vërtetë të tri individët që priteshin. Përveç këtyre mbërriti edhe Draskovic, i cili dukej si vagabond dhe as që e kishte idenë se Barcsay ishte në Bihac dhe për më tepër sipas njoftimeve të mia e besonte se ishte në Cajnice. Pastaj kur unë dhe Louis e diskutuam përfundimnisht udhëtimin tonë në maj të vitit 1899, Barcays, nga i cili isha ftuar në Bosnje, ishte në të vërtetë ende në Cajnice. Ai u tranferua në Bihac vetëm në fund të korrikut, prandaj edhe unë nuk munda ta njoftoj Louisin, i cili e kishte nisur udhëtimin e tij në fund të qershorit. Në Bihac, Draskovic tashmë u njoftua si individi i katërt i dyshuar dhe raporti iu parashtrua Barcsays. Barcsay e dinte nga mua se unë kisha caktuar një takim me kontin Draskovic në Cajnicë. Ai kërkoi ta njoftonin nëse personi i katërt ishte konti Draskovic dhe kur i njoftuan këtë, atëherë ai njohu Louisin.
Nga Hoteli Kaiser, unë dhe Louisi shkuam me Giinter dhe Lothar Berks (një ish Theresianist) në fillim në bashki te Barcsay dhe ndërkohë edhe te Berks. Më vonë me trimat e Berks shkuam te kafexhiu, Hasan Çaushi, një turk plak që nuk dinte as edhe një fjalë sllavisht. Hasani ishte një njeri shpatullgjerë, disi i kërrusur, trup vogël me mjekër dhe mustaqe dhe hundë të shtrembër, i pisët sa s'bëhet, me një çallmë në kokë dhe me rrecka. Aty pimë kafe. Djalin e tij, Aliun, një djalosh inteligjent dhe i mprehtë, Louisi e mori si shërbëtor personal.
Në Bihac kishte disa shtëpi të vjetra që binin në sy. Në përgjithësi qyteti është shumë më europian se sa këta që kaluam deri tani. Krahas Sarajevos, Bihac duhet të jetë qyteti më europian në të gjithë Bosnjen.
Me nëpunës të ndryshëm folëm shumë për Kallay. Nga nëpunësit ai qortohet shumë. Nga të gjithë pretendohet se ai punon vetëm për momentin. Në të vërtetë askush nuk e mohon se ai ka bërë shumë gjëra të mira dhe që kanë vazhdimësi, megjithatë shumë zbatime të reja mallkohen, ato që e verbojnë të huajin por që mbeten pa u kapur nga turqit. Në të vërtetë një pazar turk dhe aty përbri një tramvaj elektrik (Sarajevo), duken paksa komike. Njeri vjen qysh nga shekulli XIV, tjetri nga shekulli XIX dhe pesë shekuj kapërcehen nëpër këtë zhvillim të vrullshëm në Bosnje. Më tej Kallay u qortua sepse ai për realizimin e këtij qëllimi marramendës kishte shpërdoruar shumë para nga arka boshnjake, e cila kishte mbetur bosh si dhe për ekspozime e të tjera si këto, të cilat muned të ishin përdorur shumë më mirë diku tjetër. Por të gjitha këto qortime, nga të cilat një pjesë mund të ishte e vërtetë, gjenden sqarime të lehta dhe të natyrshme. Kallay i ngarkoi zyrtarët e tij deri në kulm dhe e shfrytëzoi këdo ashtu si mundi. Gjatë udhëtimit tim munda të konstatoj një regjim autokratiik, patjetër edhe të shoh, se shumë zbatime mbeten të pakapshme për popullin, pasi ato u fashitën shumë shpejt.
Nga Bihac bëmë disa shëtitje në Ostrozac, Ilidza dhe Brenovo Tjesno. Kur në njërin rast miku ynë i ri, Dervish Haxhi Abdiç, i cili kishte bërë një shëtitje prej Bihac për në Bisag, i duhej të sillte Louisin dhe Barcsay ia tha këtë Dervishit, ky u shpreh se këtë e bënte falas. Por Berks, për të shmangur çdo dokument të një shpërdorimi administrate, nëpërmjet Barcsay tha se kjo nuk shkonte. Por Dervishi tashmë papritur nuk donte të udhëtonte me 10 korona, por kërkonte 14 korona. Nga ato që tha Barcay, Dervishi u shpreh se ose udhëtonte falas, pasi e kishte për zemër kontin Draskovic ose do të udhëtonte kundrejt parave. Mirëpo në këtë rast ai nuk bënte asgjë me më pak se 14 korona. Nëse do të paguhej, donte të paktën të paguhej mirë. Meqë Dervishi nuk do të udhëtonte falas nuk mbeti gjë tjetër veçse të paguhej me 14 korona. Që në këtë situatë në vend të Dervishit nuk ishte marrë me qira një tjetër, shkak ishte se Draskovic në nisjen e tij ishte lutur në veçanti që t'i dërgonin Dervishin sepse nga muhabeti i ishte dukur shumë tërheqës. Barcsay dhe Berks u ndienë të detyruar ndaj kësaj lutjeje. Sjellja e Dervish Haxhiut është tipike për këtë popullsiboshnjake dhe e shpjegueshme prej karakterit të tyre të pavarur dhe të natyrshëm.
Por ky Dervish i gjorë në një udhëtim tjetër me ne pati një fatkeqësi të madhe sepse iu thye aksi i pasmë i karrocës. Ne ecëm më këmbë, kur unë papritur dëgjova kërkëllitje ritmike apo gërricje të rrotës kundrejt koshit të karrocës dhe nga kjo ndihej një shtytje e rregullt. Qëndrova ulur. Lothar tha “Ej, le të ulemi te rrota”. Ndërkohë u hodh dhe konstatoi thyerjen e aksit kur ne ecnim më këmbë. Dervishi i vuri aksit të tij binarë druri, këto u lidhën dhe kështu udhëtoi ditën tjetër për te Louis.
Në Dremovo Tjesmo pashë disa kuaj të mirë, sidomos një kalë të bardhë të Haxhi Selman Bej Corovic, kryetari i bashkisë së Cazinit. Ky ishte një kalë i bardhë, i fortë dhe i mrekulllueshëm. Ai të dukej në të vërtetë i fortë midis kuajve të vegjël boshnjakë, megjithatë ishte më i madh dhe të kujtonte një kalë arab. Ai ishte më i madh dhe disi më i rëndë se sa kuajt shqiptarë dhe vithet i kishte mjaft të zhvilluara. Nëse të gjithë kuajt boshnjako-arabë do të ishin kaq të bukur, ky do të ishte një 11 oj i mrekullueshëm. Këtë duhej ta provoje edhe me kuajt e fshatarëve rumunë në Siebenbiirger, në vend që ta kryqëzoje me racën angleze.
Por në Bosnje bëhej diçka dhe shihej një qeverisje gjithë pikësynime, ndërsa në Siebenbiirger shihej qeverisje ‘parlamentare’, d.m.th. ekzistojnë marrëdhënie apatike. Edhe rrugët e tregoj në këtë. Një përfaqësues rrethi në Bosnje duhej të përpiqej t'i mbante në gjendje të mirë rrugët e tij, siç është pjesa më e madhe e rrugëve në Siebenbiirger. Sa keq! Natyrisht në Bosnje zyrtarët emërohen dhe në Hungari paguhen.
Shëtitja e fundit që ndërmorra me Louis, Barcays dhe të gjithë familjen Berks prej Bihac me kalë dhe me karrocë, ishte nga liqeni Plitwitze, prej nga unë me Louis duhej të shkonim nëpër Karlstadt dhe Agram për në Bisag. Familja Berks, me pëijashtim të Lothar shkoi me karrocë. Lothar dhe Barcsay shoqëruan Louis dhe mua që udhëtonim me kuaj, respektivisht me Djugatin dhe Doratin.
Udha deri në Plitvica dhe pastaj më tej deri në Slunj shtrihej nëpër Lika, ish zonë kufitare. Dalloheshin zona karstike kodrinore dhe e mbuluar me shkurrnaja, pyll dhe lëndina dhe tejet e lënë pas dore (prandaj edhe jo pjellore) dhe me një popullsi të rrallë, nga një lloj fisi i quajtur Likaner.
Tashmë në Bosnje, në rrethin Bihac ka rreth 50 000 Likanerë si të ardhur, me të cilët Barcsay merret shumë. Likanerët janë pasardhës të banorëve të vjetër që banonin në kufi. Në vitin 1899 patën vetëm një tipar të mirë: besnikërinë. Përveç kësaj janë pijanecë (gjithsesi pinë kryesisht verë), të pagdhendur, të dhunshëm, gënjeshtarë. Në Bosnjë ata erdhën si njerëz shtegtarë deri në Sanxhak dhe si argatë deri në Bihac. Ata dallohen lehtë nga të gjithë banorët e tjerë të atyshëm pasi kanë një kapele të ulët të zezë, nga forma e mjekrës dhe nga një jelek i veçantë prej lëkure deleje apo më shpesh prej dhie. Ky gëzof është i gjatë. Ai arrin pothuajse deri te gjuri, pa mëngë dhe me qime nga jashtë, por që më shpesh mbahen nga brenda. Në përgjithësi ky lloji i fundit është i shëmtuar, pasi kudo në skajet, dalin nga brenda qime të gjata të zeza të lëkurës së dhisë. Për tu shënuar janë edhe çarapet e zeza të Likanerëve, ku shpesh vishen një palë të shkurtra mbi një palë më të gjata, gjë që gjithsesi është e shëmtuar.
Prej vitit 1899 deri në vitin 1912 Lika ka pësuar një ndryshim të madh, pasi gjatë kësaj kohe propoganduesit serbë ia arritën të rrënonin besnikërinë e Likanerëve.
Në Plitvica ka 15 liqene, pjesërisht të mëdhenj por me madhësi të ndryshme, të cilët sëbashku kanë një gjatësi prej rreth tetë kilometra. Liqenet bashkohen vetëm nëpërmjet ujëvarave, të cilat shpesh rrethohen nga drurë dhe shkurrnaja, që të krijojnë përshtypjen e një rruge ujore të improvizuar por jo të natyrshme. Nëpërmjet numrit të madh të këtyre ujëvarave të vogla gabohesh për sasinë e ujit dhe e mbivlerëson lehtë. Mendon se kudo nëpër pemë rrjedh uji, por nuk është kështu.
Gëlqerori i tretur në ujë godet si lymë gëlqereje të gjitha sa janë në ujë (trungje druri, myshkun, barin dhe vetë shtratin e liqenit) edhe atëherë kur objektet janë të mbuluara vazhdimisht nga uji. Lymi dalëngadalë merr një strukturë kokrrizore, ndërkohë forcohet dhe mvesh gjithçka si një kore. Liqenet vetë janë në ngjyrë të kaltër në të gjelbër dhe shumë të bukur. Prej Plitvicas shkuam me kalë drejt Slunj.
Përpara Slunj shihej një peizazh i bukur që të ngërthen. Një rrafshinë e dallueshme, në largësi disa pemë të mëdha plepi përpara një rrënoje të bukur, përbri disa ndërtesa të mëdha, në sfond disa kodra, nën diellin që po perëndonte gjithçka shkëlqente magjishëm dhe përqark një qetësi e këndshme, disa fusha me grurë dhe një lumë i qetë, i kaltër dhe e gjitha kjo të krijonte përshtypjen e një peizazhi ideal italian. Kjo ishte kaq e bukur, sa unë mbeta dhe e shijova pamjen e bukur të paktën për pesë minuta derisa Louis, duke ardhur nga pas, më zgjoi nga soditja.
Matanë Slunj, unë dhe Louis hoqëm dorë nga kafeja turke. Ne ishim mësuar në rrugë pothuajse para çdo hani të qëndronim, t'i linim kuajt të qetësoheshin dhe të pinim një ose më shumë filxhanë kafe. Prej Slunj e më tej nuk kishte asnjë han por vetëm lokal ku mund të merrej vetëm verë, ujë me sifon apo ujë mineral dhe ndonjëherë vezë. Gjithmonë ishte biseda e mëposhtme stereotipe, “Çfarë ka për të ngrënë?” “Asgjë”. Po njësoj: “Ka djathë?”, “Jo.” “Proshutë“? ”Jo”. “Çfarë mund të marrim?” “Bukë,verë, Slibowitz“Atëherë na jepni bukë dhe ujë”.
Prej Slunj vijuam me kalë për në Karlstadt dhe pamë shinat e hekurudhës Fiume-Agram (Rijeka-Zagreb). Tashmë udhëtimit po i vinte fundi dhe ishim sërish në Europë. Viset e Karlstadt janë një rrafshinë e madhe me kodra të buta, popullsia punëtore dhe e rregullt. Ata banojnë në blloqe shtëpish të larta dhe të bukura, të cilat janë të ndërtuara jo vetëm me trarë katërkëndorë por edhe me shtalka dhe kësisoj të kujtojnë blloqet e shtëpive suedeze. Të gjitha shtëpitë janë të bukura, të rregullta, me dritare me xhama që janë herë pas here shumë të mëdha dhe duken shumë të bukura nga druri në ngjyrë të hirtë dhe i përpunuar.
Në përgjithësi Kroacia më la një përshtypje të mirë, natyrisht duke patur si ciceron Louisin. Louis me tregoi shumë për marrëdhëniet e qeverisë, u ankua për shtypjen nga ana e saj dhe më tej veçanërisht për shkak se familja e tij ishte në opozitë, ajo kërkonte ta rrënonte ekonomikisht e të tjera si këto. Nëse e sheh si i paanshëm edhe vetëm gjysma e këtyre fakteve përputhet, kësisoj qeveria në Kroaci ka rënë në mëkate të mëdha, të cilat do t' i lajë keq. Mendoj se është siç tha Louisi. Industria mungon krejtësisht në Kroaci. Përse? Qeveria kërkon ta pengojnë rritjen e mirëqënies së popullsisë, në mënyrë që ta ketë krejtësisht në duart e saj e kështu me rradhë. Nëse kjo varfëri do të mbetet po kjo apo nëse popullsia megjithë kalimin e kohës, këtë apo atë mbiprodhim nuk e arrin me forcat e saj ekspansive, si p.sh. në Bohemi dhe nëse kjo më vonë sërish nuk bëhet si vlerësohet tashmë në Bohemi, kjo gjë nuk është e lehtë të përcaktohet. Nëse varfëria në Kroaci krijohet artificialisht, atëherë ky ekspansion me kalimin e kohës nuk do të mund të përmbahet. Në zgjedhje duhet të ndodhin mashtrime të pabesueshme. Të gjithë opozitarët në ditën e zgjedhjes duhet të merren në gjendje arresti, ku do të qortohen për lloj-lloj vogëlsirash. Pastaj pas zgjedhjes natyrisht do të lirohen sërish ekështu me rradhë. Tashmë duhettëpërhapet kudo një apati e plotë kundër veprimeve politike. E gjithë kjo është burimi i një urrejtje të madhe ndaj hungarezëve, e cila e ka qendrën në Agram dhe në Lika.
Prej Karlstadt mbërrita nëpër Agram dhe Jaska për në Bisag dhe prej Bisagut udhëtova për në Budapest, pastaj për në Szacsal. Prej 6 gushtit deri më 1 shtator lashë prapa rreth 830 km, prej të cilave 70 km me hekurudhë, pra udhëtim më karrocë, me kalë dhe më këmbë rreth 760 km. Nga kjo del një mesatare shtatëditore prej 29 km apo nëse nuk marrim parasysh pushimin pesë ditor në Bihac del një rezultat ditor prej 34 km. I gjithë udhëtimi im duke përfshirë kalin turk si dhe udhëtimin nga Szacsal për në Budapest dhe kthimin për në Szacsal më kushtoi 280 fl (560 korona).
Nga fillimi i shtatorit deri në fund të vitit isha vullnetar një vjetor në regjimentin 2 të husarëve dhe në të vërtetë së pari në Nagy Disznod (Heltau) dhe pastaj në Nagy Szeben (Hermannstadt). Komunikova me kontin Bethlen Arpad dhe baronin Bornemisza Tivvadar. Komandanti ynë ishte mjeshtri i kalorësisë, konti Reisersperger. Vullnetarë ishin ndër të tjerë konti Tisza Lajos, konti Szechenyi Palli, konti Nyari Ferencz dhe konti Bethlen Adam, biri i Arpadas. Lejen e krishtlindjeve e kalova në Vjenë. Në pranverën e vitit 1900 u transferova në Nagy Diszmond, pastaj erdhën manovrat. Në 8 gusht garnizoni i Nagy Szeben dha një gosti lamtumire të madhe për regjimentin tonë, meqë e linte përfundimisht vendin, ku ishin të pranishëm komandanti i trupave, Probst von Obsdorff dhe të gjithë gjeneralët. Pastaj u bë nisja. Udhëtimi u bë fillimisht përgjatë luginës së Maros për në Radna Lippa dhe pastaj drejt veriut për në Vilagos.
U ngërtheva nga ato vise, ku në shtator të vitit 1849 kishin vendosur fatin e Hungarisë dhe ku ishte krijuar një ushtri hungareze. Vijoja të ecja me kalë, i vetëm dhe në heshtje. Për shumicën e husarëve ishte e njohur ngjaija dhe këta tregonin pjesën tjetër për të cilën nuk dinin asgjë. Mund të dëgjoje shprehje “atkozott Vilagos” dhe shumë të ngjashme me këto. Prej Vilagos shkova në Kisjend.
Mbrëmjen e një dite pushimi e përdora për një shëtitje të vogël në rrafshinë. Ishte një perëndim dielli i mrekullueshëm. Por rrafshina nuk më pëlqeu shumë. Nuk kishte fare pika ku të shplodhje sytë. Në largësi shihje vende me pemë, të ngjashme me një pyll, ku nuk ishin gjë tjetër veç plepa dhe akacie dhe kudo horizonti - patjetër shpesh në një largësi të madhe - kësisoj kufizohej. Një vijë e drejtë ideale pothuajse nuk ekzistonte askund. Në këto pak vende, patjetër që është shumë bukur. Fizikisht dhe nga ana psikike rrafshina duhet të nxjerrë popuj nomadë, skithë, hunë, hungarezë, tartarët e kështu me rradhë. Mbi rrafshinë ndjen një shtytje, një ngacmim për tu endur kot në largësi e më tej, për të udhëtuar më tej me kalë, pa u ndalur, derisa të lodhet kali ose të kthehesh sërish buzë rrafshinës. Kjo është një lloj arratie nga rrafshina dhe gjithsesi për një të lindur aty sërish është e pamundur që të ndahet. Është një dëshirë e përhershme për të nxituar përmes saj pa pushim. Një endje e pafund, ky është rezultati i stepave të pafundme dhe po kështu vepron rrafshina psikikisht mbi njeriun. Edhe nga ana fizike bariu është i detyruar për ndërrimin e vendit dhe për atë është njësoj nëse ai duke u endur ngadalë me qindra kilometra futet në brendësi. Kudo rrafshina mbetet po e njejta. Ai mund të endet derisa të arrijë skajin dhe të kthehet sërish si dhe të endet sërish nga e para. Në këtë mënyrë rrafshina nxjerr pjesën tërheqëse të saj, por është e shkretë për dikë i cili është i mësuar me këto vise ku çdo kodër ka një formë të ndiyshme ku çdo luginë ka një kurbaturë të ndryshme dhe çdo përrua rijedh me një gurgullimë krejt të ndryshme. Shkretinë është rrafshina për atë që e njeh nuancën karakteristike vendore dhe është i mësuar me një atdhe individual të vogël dhe me luginën e tij.
Nga Kisjend manovrat më çuan mbi Arad dhe Temeswar deri në Iktar. Nga trupat teknike nuk shihej as edhe nj ë gj urmë dhe megjithatë vepronte një divizion trupash kavalerie kundrejt një divizioni trupash këmbësorie. Për llogore natyrisht ende nuk bëhej fj alë. Në Iktar manovrat u zhvilluan pa përfundim, të cilat ishin të bukura dhe interesante, por patjetër nga koncepti i sotmë ishin krejt jo të kohës dhe pa vlerë, gjë për të cilën më erdhi keq. Unë do ta kisha patur me gjithë qejf nëse do të kishin zgjatur edhe 14 ditë. Sigurisht nëse njeriu është kaq i ngathët si shumica e oficerëve tanë, nëse nuk e kupton që të organizosh sa më këndshëm që është e mundur çdo situatë me vaska, konserva e kështu me rradhë, nëse njeriu është i ndjeshëm ndaj ngatërresave të vogla dhe së fundmi në raste të pashmangshme nuk ka kurrfarë nuhatjeje, atëherë një manovër kthehet në një vuajtje. Përndryshe manovra është shumë e këndshme, pasi kjo ashtu si e gjithë jeta ushtarake e vartësve do të thotë të jetosh pa e vrarë mendjen, duke pëijashtuar edhe çështjen e parave. Si rijedhojë e kësaj nuk ke asnjë hall serioz. Ulesh mbi kalë. Koloneli do të të thotë se çfarë duhet të bësh. Fillon të bësh pushim. Urdhëri sakaq vjen se sa duhet të zgjatet pushimi. Ai anullohet. Manovrat mbarojnë. Për ku do të shkohet tani?
I sigurtë tashmë urdhëri vjen e kështu me radhë e kështu me radhë. Kjo sjellje prej budallai në zhargonin ushtarak quhet “bëjmë shërbimin” dhe në të vërtetë jo vetëm në manovra por edhe në kazermë. E vetmja çfarë ishte e mërzitshme ndër ushtarakët ishte pritja, pasi me shumë se gjysmë dite e kalon kot me pritje. Të pritet mjeshtri i kuajve një orë, atëherë husarët presin të paktën dy orë dhe vjen briadier- koloneli, kështu natyrshëm duhet të pritet përkatësisht edhe koloneli. Sapo të mësohesh me pritjen, atëherë çdo gjë është në rregull. Sorrollatjet e llojeve të ndryshme të rradhitura krahas njera tjetrës që të zgjojnë përshtypjen e veprimtarisë, mund të shënohen edhe si shërbim i mirë ushtarak.
Pas manovrave, pjesën tjetër të verës e kalova në Szacsal dhe vjeshtën e kalova në Vjenë, ku sërish u regjistrova në universitet. Në prill mora tim atë me vete në Venecia. Aty i ramë kryq e tërthor muzeve. Ajo çfarë në Baedeker ka dy yje është e bukur. Por përveç kësaj im atë besonte se do të njihte shumë ‘thesarë të fshehur’, të cilat nuk ishin në Baedecker. Në maj të vitit 1901 pati një stërvitje me armë në eskadronin e mjeshtrit të kalorësisë Bruic, të vdekur në vitin 1814 në Rozsnyo, pranë Brassos (Kronstadt, Brasov). Në qershor studiova sërish në Vjenë. Në përfundim të turneut tim të vitit 1899 doja të bëja një udhëtim për në Shqipëri në vitin 1901 dhe ministri Gobuchowvski më dha lejen, por dy ditë pas marrjes, në fund të qershorit u sëmura rëndë në Vjenë dhe deri në fund të gushtit mbeta në Szacsal. Në shtator gjatë shërimit, shkruajta trajtesën time ‘Shënime mbi dinosaurët kretazikë’, i cili doli në buletinet e Akademisë së Shkencave në Vjenë, në vitin 1903. Gjatë kohës që isha sëmurë vuajta nga absese të dhimbshme dhe të mëdha, të cilat dilnin pas njeri tjetrit në vende të ndryshme të trupit. Në tetor të vitit 1901 u rregjistrova sërish në Vjenë, pastaj u mora me fotografimet gjeologjike në Szacsal dhe pastaj u mora me gjueti.
Prej të gjitha llojeve të gjuetisë më pëlqen gjuetia e dhive të egra, mbi zonën pyjore nëpër lugjet e Retezatit, meqë mund të vrojtosh kafshët e egra nga lart. Më pak më duket tërheqëse gjuetia e dhive të egra ose kafshëve të tjera të egra nëpër zonat pyjore dhe pikërisht gjuetia me britma është aq më pak tërheqëse sa më i dendur është pylli apo shkurrnaja në të cilën futesh. Prandaj gjuetia e arinjve dhe gjuetia e derrave të egër rradhiten në vendin e fundit, pasi papritur të del kafsha e egër para teje dhe të duhet të qëllosh. Nuk mund t'i gëzohesh pamjes së kafshës së egër dhe kësisoj i gjithë lezeti përqëndrohet në çastin e shkurtër të goditjes. Të parat dhi të egra i kam qëlluar qysh në vitin 1899, kur baroni Josika Samu më mori në Petrile (në malësitë Retezat). Arinjtë e parë i kam qëlluar në vitin 1901 më malësinë Kudzsi, por disa javë më parë pata një gëzim më të madh, pasi ndiqja një ari të plagosur nga zoti Simën në zonën Tomessa të Retezatit për një gjysmë ore nëpër shkurrnajë dhe prandaj në çdo moment prisja sulmin e tij. Për fat të keq nuk pati asnjë sulm pasi kafsha e plagosur rëndë u përpoq të largohej dhe ashtu në ikje e sipër unë e qëllova.
Meqë në luginën e Hatzegut, ka lepuj, dhelpra, ujq dhe kaproj, të gjitha sigurisht në përmasa modeste, kjo zonë përpara 15 vitesh ka qenë një parajsë për të tillë gjahtarë, të cilët parapëqlejnë një gjueti të natyrshme, një gjueti në një rezervat kafshësh të egra.
Meqë edhe nisma gjeologjike më kërkonte shumë punë, u ktheva vetëm në fund të vitit 1901 në Vjenë. Në pranverën e vitit 1902 mora nga Akademia e Shkencave e Vjenës një subvencion prej 200 fl. për të hulumtuar në Milano një fosile reptili (Tribelesodonlongobardicus Bassani). Xhaxha Feri më dha edhe 100 fl. dhe me këto u nisa një mbrëmje me trenin ekspres për në Insbruck.
Në worgl gjithçka ishte e bardhë dhe kishte rënë dëborë e madhe. Shtëpitë e fshatarëve të këtyre viseve janë “Shtëpi tiroleze” të mirëfillta, shpesh me këmbatisje të gurtë. Në lartësinë e katit të parë ka një verandë që vjen përqark tri anëve të shtëpisë. Kornizat e dritareve janë të gjitha të gjelbërta, ndërsa veranda e verdhë në kafe. Çatia e sheshtë është e forcuar me gurë. Një shtëpi e tillë përfundon në anën e pasme me një plevicë pak të bukur të punuar me dërrasa. Të gjitha shtëpi janë në përgjithësi me pjesën e pasme që e rreh era dhe me një pjesë ballore të bukur që i shmanget rrahjes së erës. Kryesisht kanë një konfiguracion katërkëndor, ku ana më e shkurtër është kundrejt erës.
Në Insbruck, në oborrin e kishës, pashë mauzoleumin e perandorit Maximilian I. Përgjatë murit gjenden në çdo anë 12 statuja bronxi më të mëdha se përmasat reale, të cilat të japin një përkonceptim të madh. Ky është një mendim origjinal dhe guximtar, që në një kishë të vogël të krijosh një shetitore me 24 statuja, secila 2 metra e lartë, por ato kombinohen më së miri në brendësi dhe në qetësinë e tyre disi ngurrosëse dhe të madhërishme formojnë një roje të denjë të varrezës perandorake. Këta madhëri të nderuar janë të derdhur aq mirë, sa pothuajse të ze frika kur kalon para tyre dhe druhesh se ato mund të ngjallen, të zbresin nga bazamentet e tyre me një pushtet madhor dhe ta ngërthejnë elementin trazues të qetësisë së tyre. Kjo rradhë statujash të ngurrosura, por vetëm aq e pajetë sa një gardë, është e qetë dhe të le një përshtypje të thellë dhe më pëlqeu shumë. Nga Insbruck udhëtova me trenin ekspres veri-jug nëpër Brenner. Në qafën e Brennerit më zuri gjumi nga dëbora e madhe që më rrethonte dhe u zgjova përpara Bozenit, në një mjedis pranveror. Pastaj me një tren lokal udhëtova për në Meran.
Këtu takova konteshën Bethlen Leopoldine, e cila më prezontoi me një mori zotërinjsh dhe zonjash, ndër të cilët një baron Dornberg, i cili ishte rreth 80 vjeç dhe pastaj të bijat e tij të pamartuara, të dyja së bashku ishin 100-120 vjeç, përveç të tjerave kishte edhe disa zonja emrin e të cilave e kam harruar. Bethlen luante mbrëmjeve me zotin whist dhe unë si i vetmi zotni më duhej të mbaja me bisedë pesë zonja plaka dhe zonjëza. Të pesta viheshin përqark meje dhe tashmë niste muhabeti. Por në një farë mënyre unë i vija punët në vijë. Zonjave plaka asokohe duhej tu shaje vetëm Ibsenin, Klimt dhe Klinger, pastaj të përdoije fraza arti për të lëvduar Valter Skot (nëse përmendje Dikensin dhe Mark Tuenin plaste një debat ndër zonjat ku vetë mund të qëndroje në heshtje). Më tej duhej të flisje mbi Pragën dhe Vjenën, Gjermaninë dhe Siebenbiirgerin, Bosnjen dhe Boheminë, pastaj për gjuetinë dhe udhëtimet me kuaj, për turli gjërash, mundësisht për wagnerin të bëje vërejtje, çka bënte shumë bujë, përveç kësaj duhej të përmendje edhe gjëra të tjera mbinjerëzore (sëmundjet, teoria e dekadencës, feja dhe spiritismi nuk priten mirë) dhe pastaj muhabeti shkon shkëlqyeshëm. Unë i trajtova këto pesë dama sipas kësaj recete dhe edhe unë pata sukses sa që gjatë gjithë kohës u diskutua pa ndërprerje dhe gjithë gjallëri. Madje mbi çështjen e tubacioneve të gazit të Vjenës dhe papastërtitë e Vjenës, më tej për Venecian dhe gjithçka që të shkonte mendja u biseduan deri në orën tetë e tridhjetë, kohë kur edhe zonjat u larguan. Por kjo ndodhi, siç e mësova më vonë në orën nëntë. Në Austri duhet të jesh i kujdesshëm, nëse dëshëron të jesh i këndshëm duhet të shmangësh të folurit mbi Hungarinë si një hungarez. Nuk mund ta dallosh menjëherë pozicionimin politik kundër teje.
Në Meran vrojtova shetitoren Gif, e cila nuk është e madhe. Ashtu si në çdo vend kurativ çdo gur i vetëm është shumë i njohur dhe admirohet tej mase. Bethlen, i cili më kishte dhënë një letër rekomandimi në Milano për një të afërmen e tij, zonjën Friggerio, e cila ishte kushërirë e parë e Bethlenit, më tha se zonjat e një dite më parë kishin mbetur të kënaqura nga mua. Natyrisht për të parë vendasit ndërmora një shëtitje në Meran.
Djemtë dhe burrat mbanin kostume kombëtare: tiranta të gjera, të gjelbërta, me tri komça, të cilat formonin një lloj jeleku pa mëngë dhe pa jakë dhe pantallona të leshta kafe. Përpara mbahej një përparëse e bardhë, e gjatë e mbajtur me kujdes pastër, e cila arrinte deri te qafa dhe kësisoj i mbulon pothuajse krejt tirantat. Ajo është shumë e gjerë sa që mbulon edhe ijet dhe me anë të një shiriti bashkohet te barku. Mbi këtë përparëse është një xhaketë e prerë me cepa, në ngjyrë kafe, ku garnitura e kuqe bie mbi gjoks dhe kësisoj formon përpara një gjysmë plastroni në ngjyrë të verdhë të fortë. Një kapele ngjyrë kafe, e leshtë, shumë e gjerë, jo plotësisht me majë dhe garnitura të leshta në ngjyrë të kuqe plotësojnë kostumin. Granitura e kapeles hollohet para dhe pas, por në anët zgjerohet. Përgjedhja e ngjyrave që të zyri nga larg, e bardhë, kafe dhe e kuqe, është e këndshme.
Përveç kostumit studiova edhe tipat e shtëpive fshatare. Shtëpitë janë interesante. Ato janë ekonomi fshatare të shpërndara, ku shtëpia, ndoshta me kalimin e brezave si pasojë e ndryshimeve të shumëfishta, është e ndërtuar në mënyrë krejt të çrregullt. Të gjithë shtëpitë janë të ngritura prej muresh të trashë guri dhe me dritare me shufra hekuri të forta, të cilat janë të bërë në mënyrë të parregullt dhe të krijojnë përshtypjen e një lloj fortese. Të gjitha këto fortesa, pa pëijashtim, janë shtëpi fshatare me kate të lartë, të mëdha dhe të ndërtuara me gurë, në të cilat shkallët e jashtme prej druri nuk janë të rrallë. Në mure ka vizatime që trajtojnë simbolizma ose tema fetare. Një krahasim i shtëpive fshatare të Meranit me shtëpitë e Europës Qendrore, ashtu siç më duket mua, nuk do të ishte pa pa interes, meqënëse ato mund të dëshmojnë shenja konvergjencash.
Brenda në Meran pashë tendat me hardhi. Këto tenda të vjetra me hardhi janë interesante meqënëse në mes të tyre dallohet një kullëz e sheshtë dhe që del nga përpara. Dacheli i praruar është si ai që kam parë në disa pjesë të Sarajevos, por vetëm më i madh. Tendat më hardhi të Meranit nuk më kujtojnë aq shumë qytetet e vjetër të Europës Qendrore si Praga apo Eggenburg dhe aspak Vjenën e Vjetër, por më saktë do të më kujtonin Klausenburg dhe akoma më mirë Çarshijan në Sarajevo ose në Pljevlja. Vetëm se harqet nuk gjenden në hapësirat pas arkadave por në rruginat, në fakt të ndara nga njera tjetra me dërrasa. Nëse në ndërtimin e arkadave do të ishte përdorur druri në vend të gurit, nëpërmjet të cilit harku i arkadave do të shndërrohej në traversë, atëherë ngjashmëria do të kishte qenë më e madhe. Një klimë më e ngrohtë mund të ndikonte në këto ndryshime. Pothuajse tridhjetë vjet më vonë pashë arkadat e shkëlqyera të Bolonjas, atdheu i këtyre tendave me hardhi.
Prej Meranit nëpër Ala shkova për Milano dhe si bashkudhëtar pata një nënpunës gjerman apo mësues gjimnazi nga Posen sëbashku me gruan e tij. Zotëria dinte vetëm gjermanisht dhe shumë keq italishten, ndërsa gruaja vetëm gjermanisht. Të dy shëmbëllenin me familjen Buchholz. Ata ishin qytetarë gjermanë të qetë dhe të çiltër. Gruaja drejtonte. Nuk kishin fëmijë. Si fëmijë të adoptuar kishin një mops, të cilin e kishin lënë në shtëpi, gjë për të cilën u vinte shumë keq. Përveç Mopsit kishin patur edhe një zog kanarinë. Për fat të keq, ky zog që ata e kishin patur shumë për zemër, para disa kohësh kishte ngordhur, gjë për të cilën të dy ishin të trishtuar. Mosha midis burrit dhe gruas ishte pesëdhjetë dhe gjashtëdhjetë dhe ky ishte i pari ‘udhëtim italian’ që ndërmerrte çifti.
Ndërkohë që ishim ende në kupë e pyeta zotin Buchholz mbi çështjen e polakëve në Posen. Ai më tha se nuk kishte as edhe një. Më vonë pa e qenë i shoqi, e pyeta zonjën Buchholz në lidhje me këtë. Kjo më tha se e gjithë popullsia dhe pronat më të mëdha të tokave në rrethin e Posenit janë polake. Polakët janë të pasur, gjermanët janë vetëm burokratë të varfër, që i has vetëm në qytete. Prandaj çështja polake nuk është aspak kaq e parrezikshme siç thuhet. E kuptova se zoti Buchholz si ‘zyrtar’ donte t'i kalonte në heshtje të gjitha, ndërkohë që gruaja e tij llomotiste nga shkollimi.
Në mënyrë të kujdesshme zoti Buchholz kishte shkruar shprehjet më nevojshme si ‘hamalli’ e të tilla të ngjashme në një shënim dhe gjithmonë thuhej ose ‘Do të shoh shënimin tim” ose ajo nga ana e saj “Do të pyes burrin”. Tashmë ai duhej t'i kishte shënuar të gjitha, por natyrisht që shënimi nuk gjendej kurrë. Për këto sjellje unë kisha komunikuar shkëlqyeshëm me disa italianë, sidomos kur ishte puna se si të thërrisje një hamall në Verona. I madh ishte shqetësimi për të dy kur morën vesh se në Verona, ku duhej të ndërronin mjetin e udhëtimit, kishte dy stacione treni, Porto Nuovo dhe Porto Vecchio, pasi druheshin se mos hipnin në stacionin e gabuar. Më pyetën mua por natyrisht as unë nuk e dija. Kjo sepse parimi im në lidhje me këtë është ‘do të gjendet’. Unë pyeta nga ana e tyre një italian që fliste një frëngjishte të keqe, i cili si përgjigje dha stacionin përbri, Porto Nuovon. “Por a ndalon treni ekspres në Porto Nuovo?” ishte sakaq pyetja e tyre gjithë ankth. Unë i thashë, nuk e di, por që italiani e di mirë se çfarë na këshilloi dhe kjo gjë duket qartë. Sa më shumë i afroheshim Veronës aq më shumë rritej shqetësimi i të dy gjermanëve dhe së fundmi, kur kjo pyetje u përsërit qindra herë plasi e qeshura në të gjithë kupenë. Nisën të dëgjoheshin vërejtje të tilla si “Përse vijnë në Itali njerëz që nuk dinë italisht dhe që kanë frikë nga shëtitjet zbavitëse?”. Më në fund çifti Buchholz mu përgjërua dhe unë duhej tu jepja një këshillë. I thashë se nuk doja të ndërmerija asnjë garanci absolute, por për vete do të hipja në Porto Nuovo. Unë bëra këtë gjë dhe çifti Buchholz ndoqi shembullin tim. Në një kupë të klasit të dytë udhëtuam për në Milano. Sakaq u err dhe nuk dukej fare. Në Itali kupetë e klasit të dytë janë siç janë ato të klasit të tretë te ne. Çifti Buchholzen ishte i zemëruar. Më vonë i zuri një ankth i madh nëse në stacionin e trenit në Milano kishte pajtonë apo karroca për në hotel. Këtë ia këshilloi bashkëudhëtari i omnibuzit të hotelit. Pastaj doja të zbavitesha për këtë dhe thashë se kishte mundësi që hoteli i rekomanduar të ishte i mbushur. Kjo solli një krizë të re. Çifti Buchholz u nis me omnibuzin e hotelit dhe unë me pajton.
Pajtonët e Milanos janë si arka prej druri, ku vetëm ndenjëset janë me jastëkë. Muret dhe të gjitha të tjerat janë prej druri të bardhë të lyer dhe të llakuar. Kali gjithmonë është për të ardhur keq. Karrocierët mbajnë një mantel të gjatë në njyrë të hirtë që sikur valëvitet dhe një cilindër prej plepi të lyer me llak të zi. Kuajt për tu mbrojtur nga shiu kanë mbi kokë dhe zverk një skufje prej lëkure që të bën për të qeshur.
Rrugët e Milanos kanë stampën e tyre të veçantë si edhe ato të Francës, kryesisht nga karrocat e tyre. Këto janë si të gjitha karrocat e tjera, por janë karroca vetëm me dy rrota dhe kësisoj me një kalë. Karroca në veçanti të rënda si për transport guri apo karroca për sanë tërhiqen me dy kuaj njeri para tjetrit. Kjo është një humbje e madhe nga ana ekonomike, pasi nëse karroca nuk është e balancuar mirë atëhere kali i pasmë jo vetëm që nuk tërheq, por si në çdo karrocë dyrrotëshe edhe duhet të mbahet pjesërisht. Në veçanti bien në sy karroca me sanë. Të ngarkuara deri lart me sanë ato duken vetëm si një si skelet në formë gjysmë rrethi ku është ngjitur kali.
Ky tip karroce shtrihet nga Londra dhe Parisi, nëpër Francë jugore, Italinë e Veriut dhe deri në Shkodër, ndërsa nga Prizreni deri në Bukuresht, Moskë, Berlin dhe Frankfurt mbisundon kudo karrocca me katër rrota. Është i dallueshëm tipi me katër rrota siç del në kolonat trajane dhe monumente të tjera të vjetra, të periudhës së lashtë barbare dhe tipi greko-romak me dy rrota. Kësisoj, monumente kulture të padallueshme i mbijetojnë evolucioneve të mëdha politike.
Në errësirë, për herë të parë pashë malin e madh të mermertë të Milanos, Duomon. Duomo e Milanos është një kryevepër prej mermeri. Është për tu përmendur lehtësia me të cilën mori formë mermeri verbues. Për pak e harron se ai është një material i fortë. Nga ana teknike Duomo është tejet e përkryer, por gjithsesi nuk është vepër arti. Është thjesht një kuriozitet.
Shëtitja e parë ishte te Muzeu Civico, ku drejtori Mariani kishte parapërgatitur objektin e studimit tim dhe qëllimin e udhëtimit tim, pra Tribelesodon. Tribelesodon dukej i llahtarshëm. Në fillim ishta krejt i dëshpëruar pasi në shkëmbin e zi mund të dalloja vetëm një diçka të pazbërthyeshme të përbërë prej copash të thyera kockash. As që e besoja se mund të nxirija ndonjë gjë nga kjo dhe dija më pak se ndonjëherë, ashtu si pretendonte Bassani, të prashtroja një Pterosaurier apo një dinosaurier.
Këtë Tribelesodon e hulumtova edhe një herë më vonë. Për botimin e përshkrimit të tij vendosa vetëm në vitin 1923, kur një ditë gjeta guximin që dorëshkrimin e hershëm ta nxirija nga sirtari i tavolinës që dremiste prej tridhjetë vitesh dhe ta rishkruaja sërish nga fillimi me një koncept të ndryshuar. Duhej shkruajtur nga e para qysh në fillim. Ndonjëherë mbetet edhe diçka e vogël. Fatkeqësisht punimi kishte gabime të mëdha, të cilat u ndreqën në vitin 1931 nga profesori Peyer.
Menjëherë pas vizitës sime te Trielesodon, vizitova edhe Friggerio. Zonja Friggerio është një zonjë shumë plakë, djali më i vogël i së cilës Girolamo (shkurt Momolo) është 21 vjeç. Të dy bijat e saj janë martuar njera me kontin Borromeo dhe tjetra me kontin Greppi. Të dy djemtë e mëdhenj të tyre kanë shërbyer në ushtrinë italiane dhe kishin vdekur pothuajse njëkohësisht, katër javë njeri pas tjetrit. Njeri kishte rënë në luftë kundër Abisinisë, ndërsa tjetri kishte vdekur nga pleviti. Zonja Friggerio nuk arrinte ta suportonte këtë humbje të dyfishtë dhe megjithëse ajo nga natyra ishte shumë gazmore dhe dashamirëse, ishte krejt e dërrmuar. Burri i saj Giovanni Friggerio ishte një krijesë e madhe, madhështore me mjekër e mustaqe me majë, në ngjyrë kafe të hapur. Ai ishte një njeri miqësor dhe i qetë. Kryesisht të gjithë në familje ishin shumë gazmorë dhe dashamirës. Momolo ishte ende një i ri spitullaq.
Natyrisht në Milano isha edhe në Skala dhe aty pashë baletin Amor’. Shpenzimipërlluksinishtekolosal. Kundrejt këtij baleti, ‘Exselsiori’ në operën e Vjenës ështënjëçikërrimë e mirëfilltë. Gjithçka shndërriste dhe vezullinte dhe dallohej tingulli i bronxit, pasi të gjitha daullet ishin prej metali dhe jo prej papiermachë. Ishte diçka marramamendëse. Aty- këtu nuk mund të përfytyroje diçka më të bukur. Friggerio u gëzua shumë që më pëlqeu kaq shumë. Teatri Skala është mëse 100 vjeçar dhe u ndërtua në vendin e një kishe (Maria della Scala), prej nga ka marrë këtë emër. Më parë nga shteti dhe më pas nga bashkia merrte një subvencion vjetor prej 100 frangash. Por qysh nga fillimi i vitit 1902 edhe kjo është gjashtëfishuar dhe shihet që në lidhje me këtë në Milano janë duke u përkujdesur për të ardhmen. Pyetjes sime nëse teatri ndoshta duhej mbyllur Friggerio u përgjigj se tashmë kjo do të bëhej në një farë mënyre. Duket sikur ndër qytetarët e pasur të Milanos do të parapërgatitej një aksion për ndihma. Në përgjithësi ndër milanezët e pasur është forcuar shpirti i unitetit dhe duket se ata janë jo pak krenarë. Shpirti i unitetit i të pasurve mungon në një qytet austriak po hungarez, p.sh. në Vjenë ose Budapest, meqë këtu qytetarët gjithçka e kërkojnë të kryhet nga shteti, duan ta kenë nga përfaqësuesi i qytetit, por kurrë nuk do t'i bashkonin pasuritë private për të ndërmarrë diçka për lavdinë e qytetit të tyre.
Shumë gjëra qarkullonin në Milano edhe për gjendjen politike të Austro-Hungarisë. Unë e njihja urrejtjen kundër Hungarisë që i kishte rrënjët të thella. Irredentizmi i kishtet baza e forta. Të bie në sy se me sa dëshirë, të gjithë italianët që unë pashë, i dëgjonin lëvdatat e të huajve, madje sikur ta rrëmbejnë ndoshta edhe pa vetëdije, madje edhe e provokojnë. Ata duan që gjithçka të lëvdohet dhe të admirohet. Kush i lajkatos ata e pranojnë me kënaqësi. Nëse dikush lëvdon diçka specifike italiane, e shprehin në mënyrë të dukshme se gëzohen për këtë.
Megjithëse tashmë të gjithë me të cilët unë komunikova e dinin mirë që në vetvete Muzeu Borromeo nuk mu duk i bukur, secili e përsëriste sërish pyetjen se si mu duk, madje më pyesnin nëse ishte e vërtetë që ia kisha thënë këtë ndonjë personi të tretë. Natyrisht që nëpërmjet kësaj kisha rastin që ta lëvdoja sërish muzeun.
Për paleontologët po përmend Sauropterygier që gjendej në këtë muze dhe atë në Muzeun Civico dhe Megalloenemis Bassanis, ende i papërshkruar. Prej këtij të fundit kam shënuar sa më poshtë: trup cilindrik i stërzgjatur, kafka me majë, maxiliare në formë shkopi, intermaxillare shumë i vogël, në maxiliare gjenden dhëmbë të shumtë në numër, të dendur në rradhë, shumë të mëdhenj, me majë, në formë koni, qafa shumë e gjatë, rruazat e trungut si edhe kockat e kraharorit shumë të dobët, diapophysen e rrënjës së bishtit shumë i fortë, kockat e barkut janë ekzistuese, ekstremitetet e përparme shumë të gjatë. Femur aq i gjatë sa Ulna, Tibia dhe prandaj shumë më i gjatë bishti dhe ashtu si e trajtojmë ne edhe i fuqishëm. Ky është një Proterosaurier ose Pseudosuchier.
Natyrisht shkova në Refektorium për të parë ‘Darkën’ e da Vincit. Në këtë pikturë sheh se ka intuitë artistike. Duomo e Milanos, ashtu si ajo e Firences, është një art teknik i menduar mirë. Ajo është një produkt artistik, por jo prej një mjeshtri dhe e konceptuar brenda një çasti. Përkundrazi, da Vinçi ‘Darkën’, e ka parë të gatshme, në çast, apo nëse pranohet e ka parë në ëndërr. Ai e ka ndjerë këtë nga thellësia e shpirtit. Mund të përdorësh vargjet e Lenaus “Të tri trajta i bënë të mundur të vështrojë nëpërmjet një çasti shpirtin e përvëluar.” Në pikturë Krishti është disi më i madh se sa dishepujt e tjerë. Ai është toleranti. Te ai luhatet një farë trishtimi, por njëkohësisht një vendosmëri e heshtur ndihet në buzët e tij. Dora e djathtë shpreh një farë lodhjeje, ashtu si pas një veprimi të përfunduar. Ai është njeri i vërtetë dhe nëpërmjet qetësisë së tij ai lartësohet mbi të tjerët që sheh në pikturë. Gjithsesi tek ai nuk dallon asgjë hyjnore si te Helios, por vetëm një qetësi të brendshme të thellë. Tavolina është shumë e gjatë, prej nga edhe duket e pafund dhe humbet në të dy skajet. Pas Simonit dhe Bertolomeusit janë të gjithë ithtarët, të cilët dëgjojnë predikimet e Krishtit. Pikërisht qetësia e Krishtit i ka shtënë në merak dishepujt. Ka një jetë dhe një trazirë në këtë grup, gjë që nuk mund të jepet në asnjë riprodhim. ‘Merrni dhe hani”. Këto fjalë janë të pabesueshme.
“Mjeshtër, çfarë mendon ti?” sikur shprehet nga të gjithabuzët. Tavolina është e mbushur plot, por gjella është e paprekur. Ngjyrat e zbehta i japin pikturës një qetësi, nëpërmjet të cilave stuhia zbutet disi. I mirëfilltë çifut është xhesti i frikshëm i Andreas. Ai ka mbetur me gojë hapur. Pas këtyre ijalëve Krishti ka mundësi të jetë udhës nëpër ullishte. Më e madhja është kryer dhe një veprim i vogël, njerëzor nuk ka më vend. Asnjë nga më të të rinjtë nuk i kupton fjalët e mjeshtrit, por secili beson në këtë të vërtetë, meqë mjeshtri duke i lënë ua ka thënë kaq i qetë në vetvete. Nëse do të ishte thënë me inat, efekti mbi apostujt nuk do të kishte qenë kaq i madh. Kështu këto fjalë u bënë fjalët e bashkimit për kristianët. Ata nuk e kuptonin këtë, por kjo ishte e vërtetë sepse ishte ai që e kishte thënë një gjë të tillë. Pa këtë rastësi kristianizmi kurrë nuk do të kishte mundur të qëndronte.
‘Darka’ u bë hyjnoija e pakuptueshme dhe mistike për të krishterët. Duke soditur pikturën e da Vinçit duket darka dhe jo kryqëzimi apo ringjallja si kulmi i mjeshtrit. Te kryqëzimi sundon një farë disonance. Aty del në pah ndikimi trazues i botës së jashtme ndërsa në ‘Cenacolo’ harmonia nuk trazohet fare.
Për fat të keq kjo mrekulli u restaurua në vitet e mëvonshme, ku ngjyrat janë rifreskuar dukshëm. Kur e pashë sërish në vitin 1931, ajo nuk ishte më misterioze, por gjithsesi ishte patjetër një pikturë gjithmonë e bukur. Me këtë pikturë mund të krahasohet portreti i Kaizerit Karli V, i Prados në Madrid.
Prej Milanos shkova në Venecia. Mbërritja aty ishte shumë e këndshme meqë vijoi nëpër natë. Gondolat e zeza dhe të mbuluara rrëshqisnin ngadalë si arkivolë mbi ujin e zi. Gjithçka ishte e heshtur. Vetëm ndonjëherë shquhej në kanal një dritë e kuqe dhe pastaj e shoqëruar vetëm nga pllaquritjet e rregullta të lopatave, rrëshqiste si varka e Karonit, një hije e gjatë e zezë që kalon përpara. Pamja të kujton Venecian e kohëve të mëparshme dhe në disa rrugica të ngushta besoje se dëgjojë një britmë të lehtë që pasonte rënien e ndonjë trupi të rëndë. Një vrasje, sekretin e së cilës e ruajnë mirë e rrëketë e errëta dhe të turbullta. Qetësia bashkë me madhështinë - këto janë tipret e kësaj salle të madhe vallëzimi, të cilën e quajnë sheshi i pazarit dhe që mua më pëlqen kaq shumë. Atë mbrëmje që arrita nuk më pëlqeu Campanila, e cila aty ku qëndronte nuk ishte në vendin e saj, por që gjithsesi ishte mirë se përmbyllte këndin e Piazzas kundrejt Piazzettas. Piazzetta në të vërtetë është shumë e bukur dhe për nga deti, por jo e mbyllur dhe kësisoj është më pak e mistershme sesa Piazza San Marco. Piazzetta është një skelë apo një shesh në një qytet të madh. Nuk ke të njejtën ndjesi të të fshehtës ashtu si në Piazzan me të gjitha anët të mbyllura.
Ajo që nuk më pëlqen në Venecia është shfrytëzimi tregëtar i madhështisë së saj. Venecia është një qytet relativisht i vogël, i varfër, i cili bazohet vetëm në turizëm. Ajo është një mrekulli e përdorur keq dhe një rrënojë, e cila mbahet dhe ruhet vetëm për qëllime tregëtie nga të huajt dhe për të huajt. Popullsia e tanishme në qytet nuk i përshtatet fare qytetit, i cili nëpërmjet forcës së popullsisë të dikurshme u bë madhështor. Banorët e tanishëm nuk e mbushin Venecia e boshatisur dhe në përgjithësi të lenë përshtypjen e mizave që enden nëpër një sallë. Kjo është krejt e kundërta me Milanon, ku industria e vogël e mbush krejtësisht qytetin, i sjell lulëzimin, madje forcat e saj ekspansive pothuajse kërcënojnë të shpërthejnë. Ndërtesa më e bukur e Milanos dhe me të vërtetëkolosale, galeria Vittorio Emmanuele, është ndërtim modern. Harqet në Milano i shërbejnë nevojave të popullsisë së saj, këto të Venecias pothuajse vetëm të huajve turistë. Në Venecia kam parë një tregëtar kapelesh por asnjë rrobaqepës apo këpucar. Tregtia e bandave të murit është e madhe. Prej Salviatit nuk blen as edhe një italian i vetëm.
Të gjitha harqet në sheshin Marko i shërbejnë pa përjashtim turizmit. Kafenetë pothuajse në çast do të mbylleshin pa të huajt. Të vetmet tregëti të përcaktuara për venecianët janë tregëtia e perimeve dhe baret e klasit të tretë. Turizmi i Venecias është i dallueshëm në veçanti edhe nga numri i hoteleve. Natyrisht në këto hotele nuk banon as edhe një italian i vetëm.
Venecia e sotme është vetëm një grumbull pallatesh të ruajtur artistikisht, shumë të bukur por jo tërheqës. Sheshi i Markos është i mrekullueshëm, patjetër diçka e çuditshme, por që të imponohet nëpërmjet pasurisë së tij. Duomo nuk është aspak vepër e ndonjë gjeniu, por as edhe një vepër përrallore e kryer gjithë talent nga ana teknike dhe artistike ashtu si Duomo e Milanos, por është një shprehje e fuqishme e perandorisë së kahershme të fuqishme veneciane. Pallatet në Canal Grande kërkojnë vetëm një Duomo të tillë dhe as edhe një tjetër. Fuqia dhe pasuria janë të përqëndruara në këtë Duomo bizantine përrallore, e cila e analizuar nga ana artistike ndoshta nuk do të ishte e bukur. Sikur të mendoje Duomon e Milanos në sheshin e Markos dhe anasjelltas. Çfarë dizonance! Duomo i Markos do të ishte krejt i çuditshëm në Milano. Milanezi në Venecia do të zhdukej nëpër Canal Grande. Ai do të ishte shumë i gjorë dhe tejet i pafuqishëm. Duomo e sheshit Marko tregon historinë e qytetit të tij, ndërsa Duomo e Milanos një episod të kësaj historie. Edhe nëse në Duomon e Markos shtjellohet e gjithë historia e Venecias dhe i gjithë libri i artë, madje edhe sepse ai është kaq tipik dhe rrënjësor, për mua është një shenjë e shenjtë e qytetit përrallor të ndërthurrur me detin. Pas Duomos sodit edhe sallat në Palazzo Ducale si dhe Ca' d'oro. Pataj, pa numëruar vitet kupton në thellësi historinë e republikës së pabesë. Pastaj kupton edhe pushtetin që ndërtonin patricët dhe frikën që kishte populli ndaj patricëve.
Është interesante se si shpirti i kohës pasqyrohet në art. Vitet '500 nëpërmjet Borgias, Savonarolas dhe individualitete të pavarur, i vënë vulën edhe artit të këtij vargu të patrazuar. E udhëhequr nga Giotto, jeta dhe lëvizja në artin e viteve '500 rritet deri sa gjejnë përfaqësuesin e tyre më të fortë te Michelangelo.
Çdo ngurtësi e këtij arti të mohuar, qëndron në kundërshti të plotë jo vetëm me artin e ngurtë gotik, por edhe me artin klasiko-helen. Sajesa e palave e veshjes gotike kombinohet më së miri vijimësinë e kolonave gotike, ashtu si sajesa e bukur e palave në veshjen greke shkon me kolonat simetrike joniane. Statujat perikleiane i përshtaten koreve të Eskilit, por ato janë lartësuar në kulm nga këngët e Homerit. Këtë të fundit mund ta emërtosh këngëtar të natyrës, këngëtarin e atletit që hidhet mbi demin kretian apo edhe këngëtarin Vaphio-Becherit. Ai të kujton një Guslar boshnjak. Bizanti ishte i vetmi vend ku pas migrimit të popujve stili romak mundi të ruhej pak a shumë deri tani. Ai ngulmon aty, por si gjithmonë edhe në ngurtësinë përherë në rritje të hierarkisë së zyrtarëve sëbashku me perandorin, i patrazuar nga migrimi i popullsive. Prandaj stili i artit do të bëhej gjithmonë e më i akullt dhe konvencional.
Artin e periudhës së Diadshenit dhe artin romak mund ta emërtosh pa e tepruar stilin barok të artit helen, megjithëse manteli i kalorësit thrakas i fryrë nga era, vërtitet shumë më vonë në varrin romak dhe po aq pak sa edhe një engjël i stilit barok. Del vetvetiu se bashkë me atë që i mbijetoi stilit helen në Romë, që parapëlqente vijën e drejtë, iu shmang edhe ndërtimit katërkëndor helen të tempujve dhe doli ndërtimi rrethor (Panteon, Moles Hadrian). Në lidhje me këtë të shkon mendja te demi farnezian apo te grupit i Lakoonit.
Një ngurtësim pothuaj se të nj ashëm mund shohësh edhe pas Rilindjes deri në fillimin e revolucionit francez. Trazira e kësaj periudhe të revolucionit luhatet në art dhe politikë ende edhe sot. A duhej të bëhej ‘ndërtimi konstitucional’ trajta përfundimtare e epokës së re të makinerive?
Nëse pyesim tashmë se cilat janë forcat e veçanta shtytëse të periudhave të trazuara, atëherë ato i gjejmë në zgjerimin e papritur të dijeve njerëzore. Roma ra kur romakët ndeshën përvojën se përveç perëndive të tyre kishte edhe perëndi të tjera, ndërsa Lukiani ishte kasneci i këtij lajmi. Mesjetës i dhanë fund Galileu me sistemin e tij heliocentrik, zgjerimi e dijeve nëpërmjet Gutenbergut dhe zbulimi i botës së re. Në shekullin XIX dhe XX janë zhvillimi i shpejtë i shkencave të natyrës, shembja e botëkuptimit antropometrik dhe koncepti ateist i luftës për ekzistencë, ato që i përmbysën të gjitha. Nëse në një farë mënyre do të ishte e mundur që përvojat e reja të grumbulloheshin dalëngadalë, atëherë nuk do të kishte patur asnjë revolucion, por një evolucion të ngadaltë. Kështu siç janë gjërat, dallimi midis një njeriu të gjysmës së parë të shekullit XX dhe atij të fillimit të shekullit XIX është më i madh se sa dallimi midis njerëzve të shekullit XV dhe XVIII. Prometheu natyrisht ka qenë revolucionari i parë. Por prandaj edhe u mbërthye në vargonj nga perënditë konservative.
Dallimi midis artit kretas dhe helen, si rrjedhojë e një vizite që bëra në Muzeun e Athinës, më ka mbetur ende në mendje. Megjithëse arti i Knossos nuk qëndron në atë lartësi teknike si arti i mëvonshëm helen, prandaj është pak i shënuar, gjithsesi edhe i natyrshëm dhe kësisoj gjithë jetë. Kurrë nuk do të guxonte një artist helen të paraqiste një dem që hidhet në njetën e shpalosur siç është rasti në Vaphio- Becher. Peshqit fluturues janë gjithashtu të panjohur për artin helen. Ndërsa në artin helen paqyrohet sërish qetësia, sapo del nga barbaria primitive ende të dallueshëm në gjigandizmin, por që ka kapërcyer ndikimin e kuptuar keq të artit kretian. Kjo vlen edhe për statujat e famshme të Zeusit dhe Pallas Athene, por madje edhe për statujën e Hermesit, megjithëse kjo bën të mundur gjallërinë. Sigurisht ky art helen kalon në një art zanat, në mënyrë të ngjashme si më vonë arti bizantin dhe prandaj shpesh të mjafton vetëm një copë e thyer për ta përcaktuar statujën. Por dallimi qëndron se ndërsa e para i përmahet gjithmonë natyrës, ndërsa kjo e fundit nën ndikimin e kristianizmit shkëputet bashkë me vrojtimin e natyrës. Se në çfarë përmase u shpërfill vrojtimi i natyrës nga kristianizmi madje edhe në shekullin XIII, këtë e tregojnë në krahasim me hartat romake edhe hartat e pasakta të murgjërve si dhe mjekësia. Në këtë kohë alkoli i përshtatshëm depërtoi vetëm në shpëlaijen e plagëve kundrejt çdo uji infektues (uji i pagëzimit?). Kush kërkon të informohet mbi mesjetën më shumë se në mënyrë të njëanshme, atëherë të mos lexojë vetëm veprat e futura të kësaj kohe pro dhe kundër botëkuptimit katolik por edhe atë që shkrimtarët bizantinë kanë shkruar mbi pelegrinët e kryqëzatave.
Prej Venecias, ku unë qëndrova vetëm dy ditë, u ktheva në Vjenë. Aty qëndrova shumë me Louisin, me të cilin kisha lidhur një miqësi të ngushtë qysh prej udhëtimit nëpër Bosnje.
Prej Vjenës ndërmora një udhëtim për në Gjermaninë jugore, ku isha në seminaret në Mynih, Shtutgart dhe Tubingen. Në Mynih vepronte asokohe paleontologu i madh C. von Zittel. Përveç këtij takova Pompecky, më tej docentin privat Brioli dhe Schlosserin. Njerëzit ishin të gjithë shumë të këndshëm. Unë studiova origjinalin e Compsonathus, pashë bazat e kafkës dhe më duhej ta përgatisja si dhe ta përshkruaja këtë. Kur kjo copë për qëllim fotografimi u transportua në rrugë për të fotografi më i afërt, transporti i saj i ngjante një procesioni. Përpara shkonte një shërbyes institucioni. Si roje vinte pastaj një i dytë me gjënë e shenjtë në dorë. Pastaj vinim unë dhe Brioli. Natyrisht që i bënim sytë katër, se mos shërbëtorin e dytë rastësisht e shkelte ndonjë tramvaj elektrik apo e përplaste ndonjë karrocë. Te fotografi, gjatë pushimit të drekës gjëja e shenjtë u mbyll në kasafortë. Rezultatin e hulumtimeve të mia e parashtrova në veprën time ‘Të reja mbi Compsonathus”.
Në Shtutgart takova profesor E.Fraas. Unë studioja Aetosaurier. Pastaj udhëtova për në Tiibingen. Për mbërritjen time aty kam shënuar disa episode të këndshme.
Disa stacione para Tiibingen një grup studentësh u ul me mua në kupë dhe nisën të më rrëfenin mbi disa anë gazmore të jetës studentore dhe krejt në veçanti mbi shoqatën e tyre studentore. Pastaj më ftuan që të vizitoja shoqatën studentore. Asokohe më habiti miqësia e tyre. Por si ma sqaroi më vonë Huene ata që udhëtonin kishin qenë auditori i ri i universitetit që kërkonin të peshkonin të sapoardhurit për shoqatën e tyre studentore. Meqënëse si Huene edhe unë ishim armiq të kënaqësisë që të jep birra, nuk iu binda ftesës së këtyre studentëve.
Hyra në Tiibingen dhe ndërsa qëndroja i hutuar me çantën time të udhëtimit për shkak të mungesës së madhe të hamallëve në stacionin e trenit, një zotëri plak, fisnik në pamje, mu afrua dhe më pyeti duke më përshëndetur: “A mos ndoshta quheni Meyer?” Vetëm mënyra e tij e qetë që pëijashtonte çdo lloj shakaje të hidhur, më pengoi që të gjithë këtë ta merrja si tallje dhe të bëhesha harbut, kësisoj iu përgjigja me mirësjellje: “Jo, nuk quhem Meyer,” ndërkohë që ai sërish duke përshëndetur më kërkoi falje dhe u largua. Vetëm shumë më vonë u ftillova dhe më lindi idea se zotnia X, priste ndonjë studentët që quhej Meyer dhe që nuk e njihte personalisht dhe kësisoj e kërkonte në stacionin e trenit. Unë qesha me gjithë zemër sepse ai kishte kujtuar se mos unë isha zoti Meyer. Më erdhi ndër mend moria e barcaletave me Meyer.
Në Tiibingen njoha profesorin Koken, mendjemprehtë, i gjallë, të cilit i pëlqenin nismat, pothuajse gjenial - me tej Plieninger dhe Friedrich Huene. Ky i fundit ishte marrë drejtpërdrejt me përpunimin e materialit të dinosaurëve të formacionit Trias, i cili më interesonte mua. Shfiytëzova rastin për të bërë shumë skica. Përveç të tjerave, në Tiibingen banoja në një dhomë mansardë te Huene. Ai e quante këtë dyqan. Nga një qytezë studentore aty pranë, çdo mbrëmje depërtonte deri te ne zhurma e këngëve të tyre. Ky konsum birre i studentëve nuk mund t'i hyjë në punë popullit gjerman. Përsa i takon të qenit student, atëherë kjo natyrisht do të bëhet sipas karakterit gjerman, të përshtatshëm për të komanduar dhe për të qenë i komanduar. Por të dy tiparet janë për mua jo tërheqëse dhe i mungojnë krejtësisht anglezit dhe për atë janë të urryera. Prusiani dikujt duke zhvatur i thotë se njeriu duhet njëherë të shohë për të bërë ose për të arritur këtë apo atë gjë. Anglezi thotë “Provoje njëherë që ta bësh këtë.”
Me Huenen bëra një shëtitje për në Sigmaringen dhe në Alpet Svabiane dhe arrita të konstatoj se unë nuk dija as edhe një fjalë nga dialekti fshatar i wurtenbergut. Kjo gjermanishte më dukej një gjuhë krejt tjetër. Në një shëtitje të dytë që bëra gjithashtu me Huenen, shkuam në Bonebed, në një pikë të lartë soditjeje prej nga mund të sodisje mirë, se si tarracat e peizazhit të mjedisit përreth Tubingenit janë të modeluara në formë shkallësh nga nivele të ndryshme petrografike të formacionit Trias të gjendur pothuajse horizontal.
Prej Tiibingenit u ktheva në Vjenë. Gjatë kësaj kohe shkruajta pjesën e dytë të monografisë mbi mbetjet e dinosaurëve të Siebenburgerit. Njësoj si e para, ku trajtoja kafkën-Limnosaurus edhe kjo u botua në memorandumin e Akademisë. Pjesën e tretë, e cila trajtonte mbetjet e kafkës së dytë të Rhabdodon (Mochlodon), e përpilova. - Ai u botua në të njejtin organ. Në verën e vitit 1902 shkova në Szacsal dhe rrethinat, ku punova me zell për dizertacionin tim. Unë i rashë përqark malësive Szaczreber. Shumë pyje, maja të rrumbullakuara, kreshta të gjata dhe pak vendurime gjeologjike të bashkuara. Të tilla ka vetëm në lugina. Në mes të nëntorit erdha sërish në Vjenë dhe banova të prindërit në Gluckgasse 3. Nëpërmjet një polemike midis paleontologëve Kornhuer dhe Goijanovic-Kramberger, hartova brenda disa ditësh trajtesën e madhe ‘Mbi Lacertët e llojit Varanus të Istrias’, në të cilën unë merresha me zanafillën e Mosasaurier. Pastaj përfundova dizertacionin tim dhe njoftova në pranverën e vitit 1903 për provimin e doktoraturës.
Provimi kryesor u zhvillua më 12 maj dhe pastaj udhëtova për tu zbavitur dhe pushova një javë në Budapest. Më 25 maj u bë provimi dytësor. Në provimin kryesor ishte emëruar zoologu, profesori Hatschek. Megjithëse në tavolinën e provimit kisha paraqitur shumë punime mbi osteologjinë e reptileve, Hatschek më pyeti vetëm mbi kafshët jo vertebrore. Kjo shkoi shumë keq dhe unë u habita për , megjithatë Hatschek me tha duke më sqaruar “Doja të shihja, çfarë nuk dinit, çfarë dinit, megjithëse e kam parë edhe nga punimet tuaja“. Provimi dytësor përbëhej nga dy gjëra të lehta filozofie, ku më morën në provim profesor Jodi dhe profesori Miiller. Kjo ishte vetëm diçka formale.
Pasi kalova provimin e doktoraturës mora nga xhaxhai Feri 2000 korona për të bërë një udhëtim. Së pari mendova që të udhëtoja për në Spanjë, por në momentin e fundit vendosa për në Kretë, për gjuajtur dhi të egra dhe për të hulumtuar ishullin nga ana gjeologjike.
Me ndërmjetësinë e Gobuchowski, nga Shkëlqesia Manos, diplomati grek në Vjenë mora një leje kalimi në autoritetet doganore të Patras, në mënyrë që të të mos kisha vështirësi për të udhëtuar nëpër Greqi me armë. Në Trieste, bleva një biletë në agjensinë Lloyd dhe për herë të parë admirova administrimin e keq austriak. Është skandal që shoqëria austriake Lloyd nuk detyrohet që të llogarisë në korona por llogarit me monedhën e saj private dhe
ka kursin e saj valutor. Përveç kësaj, megjithëse ajo është një shoqatë austriake kërkon monedha të arta prej 20 koronash si dhe axhion. Në bordin e avullores me të cilin po shkoja në Patras ishin ndër të tjerë një tregëtar grek verërash, Kastriojanakisi nga Kreta, me të cilin duhej të udhëtoja deri në Kretë si dhe disa njerëz më pak interesantë, p.sh një amerikan, z.Fries dhe dy gjermanë etj. për të cilët ishte i mjaftueshëm një bashkëbisedim i mërzitshëm për jetën. Ditën e parë udhëtimi në det ishte për mua ende diçka e re dhe paradite nxorra Kodakun tim për të fotografuar, por pasdite kjo filloi të bëhej e mërzitshme.
Interesante ishte habia e amerikanit që dëgjonte për shumë gjuhë në Europë, për valuta të ndryshme, për të ashtuquajturin paragjykimin dhe për marrëdhëniet e fesë me shtetin. Ai kishte të drejtë dhe në fakt shumë gjëra atij duhej t'i dukeshin jo praktike dhe jo të llogjikshme, ndër të tjera ai kupton apo mendon që të mos e kuptojë se çfarë do të thotë ndjenjë kombëtare. Unë i jepja të drejtë për shumë gjëra dhe për gjëra të tjera u përpoqa ta sqaroj. Ai p.sh. thoshte se ishte njëlloj nëse dikushi ishte me zanafillë franceze apo gjermane. Ai është vetëm anëtar i një shteti politik. I sqarova se kjo është mundur vetëm në Shtetet e Bashkuara të Amerikës, meqënëse aty kombësia humbet lehtë, pasi Amerika nuk ka një gjuhë të vetën dhe ka një histori të re. Nëse SHBA do të kishte pasur gjuhën e vet dhe çdo trevë traditën e saj, atëherë me kalimin e kohës do të ishte zhvilluar edhe një ndjenjë kombëtare. Në lidhje me aristokracinë e krahasova këtë me racën e mirë, meqënëse pasuria në thelb përcjell disa virtyte. Përveç kësaj i pasuri mund të gëzojë një arsimim më të mirë se sa i varfëri. Në aristokraci do të jepej a priori një garanci e pjesëshme që nga fëmija do të dilte një aristokrat disi i mirë ndërsa ndër fëmijët e tjerë gjithsesi do të mungonin të gjitha parakushtet e kënaqshme për zhvillimin e karakterit të tij. Kjo amerikanit iu duk shumë e mundshme. Përveç kësaj nuk mund të thuash se mendimi i tij ishte pjesërisht i çlirët nga parajykimet dhe nëse mënyrat e konceptimit ishin jo tërheqëse. Në përgjithësi një vrojtues i mprehtë, ai tregoi naivitet të madh vetëm përsa i përket amerikanizmit. Ai ishte shovinist deri në kulm. Për atë, amerikani ishte gjithmonë më i miri. Ai mendonte se kjo madje vlente edhe për ushtarakun dhe për ta dëshmuar këtë të fundit iu referua një dollie që kishte ngritur atasheu ushtarak austro-hungarez në një kazino ushtarake amerikane. Ai e pranonte që disiplina mungonte në një ushtri amerikane, por nga ana tjetër ai mendonte se individualiteti i njerëzve të veçantë ishte zhvilluar në maksimum, etj. Vazhdimisht Fries thoshte, “Ne jemi populli më i pasur. Ne kemi fabrikat më të mëdha. Pasuria jonë është duke u rritur vazhdimisht. Trafiku ynë është duke u shtuar në një shkallë të lartë. Anglishtja flitet nga miliona njerëz dhe ne nuk kemi frikë nga askush.”
Kjo ishte tejet e mërzitshme, aq më tepër që nuk kisha asgjë që të lexoja. Disa romane janë armatimi i domosdoshëm për të përcaktuar një udhëtim detar. Asnjë lloj baedekeri ku njeriu gjithmonë gjen po këtë, por duhet një roman shumë i mërzitshëm, të cilin e lexon vetëm për të kaluar kohën. Diçka moderne, angleze, një botim për të kaluar kohën i Ouida, por jo i Rider Haggard ose i kalibrit të rëndë. Ky libër nuk do të shkonte kur je i mërzitur. Ky duhet të jetë një libër, të cilin menjëherë mund ta lësh mënjanë nëse një pulëbardhë fluturon më pranë se zakonisht ose nëse dikush pyet një kalimtar “Sa nyje (njësi detare) besoni se jemi duke bërë?” Në këtë fryme je i gëzuar, kur tingëllon këmbana e aq shumë dëshiruar e Table-d'hote, në mënyrë që të shkosh për të ngrënë dhe më në fund të ofron një lloj variacioni. Të ngrënët në bord është me të vërtetë një ngjaije. Me kuriozitet studion menunë, gjithsesi pa dhënë ndonjë shenjë dhe për pesë minuta mendimet përqëndrohen vetëm në atë që sapo ka lezuar. Kjo punë mendore maskohet në pjesën më të madhe nga ngrënia e supës. Natyrisht biseda e tavolinës rrotullohet rreth anijes, pastaj rreth motit dhe shpejtësisë së anijes. Pasditja është sërish e mërzitshme dhe mërzitja është edhe vetëm një ngrënie zemre pasdite.
Gjatë udhëtimit për në Patra deti po bëhej gjithmonë e më shumë i trazuar, sa ditën e fundit megjithëse herët në mëngjez në të vërtetë kur u ngrita ndihesha ende mirë, por gjatë kohës që vishesha meqënëse anija po bënte dredhime, fillova të ndihesha jo mirë. Kabina më dukej e ngushtë dhe mbytëse dhe baxha për shkak të kalimit të dallgëve nuk mund të hapej. Më shpejtësi u vesha dhe u sula në sallën e ngrënies për të futur diçka në gojë. Por ishte shumë vonë. Një copë herë u mora me ushqimin. Gëlltita një vezë që se shtyja dot si dhe pak çaj. Ndërkohë as edhe një simite nuk mund ta shtyje. Përballë meje ishte ulur një grek, i cili gjithashtu nuk ndihej mirë dhe kësisoj u pamë dhe qeshëm me njeri tjetrin. Pastaj u ngrita për të shmangur ndonjë acarim dhe shkova në kabinën time dhe u lëshova në krevat. Pasi ndenja një copë herë kështu e ndjeva veten më mirë. Munda të ha çajin dhe simiten pastaj mënjezin. Ndërkohë shkova lart në kuvertë. Në këtë mënyrë nuk arrita të vjell dhe në kuvertë nga ajri i freskët sakaq e mora veten dhe kësisoj pas një gjysmë ore mora një simite me proshutë dhe e hëngra gjithë oreks, për habi të gjithë pasagjerëve, të cilët kush më pak e kush më shumë nuk ndiheshin mirë. Vetëm me kafshatën e parë qelizat mu dukën jashtëzakonisht të thara. Pas këtij mëngjezi të hershëm isha sërish fare mirë dhe si gjithmonë edhe në qejf edhe i mërzitur. Kapiteni na tha me shaka se poshtë kishte shumë të vdekur, d.m.th. të sëmurë. Në fakt shumica e pasagjerëve u dukën vetëm nga mesdita, kur deti tashmë ishte shumë më i qetë.
Në Korfuz vrojtova monumentin e Maitland të ndërtuar me material të vjetër. Maitland kishte qenë guvernator i Britanisë së Madhe për ishullin jonian. Aty hasa shumë nga Landau, të cilët kishin stemën britanike nëpër porta. Kishte karroca të vjetra shtetërore nga periudha angleze. Prej Korfuzit avulloija jonë shkoi drejt Patras.
Ditën tjetër u zgjova në gjirin e Patras. Ishte një mëngjez i freskët dhe i mrekullueshëm. Malet në veri të Patras, pikërisht një majë shumë e bukur, me lindjen e diellit dikur sikur u praruan nga argjendi. Pak para lindjes së diellit nga lindja u lartësuan nga horizonti tufëza dritash si në formë gishtash në ngjyrë të kuqe të fortë trëndafili drejt një qielli në ngjyrë të kuqe të hapur. Komenti për rhododactyla Eos2^ jepej nëpërmjet natyrës. Sqarimi i çdo mëngjezi të trëndafiltë mund të dalë vetëm nga mendja e ndonjë pseudodijetari që zgjohet në orën shtatë të mëngjezit. Në përgjithësi Homeri dhe exegetët e tij. BoopisAthene është një tjetër shembull.
Pseudodijetari në këtë vend nuk pranohet, megjithatë po jap një paralele moderne. Vargonjtë e hollë të këmbëve vlejnë në Shqipëri si shenjë të një prejardhjeje fisnike. Vargonjtë e trashë të këmbëve karakterizojnë plebejtë. Një shqiptar donte të mburrte formën e prangave të një njeriu tjetër. Ai thoshte se vargonjtë e tij ishin të ngjashëm me ato të një mushke. Një kafshë shtëpiake është për një dijetar një krijesë inferiore, e ndyrë dhe jo e zgjuar. Njeriu i thjeshtë në një kafshë shtëpiake dallon anët e mira të saj dhe madje bukuritë. Sytë e zinj dhe të heshtur të një gjedhi mund t'i duken filologut vetëm të urryer.
Në Patra ka rrugë të gjera, drejtkëndore që kryqëzohen, të cilat madje për nga ndriçimi të kujtojnë disi Italinë. Prej aty udhëtova për në Athinë me hekurudhë me shina të ngushta. Pjesa e parë e udhëtimit në lindje të Patras ishte e mrekullueshme. Në njerën anë gjendej gjiri i kaltër i Patras, në anën tjetër një vend gjithë pisha, ullinj, lisa, rrapa dhe gëmusha gjithmonë të gjelbërta. Ndër to shkëlqenin në 2-3 metra lartësi oleandrat e kuqe në një lulëzim të plotë, nëpër ngjyrën e gjelbër të errët dhe vezulluese të gjetheve subtropikale. Edhe ullishtat në formë luadhesh, të cilat qëndrojnë gjithmonë të gjelbërta, nuk gjenden kaq të veçuara dhe nuk duken të thara dhe të zhveshura si zakonisht. Hapësira e sheshtë midis kodrinave të veçuara dhe të pyllëzuara ishte e mbjellë me hardhi, të cilat gjithsesi nuk janë të vëna nëpër listela si në Itali dhe Tirolin jugor por dalin mbi tokë. Fidanët e lartësuar mbështeten nga thupra të shkurtra, kryesisht të padukshme.
Në gjirin e kaltër të Korintit duken avulloret dhe velat e bardha. Përtej gjirit lartësohen malësitë e Greqisë së Veriut etj. dhe në krahun e djathtë dalloheshin majat e mbuluara me dëborë të Peloponezit. Prarimi i njëllojtë dhe i shndërritshëm i ngjyrave të këtij peizazhi përputhet me doktrinën fetare të helenëve. Ky peizazh zgjati për ca kohë. Midis Patras dhe Korinthit toka bëhet disi e gurtë dhe hardhitë zhduken. Nisën të shfaqeshin disa fusha me elb. Gjiri i Korinthit fillon e zgjerohet. Malësitë e Greqisë së Veriut për shkak të vezullimit bëhen pothuajse të pakonceptueshme. Malet e rrëpirët gëlqerorë në të djathtë u afrohen binarëve. Giyka të thella tregojnë punën e llahtarshme shkatërruese të erozioneve ndër tokat e pambuluara. Pyllishtet e izoluara tashmë mbajnë fizionominë e kullotave europiane. Ky peizazh vazhdon deri në Korinth. Kundrejt ishullit Salamis në lartësinë e malit ku Kserkses vrojtonte betejën ngrihet një përmendore. Si një pikë e shkëlqyer vrojtimi e zgjedhur asokohe, ajo duhet të ketë qenë edhe një dramë e dhimbshme për të, kur shihte se si Trierët e tij krenarë binin njeri pas tjetrit nga Grekët apo edhe zhdukeshin. Rrëfenja që Kserksi shkulte mjekrën mund të jetë e vërtetë. Në Korinth fillonte peizazhi gëlqeror, i shkretë, atik me më shume gurë se sa dhë.
Athina në atë periudhë kohe ishte e bukur, me pluhur dhe e bardhë, e dukeshin mure të stilit gjysmë klasik me shumë fasada mermeri të bardhë apo imitim mermeri. Kjo të kujtonte deri diku Mynihun, e thënë më saktë kur çdo ndërtesë nxjerr në pah individualitetin e mjeshtrit të ndërtimit. Ndërtime kazermash apo shtëpi me qira janë të panjohura. Unë u enda nëpër kolonat e tempullit të Zeusit, të cilat më lanë një përshtypje të pashlyeshme. Kjo është me imponuesja nga ato që kam parë deri tani nga ky lloj dhe nuk është aspak moria e kolonave të Partenonit, në të cilin era që depërton nëpër to nxjerr tinguj vajtues dhe deri diku mund ta fshijë disi këtë përshtypje. Pas kësaj lartësie dhe këtij guximi mendimi dukej të fundoseshin në një hiç Propileni dhe Partenoni, madje edhe kodra e Akropolit. Më e pakta të linin një përshtypje pothuajse të papërfillshme. Prej tempullit të Zeusit kalova para kaktusesh dhe bimësisë aloe në një lulëzim të plotë deri te teatri. Te Propileni më ngjallën neveri ciceronët dhe shitësit e gjithfarë 11 oj imitimesh. Britmat e tyre dhe paturpësia e tyre më depërtonin thellë në zemër. Kjo mund të jetë e mirë për zonjat e përgjëruara angleze, të cilat bien në ekstazë përpara çdo koke Zeusi dhe përpara çdo statuje athinase me kokë disi të anuar. “Oh, sa e këndshme!“ thërrasin si edhe për pseudodijetarët të cilët me Baedekerin në dorë, ankohen për fatin e Sokratit pa pasur lexuar diçka për vetë Sokratin. Por duhet të kthehesh pas në të kaluarën, duhet të futet në ndikimin e rrënojave të praruara për të sjellë para syve jetën e idealizuar të asokohe, nuk mjaftojnë fjalët për rrënojat, ku do të ishin të pavend nëse ndonjë nga rrënojat i përkiste tempullit të Baccus apo Zeusit dhe pastaj të bëhen të pdurueshme britmat e reklamës, suveniret dhe përpara së gjithash Baedekeri. Edhe një guidë profesional akropoli, i cili e shoqëron çdo gur me një emër klasik mund gjithashtu vetëm të të shqetësojë. Unë nuk sodisja rrënojat, galeritë e arteve dhe vendet për tu bërë i ditur, por vetëm për të ushqyer fantazinë time dhe për të ndjerë kënaqësi. Nëse dua të të mësoj diçka për Akropolin apo Greqinë atëherë shkoj në shtëpi, ulem në karrike dhe marr një nga këta libra mësonjtorë, siç i quajnë të gjithë, e lexoj dhe e studioj. Por nëse ngjitem në Akropol atëherë dua tëndjej Akropolin. Të mësuarit dhe emrat helenë gjithsesi vetëm trazohen pasi ato të largojnë nga ndjesia për të medituar.
Patjetër, gjenden pak ndërtime nga dora e njeriut, të cilat me të vërtetë të ngërthejnë. Një përshtypje me të vërtetë të madhe më lanë vetëm Xhamia e Cordovas, banjat termale të Caracallas, Koloseumi dhe Sheshi i Shën Markos. Krahas këtyre janë për tu përmendur edhe disa vende më fine si Alhambra, Kremlini me kupolat e tij të praruara, muret e tij me tulla të kuqe dhe qiellin e kaltër dhe së fundmi edhe sheshi Concorde. Si ndërtime me një karakter krejt ndryshe rradhiten edhe: Duomo dhe pagëzori i Pizas, Duomo e Milanos dhe Duomo e Firences. Këtu shtojmë edhe Kishën e Krishtit në Angli. Ndërtesat e madhërishme gotike të qyteteve gjermane janë pak si tepër të ndërfutura sa të mund t'i futësh në vlerësim.
Prej Akropolit shkova deri te Spiro Delaporta, i cili më premtoi që vetëm në rast nevoje do të më nxirrte një leje gjuetie për Antimolo. Pastaj u nisa me avulloren Lloyd për në Kretë. Në Chania i bëra një vizitë xhaxhait të Kastriojanakis, i cili ishte peshkop aty dhe na priti me ëmbëlsira të mrekullueshme, por për fat të keq nuk kishim kohë për një vizitë në Knossos. Ndërkohë u nisëm për në Candia.
Për shkak të sjelljes mëse të dyshimtë të përfaqësuesit tonë të atyshëm dështoi një shëtitje gjuetie në Kretë dhe për hulumtimet gjeologjike hoqa dorë që në çastin kur mora vesh se me hulumtimin e ishullit merrej gjeologu francez Lucien Cayeux. Ishulli mu duk shumë i vogël për dy gj eologë. Cayeux në të vërtetë nuk e kishte botuar kurrë materialin e tij të plotë të vrojtimeve, ndërsa për mua takimi ishte deri diku me përparësi, kur më vonë unë iu ktheva Shqipërisë së Veriut, siç doli më vonë edhe më interesante, gjë që nuk do të ndodhte me hulumtimin e Kretës. Hulumtimet e mia për Kretën kufizoheshin kësisoj në përshkimin e zonës midis Chanias dhe gjirit-Suda.
Konsulli i përgjithshëm Pinter ishte ‘diplomati’ i dytë austro-hungarez nga i cili prisja mbështetje, por ai e nxorri fytyrën e tij si koleg i denjë i konsullit Jovanovic. Ai nuk mundi apo nuk deshi aspak të më nxirrte një hartë gjuetie, ndërsa unë për një gjysmë ore nëpërmjet ndërhyrjes të të njohurve të mi, zotit Kastriojanakis, të bashkiakut të Chanias e mora për dhjetë minuta. Isha aq i nxehur sa mund të nisja vrapin prej zyrës së bashkiakut drejt te konsulli i përgjithshëm dhe t'i thoja Pinterit se tashmë e kisha hartën e gjuetisë!
Normalisht që më pa vëngër. Ai u shastis nga habia, por brenda një çasti, sapo e mori veten, më njoftoi se unë do të kisha ngatërresa nga kjo gjueti e mundshme. Arrita ta parandjej se kush do të m'i nxirrte tërthorazi këto ngatërresa dhe përveç të tjerave, meqenëse asokohe isha ende një axhami hoqa dorë nga gjuetia.
Në Athinë diplomat austro-hungarez ishte baroni Burian. Gruaja e tij, ashtu si edhe ai, ishte e dashur me mua. Më tej takova profesorin e arkeologjisë, dr. Vilhelm si dhe gjeologun athinas Skuphos. Nga Selaniku shkova në Shkup.
Këtu filloi udhëtim im i dytë nëpër Turqinë europiane. Për këtë udhëtim do të shënoj sa më poshtë. Në Maqedoni, ku na priste vetë konsulli Bohumil Para me një drekë në stacionin e trenit, kishin nisur trazirat bullgare ndërkohë që unë hyra në Shkup me trenin e drekës bashkë me atasheun tonë ushtarak Giesel, diplomati i mëvonshëm në Beograd. Gjatë udhëtimit Gieseli më kishte këshilluar që ta ndërprisja udhëtimin në Budapest për tu kthyer në shtëpi, në mënyrë që të shihja Maqedoninë dhe Shkupin. Konsulli Para nuk pati nevojë që të më nxiste gjatë dhe unë e lashë trenin dhe u ngjita tek ai në konsullatë. Giesel udhëtoi më tej për në Beograd. Kur isha në Shkup konsulli Para më pyeti nëse doja të shkoja në Prizren. “Po, natyrisht,” i thashë. Falë ndërhyrjes së tij më gjetën në Ferizaj një kalë dhe një zaptije. Kështu udhëtova për në Ferizaj dhe prej aty për në Prizren. Aty ishte drejtues konsullate zyrtari Muthsam. Shkëlqesinë imzot Troksi, peshkopin e Prizrenit, e kisha njohur në Shkup. Deri në Ferizaj udhëtova me famullitarin Glasnovic, në famullinë e të cilit kalova natën në Ferizaj. Mbrëmjen tjetër tashmë e dalloja Prizrenin. Udha shkonte nëpër Shtime, Lutogllava dhe Suharekë. Në hanin e Lutogllavas mora një shënim gjeologjik dhe sakaq hanxhiu më pyeti i shqetësuar se çfarë po shkruaja. I thashë se ai kishte një kafe shumë të mirë dhe po shkruaj në mënyrë që kjo të bëhej e njohur edhe ndër të huajt e tjerë. Tashmë hanxhiu u ngazëllye dhe më përqafoi, pasi në çastin e parë kishte menduar se mos kisha shënuar diçka që mund ta dëmtonte atë. Muthsam, përfaqësuesi ynë konsullor në Prizren ishte tamam tipi i një nënoficeri dallkauk. Eshtë skandal që të tillë njerëz të futësh si diplomatë!
Kur isha në Prizren, po zhvillonte operacionin e saj ushtria e Omar Ruzhdi Pashës me sukses të paqëndrueshëm kundër kryengritësve shqiptarë të Gjakovës. Por ndërkohë që shqiptarët i druheshin kërkimit të ndihmës malazeze kundër ushtrisë së sulltanit, u arrit një pajtim nëpërmjet urdhërit të Yildizit. Se përse duhej të kryheshin këto operacione edhe sot e kësaj dite kjo mbetet për mua e paqartë. Natyrisht Gjakova i kishte zënë grykën për ta shmangur këtë. Në Prizren kësaj here qëndrova vetëm natën.
Pastaj mora dy zaptije, u nisa herët në mëngjez nëpër mjegull, duke kaluar me kalë nëpër Sardagh dhe pasdite hyra në Tetovë. Aty rastësisht gjeta një pajton dhe shkova në Shkup. Në Shkup sapo kishte patur një përmbytje. Përroi i Lepanas e kishte shkatërruar urën dhe nëpër natë më duhej të shkoja përqark me pajtonin, fillimisht nëpër fusha për të gjetur ndonjë mbikalim. Më në fund u gjend një udhë shpëtimi dhe nga mesnata hyra në Shkup.
Konsulli Para më ofroi të shoqëroja atë dhe përkthyesin e ambasadës, Mandelstamm, në një udhëtim inspektimi në Maqedoni. Nëse dëshëroja, më tha se tashmë i kishte rregulluar të gjitha, madje kishte marrë edhe pëlqimin e Hilmi Pashës. Unë isha mëse i gatshëm dhe e pyeta se si e kishte arritur këtë. Konsulli Para tha se Hilmi Pasha në një bisedë për udhëtimin tonë inspektues, i kishte tërhequr vëmendjen se do ta kishte keq me ushqimin, gjë për të cilën konsulli Para iu përgjigj Hilmi Pashës që të mos bëhej merak, pasi do t'i shoqëroja unë zotërinjtë dhe mund të gatuaja në mënyrë të shkëlqyer. Natyrisht me këtë u rregullua edhe kjo çështje. Më këtë vura re një shembull se si turqit pozicionohen ndaj faits accomplis.
Hysni Hilmi Pashën, më vonë Veziri i Madh dhe më pas ambasadori turk në Vjenë, i cili madje edhe si kundërshtar ishte një personalitet shumë tërheqës, e njoha me ndërmjetësimin e Paras Kyr hyra në Shkup. Ai ishte një njeri që meriton vëmendje. Gjithmonë i veshur mirë, me shumë kujdes, gjithmonë i gatshëm të flasë edhe pas mesnatës! Gjithmonë njësoj, i qetë dhe dashamirës ai kishte një kujtesë kolosale, megjithatë ishte i palodhur, ia priste mendja në zgjedhjen e mjetit së tij, natyrisht shpesh të papërfillshëm por herë-herë gjenial. Kur kishte qenë më i ri kishte patur një farë sarkazme dashamirëse. Si inspektor i përgjithshëm i Maqedonisë i kishte rënë për pjesë detyra e pamundur për të bërë reforma në Maqedoni, d.m.th që të ndihmonte në një farë mënyre elementin kristian pa i dëmtuar muslimanët dhe ai e kreu këtë detyrë me shkathtësi dhe pikësynimin e sulltanit për vite të tëra e reformoi sa për sy e faqe. Si Vezir i Madh ai luajti një rol jashtëzakonisht të rëndësishëm. Situata në kohën e rënies së Abdyl Hamitit kishte nevojë për një karakter energjik dhe jo për diplomatë. Në Maqedoni ai nuk mund ta ndalte rijedhën e ngjaijeve, por ai për sa kohë që ishte aty arriti ta ngërthente rrotën e historisë nëpër spicat dhe arriti jo pak ta pengojë rolin e saj. Ai këtu u mbështet nga padroni i tij, sulltani i madh Abdyl Hamid.
Disa episode të voglahedhin dritë mbi veprimtarinë e Hilmi Pashës në Maqedoni. Entente Cordiale austro-hungareze, përkatësisht konsulli Para dhe perkthyesi i ambasadës ruse Mandelstamm u ndodhën njëkohësisht te Hihniu dhe në fakt gjoja për t'i njoftuar atij ‘pikëpamjen’ e tyre private për një çështje. Hilmiu fillimisht i dëgjoi ata me qetësi pastaj iu shpalli se i vinte keq që nuk kishte në zyrën e tij as edhe një pasqyrë të madhe që të arrinte deri në dysheme pastaj zotërinjtë mund të shiheshin se si ishin ulur dyshe përballë tij. Nëse do ta shihnin veten në madhësitë reale, siç i shihte ai ata, atëherë ndoshta edhe ata vetë do ta besonin se sa kishin ardhur për t'i bërë të ditur mendimin e tyre. Por ai gjithmonë donte ta pranonte se shkëlqimi të mashtron dhe me këtë Hilmiu e mbylli tiradën e tij. Natyrisht konsulli Para vetëm mund ta falenderonte për dashamirësinë e tij, por natyrisht e ndjenë të tronditur. Edhe një tjetër lëviqe taktike ka dlë në pah kujtesa e Hilmiut. Me urdhërin e shprehur nga ai duhej që ditë për ditë atij t'i paraqitej lista e gjatë me qindra emra e nënshtetasve të huaj që udhëtonin me tren. Në leximin shkarazi të kësaj liste që nuk i interesonte, njëherë ai arriti të zbulojë emrin e një njeriu të dyshuar, të cilin ai qysh prej mëse një viti e kishte dëbuar dhe arriti ta kujtonte. Kësisoj me një kujtesë të tillë Hilmi Pasha arrinte në zgjedhjen e mjetit të tij edhe nga shkathtësia, dinakëria dhe vrazhdësia Njëherë p.sh. lexoi me shumë nxitim regjistrin e arrestimeve të Selanikut për tri vitet e fundit, vetëm për të rishkrur dhe falsifikuar në mënyrë që t'i dëshmonte vullnetarisht dhe pothuajse me dashmirësi konsullit një kopje të ‘regjistrit autentik’, meqënëse në regjistër mungonte emri i një farë bullgari që sipas mendimit të konsullit ishte arrestuar dhe ishte i pafajshëm. Nëpërmjet kësaj, binte domosdoshmëria që njeriun të lirohej dhe për më tepër mund të zhdukej apo edhe të linte ta vrisnin.
Bashkëudhëtarët e udhëtimit tim për në Maqedoni ishin konsulli austro-hungarez Para, përkthyesi i ambasadës ruse Mandelstamm, nënkonsulli ynë Prochaska, i famshëm për shkak të një çështjeje me serbët, një lejtnant turk dhe njëzet kavaleristë. Qëllimi i udhëtimit ishte që tmerri i shkaktuar ndaj bullgarëve nga turqit dhe autoritetetet turke të arrinte të përcaktohej nga dëshmitarë okularë. Memorandumi që doli na ky udhëtim çoipastaj në takimin Miirsteguttëtë dyperandorëve. Asokohe unë nuk kuptoja asgjë nga diplomacia, respektivisht qëndroja tamam si kundrejt një demi të të ri. Vetëm më vonë e kuptova se me sa pak mënçuri drejtohej bota.
Meqë isha përfshirë për stërvitjen me armë në Brasso (Kronstadt) shkova me kalë në Kratovo për një gjysmë dite, prej Kocani deri në Kumanovë, ku hyra në kohën e duhur për të kapur trenin e mesditës që të çonte në Beograd dhe për dy ditë udhëtova drejt Szacsalit dhe pastaj për në Brasso.
Në korrik kisha stërvitjen me armë në Brasso dhe isha caktuar te mjeshtri i kalërimit, baroni Heszlova në Keresztenyfalu. Meqë pata sërish një trakomë, pata një shkëputje para kohe nga stërvitja me armë. Më 21 korrik vijova promocionin e doktoraturës sime në Vjenë. Unë isha veshur me uniformën e një Kadett-wachtmeister i regjimentit 2 të husarëve. Pjesërisht për shkak të trakomës, pjesërisht për shkak se në fund të gushtit në Vjenë mbaheshin kongrese ndërkombëtare gjeologësh, ku unë duhej të merija pjesë, qëndrova në Vjenë deri në fillim të shtatorit. Shtatorin dhe tetorin i shfrytëzova për nismat në terren në Siebenbiirger, në mënyrë që të mund të botoja më gjerësisht tezën time të doktoraturës.
Në nëntor udhëtova drejt Turqisë nëpërmjet Bullgarisë. Meqënëse nga shëtitja ime në Kretë e dija se me armë me plumba në Orient gjithmonë të dalin vështirësi, megjithatë këtë herë doja ta merrja me vete në Konstandinopojë Mannlicher Karabiner dhe prandaj e shoshita mirë këtë çështje. Kështu shkova te ambasadori turk në Vjenë dhe e luta për një leje kalimi në Konstandinopojë për armë gjuetie. Ambasadori, ai vetë një gjuetar i madh i niederwild ishte shumë dashamirës dhe para së gjithash mu shpreh nëse ishte fjala për një armë me saçme apo me plumba, meqë këto të fundit janë rreptësisht të ndaluara në Turqi. Por unë iu shpreha duke dredhuar se edhe lepujt dhe rosat i kisha gjuajtur me plumba dhe për të thënë të vërtetën ishte fjala për një armë me të cilën kisha gjuajtur edhe dhi të egra edhe rosa të egra dhe ambasadori nga kjo më dha dokumentin e dëshiruar - me sa duket duke menduar për pushkët e gjahut të librave e të tilla si këto. Me këtë dokument, përveç armës dhe broshurave të ndiyshme paleontologjike dhe akteve të përgjithshme nga Maqedonia, të cilat doja t'i përdorja më vonë për nismat gjeologjike u nisa për në Konstandinopojë.
Meqë asokohe trenin Orient-Ekspres e sulmonin bandat bullgare, unë isha i vetmi udhëtar në të gjithë trenin. Në Mustafa Pasha, në kufirin bullgar, pavarësisht lejekalimit tim u bë një kontroll i përpiktë dogane dhe pati një debat të fortë midis meje dhe nëpunësit të doganës mbi tri llojet e objekteve të përmendura më sipër. Së pari u trajtua arma. Mannlicheri im për shkak të llozit ndalohej. Unë protestova. Më pas hartat e mia, meqë kishin natyrë ushtarake patën të njejtin fat dhe unë sërish protestova. Pastaj nëpunësi filloi të kontrollojë materialet e shtypit. “Këto janë botime shkencore” u shpreha unë me merak për fatin e tyre. Turku me mendjemadhësi mu shpreh se edhe kjo do të merrej vesh - nëse kjo ishte e vërteta. Pas kësaj shpalljeje e lashë t'i shfietonte qetësisht. Por kur ai hapi një faqe, ku ishte vizatuar skeleti i një breshke me këmbë shumë të hapura, e ndjeva se nuk munda të përmbahesha dhe për ta penguar shfletimin e mëtejshëm duke i treguar skeletin i thashë shumë qartë, “Ja skeleti i Boris Saravoff.” Boris Saravoff ishte një nga drejtuesit më të frikshëm, më të shkathët dhe më kokëkrisur të bandave të Maqedonisë, të cilin turqit megjithëse kishin vënë një çmim të madh për kokën e tij nuk kishin mundur ta kapnin të gjallë. Shpallja ime veproi si bombë. Nëpunësi e dalloi se unë e trajtoja nga lart poshtë dhe se po e tallja, por gjithashtu e dalloi se unë isha një fisnik i lartë dhe gjithë tërbim dhe i plasi të gjitha broshurat sërish në valixhen time.
Pas kësaj fitoreje të parë më duhej që padashje ta shfrytëzoja situatën për të rregulluar sërish çështjen e armës. Përsërita protestën time duke nxjerrë lejekalimin tim. “Unë kam” protestova “lejen për të futur një armë gjuetie në Turqi. Kjo armë është një armë gjuetie, kësisoj kam lejen për ta marrë me vete.“ Nëpunësi replikoi, “Ju keni lejen për një armë gjuetie. Kjo armë nuk është armë gjuetie, kësisoj në veçanti duhet të mos kini një armë të tillë.” Pas kësaj shprehjeje nisëm të debatonim nëse arma ime ishte armë gjuetie apo jo dhe kësisoj kaloi koha kur mbërriti fatorino dhe pa ndonjë qëllim të veçantë më njoftoi për të hipur. Unë u shpreha, fillimisht pa ndonjë qëllim, se më pengonte ende një çështje dogane dhe tani nëpunësi i doganës e mbështeti fatorinon për të më hequr qafe. Në këtë çast kuptova linjën që duhej të ndiqja në veprimin tim të mëtejshëm. Unë këmbëngula dhe shpalla ose me armën ose nuk do të udhëtoja fare për në Konstandinopojë. Nëpunësi i doganës foli turqisht me fatorinon. Lokomotiva nisi të fishkëllejë për të më frikësuar, por treni ekspres nuk donte ta linte pas pasagjerin e tij të vetëm. Kështu vijoi të fishkëllejë. Më vonë edhe nëpunësit e doganës e shtynë nisjen e trenit, pasi edhe në zyrën e doganës nuk donin të më kishin për një kohë të gjatë në zyrë. Meqë unë isha një personalitet i shquar dhe prania ime në zyrën e doganës nuk ishte e dëshirueshme, duhej të pranohej lejekalimi. Lokomotiva fishkëlleu sërish më kot. Situata u zhvillua në favorin tim, por u bë komike. Të gjithë u përpoqën që të më bindnin të mos e humbja trenin. Nëpunësit shkuan aq larg sa mu lutën që të largohesha. Ata thonin se unë mund ta rregulloja çështjen e armës në Konstandinopojë me anë të një letre. I vetëdijshëm se në një rast të tillë, nuk do ta shihja më kurrë armën time, të cilën e kisha aq për zemër mu desh nuhatje më e madhe. Më në fund në një mënyrë dashamirëse u kërkova miqësisht dhe duke qeshur letër dhe pendë për t'i telegrafuar ambasadorit tonë në Konstandinopojë, baronit Calice. I thashë se më duhej ta njoftoj që të mos më priste nesër në mëngjez për të ngrënë, pasi unë pa pasur faj, për shkak të një çështjeje dogane, duhej të flija në Mustafa Pasha. Ky vendim i futi njerëzit në dyshime. “Mos u mundoni që të shkruani telegramin. Përse gjithë ky mundim?” më thanë nëpunësit. Unë i falenderova për dashamirësinë e tyre që donin të ma hiqnin këtë mundim por në mënyrë ironike mendoja se shkrimi i disa ijalëve në një copë letër nuk ishte fare mundim për mua pasi unë shkruaja shpesh. “Udhëtoni për në Konstandinopojë. Ne do t'i vemë të gjitha në vijë.” ’Vendimi im është që të qendroj në Mustafa Pasha pranë armës sime.” “Nuk kemi asnjë shtrat për tu ofruar.” ”Mos kini merak. Unë fle përdhë.” Vështrime të ndërsjella dhe pastaj një pauzë. Unë nënqesha dhe nëpunësit mbetën të shastisur. Fatorino erdhi sërish, treni duhej të nisej. Kishte mbërritur çasti i krizës. Papritur një nëpunës dogane zbuloi kompromisin për këtë çështje. Më propozuan që armën zyrtarisht ta ngarkonin në vagonin e mallrave dhe me trenin tim ta dërgonin në Konstandinopojë nën kontrollin e doganës. Aty duhej të shqyrtohej. Nëse aty do të njihej si armë gjuetie atëherë unë do ta merija sakaq. Përndryshe do të humbte. Unë e kuptova se ky ishte propozimi më i mirë që mund të arrija dhe e pranova. Me gëzim u binda se arma u vendos në vagonin e mallrave dhe pastaj unë dhe arma udhëtuam drejt Konstandinopojës, patjetër të ndarë, por edhe njëkohësisht.
Në Konstandinopojë u sula, i palarë siç isha, për në ambasadë dhe i tregova Louisit se çfarë kishte ndodhur. Pastaj shkuam të dy në zyrën e përkthyesve të amasadës për përkthyesin e katërt, Leschanovsky. Këtij i treguam për ngjaijen. Meqë katërmbëdhjetë ditë përpara kësaj ngjaijeje atasheut të ambasadës sonë kontit Deym, iu konfiskuan në Mustafa Pasha armë madje jo e rrezikshme, d.m.th. armë me saçme dhe gjoja si rrjedhojë e një vjedhjeje u raportuan të humbura, Leschanovskyt iu duk se edhe Mannlicheri im ishte i humbur dhe s'kishte kurrfarë shprese. Por meqë gjendej në Konstandinopojë, gjithsesi donte të përpiqej ta shpëtonte. Në zyrën e përkthyesve u hartua një letër e llahtarshme dhe ndër të tjera u pajis me stampa dhe vula nga më të pabesueshmet. Pastaj u thirr një kavas dhe u urdhërua që të nxitonte menjëherë për në stacionin e trenit dhe letrën t'ua paraqiste atyre njerëzve në duart e të cilëve ishte arma dhe që unë i kisha përshkruar me saktësi. Kavasi bëri si e urdhëruan dhe për habinë tonë pas një gjysmë ore ai u kthye triumfues bashkë me armën. Siç doli, kjo ishte si pasoje e shpejtësisë të aksionit tonë, të ndërmarrë prapa kurrizit të konsullit Calices, ndërkohë që ende asnjë zyrtar i vetëm i lartë nuk ishte njoftuar për hyijen e armës. Zyrtarët më të ulët, në duart e të cilëve ra arma në stacionin e trenit, të shastisur nga pamja e letrës së fuqishme të ambasadës perandorake, u gjunjëzuan pa kurrfarë kundërshtimi. Letra kërkonte në mënyrë të qartë dhe energjike se një armë gjuetie që i ishte marrë në mënyrë të padrejtë një farë baroni Nopça duhej të dorëzohej menjëherë. Aksioni arbitrar i Leschanovskyt në këtë mënyrë pati një sukses bindës dhe kësisoj megjithë aktin e Kongresit të Berlinit një Mannlicher Karabiner kaloi kontrabandë për në Konstandinopojë.
Ky episod dogane pati paralelin e tij, në rastin më të mirë në një ngjarje të vërtetë, ku një i huaj dhe një nëpunës turk dogane kishin ngërthyer një çantë, pastaj u morën me këtë për një farë kohe, derisa nëpunësi turk i doganës i tërhoqi vëmendjen të huajit se ishte më i fortë, pasi në tërheqje mund ta ndihmonin edhe nëpunës të tjerë dogane. I huaji nuk u hutua dhe vetëm bëri vërejtjen se ai në asnjë mënyrë nuk ishte i bindur nga një prove e tillë force. Kjo e zgjidhi situatën në favor të tij. Në të dy rastet kupton se si duhen trajtuar turqit dhe megjithëse unë asokohe nuk e dija këtë histori të dytë të doganës, më mjaftoi përvoja e së parës, në mënyrë që ta rregulloja prej këtej e tutje sjelljen kundrejt autoriteteve turke. Theksoj se kurrë nuk i kam hyrë rrugës së bakshishit. Kjo është më pak bindëse.
Të gjithë muajin nëntor mbeta te Louis. Louisi ishte i fejuar qysh në vitin 1899 me Bianca Berks dhe vëllai i Biancas, Lot, ishte gjithashtu tek ai në Konstandinopojë. Edhe unë banoja te Louis. Meqë nuk dija fare turqisht, nuk shihja asgjë interesante në Konstandinopojë përveç monumenteve. Pastaj njoha markezen Bridieux, të re dhe të bukur dhe gjithë gjallëri.
Për Konstandinopojën e asokohe nuk ishin karakteristike vetëm qentë e mëdhenj të rrugëve, pa zot, por edhe vrapuesi në Pazar me një trumpetë fëmijësh për të vrapuar përpara rrugës së kuajve dhe që duhej t' i tërhiqte vëmendjen njerëzve me anën e tingujve të trompetës për makinën që po afrohej dhe që ishte ‘e rrezikshme për të gjithë‘.
Një lidhje të ngjashme të kulturës perëndimore dhe barbarisë së kahershme e pashë në vitin 1921 në Sofia, kur regjimi Stambuliski për të rregulluar shpejtësine e automobilëve që qarkullonin në qytet, në vendin përpara pallatit mbretëror, kishin nxjerrë një dërrasë të madhe të mbushur me gozhda të dala, përbri një shtylle me llampë dhe policëve në shërbim u kishte shpërndarë urdhërin që dërrasën me gozhda të ngritura nga sipër ta hidhnin përpara çdo automobili që udhëtonte me shumë shpejtësi.
Në Konstandinopojë nuk kishte asnjë të huaj, të cilit të mos i shfaqej daullexhiu që vraponte përpara udhës së kuajve dhe askush nuk mund të largohej nga Sofia pa i treguar mikut të tij për ‘rastin gjenial të automobilit’ të qeverisë.
Si pasojë e pozicionit të saj, Konstandinopoja natyrisht që është shumë më e bukur se Nica, megjithatë kjo vlen për vlerësimin në largësi. Në brendësi Konstandinopoja me kostumet e saj kombëtare të panumërt dhe jo të shëmtuar, me mallrat difektoze europiane, xhamitë e saj, pallatet, turbet dhe burimet e qeta ishte në shumë vende piktoreske por askund me të vërtetë e bukur. Qysh në vitin 1902 nuk kam parë dhe nuk do të shoh asgjë që të ma prishë kujtimin e bukur.
Ndërkohë që isha te Louisi erdhi konsulli Para te mua në Konstandinopojë, të cilin e njihja qysh më parë dhe meqë unë doja të shkoja në Shkup ai më ftoi ta shoqëroja në udhën e kthimit. Unë e pranova ftesën e Paras me gjithë qejf, vizitova kësisoj për herë të dytë Athinën dhe pastaj shkuam për në Selanik, ku konsulli i përgjithshëm Hickl ishte përfaqësuesi ynë dhe ku Para më çoi në klubin gjerman. I gjithë udhëtimi kaloi pa ndonjë ngjaije për tu shënuar. Brenda në Shkup dhe përreth u mora me studime gjeologjike dhe gjeografike. Prej Shkupit shkova me kalë për në Prizren dhe në të vërtetë kësaj herë nëpër qafën e Jezercës. Prej aty nën një vezullim të mrekullueshëm pashë Alpet e Shqipërisë së Veriut në Gjakovë. Asokohe vendosa të merresha me hulumtimin e tyre, pa qenë i qartë për vështirësitë e punës.
Në Shkup arrita të sqarohesha në llojin dhe mënyrën si bëhej politika në Ballkan. Mjafton një episod. Një grup serbësh iu lindi idea të hartonin në Vjenë një broshurë antiserbe por edhe antiturke, e pastaj bënë tregëti në një farë mënyre me këtë në Shkup, që ajo sakaq të konfiskohej nga autoritetet turke. Kur në Yildiz morën vesh për këto broshura u shqetësuan për vendin ku ishte shtypur, siç munda të nxjerr nga një dokument zyrtar perandorak që trajtonte këtë rast të madh, meqënëse konsulli Calice kundrejt Yildiz gjithmonë kishte vënë theksin në miqësinë e tij me turqit, tashmë mendohej se monarkia luante një lojë të dyfishtë. Natyrisht ishin serbët ata që qeshnin.
Kur isha në Shkup vijonin të bëheshin reforma. Asgjë nuk e karakterizon situatën asokohe më mirë, kur megjithë veprimtarinë për reforma, një shqiptar i bëri Valiut Shakir Pasha propozimin që me urdhërin e tij të vriste dhjetë njerëz. Megjithatë si shpërblim kërkonte pistoleta Mauser me dhjetë fishekë.
Siç thashë më sipër, prej Shkupit u nisa për në Prizren. Aty mora tri zaptijepër të shkuar mekalë në Shkodër. Natën e parë fjeta në Hanin e Brutit dhe kur ditën tjetër në agim u largova me kalë, më qëlluan në një kthesë, nga afër, nga një grup lisash që gjendeshin në anën e djathtë të udhës. Plumbi shpoi kapelen time dhe ciku kokën, gjithsesi pa më plagosur. U hodha nga kali, kërkova vend ku të fshihesha dhe doja të qëlloja por nuk munda ta dalloja keqbërësin. Përveç të tjerave, në këtë çast kisha ndjenjën më të thellë jo kristiane prej gjahtari, i cili përgjon një prë të majme. Udhëtimi me kalë prej Urës së Vezirit për në Shkodër u bë pa u ndalur. Vizitën time të parë në Shkodër e bëra te konsulli ynë, baroni Bornemisza Gyula.
Meqë kisha me vete armën time, konsulli ynë e rregulloi, pasi unë bashkë me atë bëmë një vizitë zyrtare te Valiu në Shkodër, që të bëja një gjueti zogjsh uji në liqenin e Shkodrës. Vozitëm në zonën e përmbytur të liqenit dhe meqë më ndriti fati në gjueti qëllova me plumb një pelikan, një çafkë dhe dy karabulakë të vegjël, të gjitha në një distancë midis 100 deri në 200 hapa. Nga kjo arritje më doli nami në Shqipëri si snajper dhe kjo më vonë më solli shumë nderim dhe dobi ndër malësorët e këtij vendi.
Pas disa orësh kishim qëlluar mjaft dhe kur zbarkuam sërish në zyrën e doganës së Shkodrës, pamë një kompani nderi të nisur me muzikë. Kur i pyetëm na sqaruan se pritej solemnisht mbërritja e Shkëlqesisë së tij, diplomati otoman K. nga Cetinja, i cili vinte në Shkodër për të kaluar festën e Bajramit. Vendosëm ta soditnim pritjen. Ndër të gjitha parapërgatitjet e festës kishin harruar vetëm një diçka dytësore, që gjysma e rrugës ku duhej të kalonte heroi i ditës, Ahmed Fevzi Pasha, për shkak të përmbytjes ishte mbushur gjithë ujë. Kjo u vu re vetëm në çastin e fundit dhe kësisoj nuk kishte mbetur gjë tjetër veçse që të tërhiqej zvarrë për ty një trung druri, mbi të cilin diplomati nën tingujt e hymnit të sulltanit dhe përpara aparatit tim fotografik duhej të mbante ekuilibrin. Fatmirësisht ia doli mbanë. Skena ishte madhështore por e mirëfilltë turke. Një por e vogël, që në çastin më solemn sjell pa dashje diçka komike apo trazon ndjeshëm çështjen më të rëndësishme, në përgjithësi ka qenë për Turqinë gjithmonë karakteristike. Ushtarët kishin uniforma por u mungonin disa komça. Kavaleristët kishin mamuze por shpesh vetëm njerën. Midis Shkodrës dhe Pukës kishte një linjë telegrafike por izolatorët ishin të thyer dhe kështu teli ishte më kot te çengelët e hekurt që mbanin izolatorët ose izolatorët ishin të paprishur, por ishin të thyera shtyllat e telegrafit dhe zëvendësoheshin me pirunj druri. Në afërsi të Gevgelit, mbi Vardar kishte një urë moderne, të gjerë prej hekuri, që vinte nga Belgjika, por asnjë udhë që të të çonte tek ura. Kishte luftanije, por ato nuk kishin topa apo mitroloza e kështu me rradhë. Kjo fjalë e vogël, e bezdisshme, por, ishte ajo që në Turqi megjithë vullnetin e mirë të njerëzve të veçantë, e bënte të pamundur çdo përparim, çdo llogaritje e bënte pluhur e hi dhe për pasojë kishte rënien e perandorisë. Ka ligje të mirë, por ato shfrytëzohen për të shtypur pamëshirshëm popullsinë. Ka ushtarë, por nuk ka armë. Edhe në kohën e xhonturqve ka edhe lokomotiva në hekurudhën Hedscha, por nuk ka asnjë punishte ku ato të mund të riparohen.
Kur u kthyem në shtëpi pas gjuetisë si dhe spektaklit të pritjes solemne, Bornemisza dhe unë morëm vesh se Valiu ishte vënë në dijeni që më kishin qëlluar me armë dhe gjatë gjuetisë sonë i kishte shprëhur konsullatës keqardhjen në lidhje me këtë. Ne i njoftuam menjëherë një vizitë Valiut dhe shkuam te ky djallush i gjorë, të cilin njoftimi i vizitës sonë e kishte vënë në siklet të madh sepse mendonte se neve nuk na mjaftonte shfajësimi i tij. Krejt ndryshe nga sa e priste unë e falënderova për dashamirësinë e tij dhe e luta që të mos e ndiqte më tej çështjen. Kjo u bë pjesërisht, por gjithsesi sipas mënyrës së mirë turke, hanxhiu i Brutit i papërzier në këtë çështje u burgos për disa javë, ndërkohë që fajtori, emrin e të cilit unë edhe më vonë nuk munda ta marr vesh, vërdallosej përqark i lirë. Pas disa vitesh e pashë veten të detyruar që hanxhiut të gjorë t'i bëja një dhuratë në para.
Në fund të vitit 1901 nga Shqipëria nëpër Cetinje shkova në Vjenë. Tregov shumë mbi udhëtimin tim dhe përpjekja ime për ta fshehur nga prindërit e mi aventurën shqiptare dështoi plotësisht, pasi lajmi “Atentat ndaj një udhëtari hungarez” doli në datën 31 dhjetor në Neue Freie Presse, Frankfurt am Main. Ashtu si ka raportuar Frankfyrter Zeitung nga Shkodra, “një zaptije nga Luma ka qëlluar mbi baronin FrancNopça, i cili vinte nga Prizreni dhe shoqërohej nga një shpurë qeveritare me kuaj. Një plumb ka shpuar kapelen e tij, megjithatë ai ka mbetur i palënduar. Zaptija i përket atyre xhandarëve, të cilët për shkak të zbatimit të reformave ishin nxjerrë nga puna. Baroni Franc Nopça është kadet rezervë në regjimentin 2 të husarëve.”
Për t'i lajkatuar autoritetetturke, përkëtëlajm, natyrisht pas një përgënjeshtrimi jo të vërtetë. Neue Freie Presse e botoi atë nën titullin “Një atentat i pretenduar.” “Ne kemi riprodhuar”, thuhej në këtë artikull, “në gazetën e sotme një lajm të gazetës së Frankfurtit nga Shkodra se mbi Dr. baron Franc Nopça gjatë një udhëtimi me kalë nga Shkodra për në Prizren është qëlluar nga një zaptije i pushuar. Në lidhje me këtë baroni Nopça na kërkon botimin e këtij njoftimi me shkrim: Incidenti i njoftuar në gazetën tuaj të sotme, sipas një raporti të Frankfurter Zeitung, përsa i takon një udhëtimi tim me kalë midis Prizrenit dhe Shkodrës, ishte jo aq i rëndësishëm, ashtu si krijon përshtypjen telegrami i Frankfurter Zeitung, kështu që unë zyrtarisht nuk kam njoftuar aspak zyrtarët e konsullatës perandorake austro-hungareze. Çfarë ndodh në brendësi të Shqipërisë, vërdalloset derisa mbërrin në veshët e ndonjë reporteri në përmasa gjigande. Me nderime, Dr. baron Nopça, junior.”
Pas këtij udhëtimi doja të merresha sërish me paleontologji, por meqë në Vjenë ishte e pamundur të përpunoje ekstremitetet e dinosaurëve e mora në Paris të gjithë materialin tim për dinosaurët, të gjetur qysh në vitin 1899 dhe punova në Jardin des Plantes, ku njdha edhe paleontologun e famshëm, profesorin Albert Gaudry. Duke bërë shëtitje të shkurtra shkova në Bruksel te profesori Louis Dollo dhe në Bulonjë te profesori Lennier. Një shëtitje e planifikuar për një javë në Londër më bëri që më në fund ta zhvendos aty studion time. Në Londër qëndrova deri në fund të prillit dhe më pas i dërgova sendet e mia të mbetura në Paris në apartamentin tim në Rue Caumartin. Debutimi im në Londër nisi meqë unë iu përvesha punës për origjinalin e Hypsilophodon dhe menjëherë konstatova se Hulke në Philosophical transaksions të Shoqatës Mbretërore i kishte përshkruar kockat e Hypsilophodon si pjesë të ballit dhe të hundës, të cilat ishin pjesë e një nofulle të poshtme. Sipërfaqet përtypëse të dhëmbit, të nxjerra nga shkëmbi, ai i kishte përcaktuar si pllaka sklerotike të syve. Këto korrigjime pozicionimi që u kishin shpëtuar paleontologëve anglezë, formuan krahas të tjerave pjesën e parë të artikullit ‘Shënime mbi dinosaurët britanikë’ të botuar në Geological Magazine. Pas Hypsilophoden vinin në rradhë Polacanthus dhe Streptopondylus, të cilët të dy i rikonstruktova. Por te ky i fundit nga nxitimi, siç dëshmoi më vonë Huene, bëra disa gabime të mëdha. Disa vite më vonë, në po këto seri artikujsh dolën punimet e mia mbi Stegosaurus, Priscus dhe Craterosaurus.
Në Angli kishte mundësi të mrekullueshme pune dhe njerëz shumë miqësorë (A.S. woodward, Andrews, Lydekker, Sherborn e kështu me rradhë). Unë komunikoja në shtëpinë woodward krejt i shpenguar, si në shtëpi, më tej edhe te Lydekkers. Njerëzit në Londër përpiqeshin që edhe jetën time private ta bënin të këndshme. Në Paris nuk e vura re një gjë të tillë. Unë i pranoja me dëshirë anglezët si shoqërues dhe Anglinë si vendndalim, por edhe gjermanët janë dijetarë të mëdhenj dhe me themel në specialitetin e tyre. Majin dhe qershorin i kalova në Vjenë te prindërit e mi. Qëndrimi u shkëput vetëm nga një shëtitje për gjueti në Shallaburg, te baroni Tinti. Qysh në fillim të korrikut deri më 15 gusht isha te konti Lence Oldofredi në Also-dhe Felsd Porumbak dhe malësitë e atyshme.
Qëllimi i vizitës sime te Oldofredi ishte që të gjuaja ndonjë ari në malësitë Fogarasch dhe në të vërtetë doja që ta arrija këtë nëse ndonjë ari i sulej kopesë së deleve. Në përgjithësi më kishin treguar se një ari në të tilla raste nuk është frikacak si zakonisht, por bëhej agresiv.
Gjithashtu mendoja si diçka shumë të bukur dhe se kërkohej gjakftohtësi për afrimin tek ariu në errësirën e natës, ndërkohë që qentë i lehin, barinjtë bërtasin, delet të frikësuara shtyjnë njera tjetrën dhe ai duke goditur vetëm me putra uluriste dhe ishte gati ta mbronte prenë e tij. Meqë ariu në veçanti vizitonte më shpesh stanet malore Buna, stanet Intreisvor dhe stanet Racovician, kalova 14 ditë në këto tri stane, por nuk e rastisa ariun, i cili çdo herë i shkaktonte dëme kopesë, kur unë nuk isha, derisa më në fund barinjtë qeshën dhe hyrjen time në një stan e panë si një shenjë të pagabueshme, që atyre për sa kohë që unë do të qëndroja aty, nuk do tu prishej qetësia e natës nga arinjtë, çfarë edhe doli e drejtë.
Frikë dhe inat shkaktoi ndër shtresën e lartë civile dhe ushtarake të Nagy Szeben (Hermanstadt, Sibiu) kur një herë unë dhe Olofredi në restorantin ‘elegant’ Zum Romischen Kaiser morëm për darkë një bari të veshur me kostumin e tij kombëtar rumun dhe u ulëm botërisht në një tavolinë bashkë me të. Nga ana jonë ky ishte një lloj demonstrimi kundër saksëve të Nagy Szeber që kishin antipati ndaj nesh, me të cilët prandaj nuk komunikonim dhe që donin vetëm të na qortonin për mendjemadhësi aristokrate. Gjatë qëndrimit tim të shkurtër në pjesën thelbësore të Alpeve Fogarasche nuk i pashë dhitë e egra dhe kur gjatë shëtitjes sonë dështoi në çdo drejtim pjesa e gjuetisë, atëherë shëtitja u bë e tillë që unë me Leonce Oldofredin e gjorë dhe të pafat, por i këndshëm dhe gazmor, pëijetuam disa ditë të gëzura.
Nga ana epeizazhit Alpet Fogarasche, gjithmonë mbeten shumë më pas malësive Retezat, meqë ke gjithonë përpara pllajën Fogarasche relativisht pranë. Prej Fogarasche shkova në shtëpi dhe pastaj për në Bernë, në Kongresin ndërkombëtar të zoologëve. Këtu njoha profesorin Osbom nga Nju Jorku dhe Merriam nga San Francisco. Huene ishte gjithashtu aty. Me Huene dhe gruan e tij bëmë një shëtitje në oberlandin e Bernës.
Zvicra nuk më pëlqeu, pasi gjithçka është ngritur për të shfrytëzuar të huajt. Vendi është me të vërtetë i bukur, patjetër çdo gjë e modeluar disi shumë, aq sa të arrija ta pëlqeja. Për mua janë më të dashura Karpatet. Gjithashtu, vetëm njerëzit që janë në Zvicër! Hoteli i vogël në të cilën kaluam natën, ishte tejet i mbushur me të huaj dhe për më tepër kur në Zvicër njeriu nuk vjen për të fjetur i ngjeshur në rradhë si sardelet me të huajt, të cilët janë pothuajse njëlloj jo interesantë dhe të panjohur për sa i takon pikëpamjeve, edukimit dhe karakterit. Nëse merr arratinë nga kjo dhe paraqëlqen të jetosh vetëm në hotelet e klasit të parë të Zvicrës, kësisoj sërish e njeh pak Zvicrën. Për mua është njëqindmijë herë më e dashur Shqipëria me rreziqet dhe aventurat e saj, me ngjyrat e saj të mrekullueshme, megjithëse me sistem ndriçimi krejt të pamundur, pastaj me njerëzit e saj gazmorë dhe primitivë por pikërisht nga kj o edhe interesantë, pavarësisht mungesës së komoditeteve dhe rrugëve të mira.
Menjëherë mora arratinë nga Zvicra për në Szacsal dhe prej aty në tetor të vitit 1904 shkova sërish te Louis Draskovic në Konstandinopojë. Për të mos i thënë të gjitha po përmend vetëm se gjatë këtij qëndrimi të dytë në Konstandinopojë disa prej nesh, pikërisht Louisi, konti Stani Deym dhe unë bëmë një shëtitje për gjueti në të ashtuquajturin çiflik polak në Riva, në breg të Detit te Zi. Deym kishte marrë një çadër fushimi. Në Riva arritëm duke vozitur me një barkë të madhe nëpër një liqen të mrekullueshëm dhe prej aty vozitëm në grykën e një lumi për në brendësi të vendit. Më pëlqeu uji e qetë dhe peizazhi me kulmakë dhe pyje të kahershëm në të dy anët e lumit.
Ndonjëherë dilte ndonjë buall i ujrave nga kulmakët dhe zhdukej në ujë ose kthente kokën ngadalë nga ne dhe zgurdullonte sytë. Si një racë gjedhi e përshtatur ndoshta në jetën e ujit, bualli është interesant nga ana zoolojike, pasi ndërsa një gjedh në gjendje pushimi ballin që e ka gati për sulm e mban gjithmonë pothuajse vertikal, kështu që pjesa e hundës ka një pjerrësi më shumë se 45 gradë kundrejt pozicionit horizontal, bualli i ujrave edhe në sterë e mban ballin pothuajse horizontal dhe i ngre flegrat e hundës shumë përpara. Shkaku për këtë ndryshim të pozicionimit të kokës duhet kërkuar në pozicionimin në gjendje pushimi të kokës te kafshët që qëndrojnë në ujë.
Më në fund lumi, gjatë cilit po shkonim tatëpjetë, u bë kaq i cekët sa barka jonë mbeti përfundimisht në lym. Aty zbritëm në tokë. Faktotumi ynë gjeti për ditën tjetër personin që ngre gjahun dhe ne ngritëm çadrën. Louisi, i cili mund të fliste edhe cingançe vizitoi një fushim ciganësh dhe mbrëmja kaloi mjaft mirë. Por ijetëm pak sepse Louis nuk ishte mësuar të flinte në çadër dhe mua më shqetësonte bagazhi i shumtë që kishim me vete.
Ditën tjetër e kaluam në pyje, të cilët lartësohen në mënyrë të mrekullueshme mbi këtë shkëmb gume vullkanike. U organizuan shumë gjueti drerësh. Një pyll kaq i vogël aziatik është diçka krejt ndryshe nga një pyll te ne. Mungojnë gëmushat gjithmonë të gjelbërta, pikërisht lianat. Nga pema në pemë dellet e hollë dhe të fortë, nëpërmjet spiralesh elastike varin fundet e tyre të hollë si thumba nëpër degët, kështu që në gjelbërimin e gjetheve, mund ta pranosh për të vërtetë praninë e tyre nëse ndonjera prej tyre të çjerr kapelen. Përfaqësuesin e fundit të kësaj bimësie gjarpëruese munda ta gjej në gardhet e ultësirës së Shkodrës. Ndërkohë që këtu kishte bimë të veçanta, për të cilat njeriu bëhej i vemëndshëm vetëm pasi i kërkonte, ato në Azinë e Vogël i gjen në çdo pemë.
Gjuetia kaloi pa arritur as edhe një gjë. Ditën tjetër gjatë kthimit për në Detin e Zi pati një stuhi sa kishte rrezik për jetën dhe shpesh për shkak të valëve horizonti as që shihej nga barka jonë. Era e Veriut na kërcënonte të përplaseshim në bregdetin me gur shkëmbor të Azisë së Vogël dhe prandaj vozitësit tanë duhej të vozitnin tutje, jashtë në det. Fatmirësisht ishin gjashtë dhe kësisoj nuk iu shkoi puna dëm për të na sjellë të sigurtë në Dardanele, ku pastaj rryma na solli sakaq në Yenikdy.
Në Konstandinopojë komunikoja me rusin, të cilin tashmë e njihja, Mandelstamm, një çifut i mprehtë dhe njohës i shquar i të drejtave ndërkombëtare, i cili habitej që unë lexoja ‘Stirner der Einzige und sein Eigentum. Më tej njoha Pierre Lotin, një njeri i dashur. Përveç kësaj vizitoja shpesh baroneshën Anna Kuhn, në zanafillë kontesha Raday, pastaj baronin Calice, ambasadori austro- hungarez, më tej të birin e tij dhe më në fund konsullin e përgjithshëm Zepharovich, një ish Thereniast, i cili ishte krenar për xhaxhain e tij me profesion mineralog.
Pak para nisjes për në Shkup u sëmura në Konstandinopojë dhe i sëmurë udhëtova me tren për në Shkup. Aty qëndrova te Bohumil Para në konsullatë dhe bëra shëtitje në Prizren, ku edhe u ushtrova për të mësuar gjuhën shqipe, pasi dojatë studioja edhe gjeologjinë e viseve të këtij qyteti. Më tej udhëtova për në Tetovë dhe Mitrovicë. Udhëtimin për në Prizren e ndërmora me Dr. Paul Traeger nga Berlini, etnografin dhe udhëtarin e Shqipërisë, i cili asokohe ishte në Shkup.
Deri në Ferizaj, ku mbërritëm pasdite, udhëtimi vijoi pa ndonjë ngjaije. Gjithsesi në Ferizaj morëm kuaj pothuajse shumë të këqinj. U nisëm për në Prizren, por vetëm pas dy kilometrash u ktheva në Ferizaj, për të shkuar për në Prizren ditën tjetër me një
kalë më të mirë. Gjithsesi hamalli nuk duhej të lëvizte prej aty. Perfundimi ishte që unë e kalova natën mirë në Ferizaj, por hamalli i çoroditur nga errësira, nëpër natë, ra brenda në akullin e përroit Crnoljevo dhe pastaj më në fund u detyrua që në Crnoljevno të flinte në një han mjeran. Prizrenin e arritëm pothuajse njëkohësisht, mbrëmjen tjetër, një dëshmi që parësisht çdo guximi dhe kënqësie nismeje, gjithsesi nuk është e mirë që ta cytësh një çështje, përkundrazi ta çosh atë më tej me durim dhe këmbëngulje. Në Prizren u vendosa në një ‘hotel’ për të qenë i detyruar të flisja shqip, por shpejt doli se pronari nuk ishte shqiptar siç e mendoja por ishte kuçovalsh. Prandaj me të komunikova jo në shqip por në rumanisht. Zanati i hanxhiut siç e vura re më vonë, në vitin 1900 në verilindje të Shqipërisë ishte kryesisht në duart e kuçovalshëve. Edhe hanxhinjtë i Crnoljevos dhe Shtimes ishin pjesërisht kuçovalsh.
Kushtet politike ishin shumë të qarta. Para pak kohësh banorët e Lumës i kishin përzënë nga zona e tyre të gjithë autoritetet turke, me përjashtim të kadiut dhe kur bashkëbisedimet e Lumës, tashmë të pavarur, me qeverinë po zgjateshin, drejt Prizrenit po marshonin 600 lumianë. Gjatë marshimit numri i tyre u rrit në një mijë dhe trupat turke të batalionit 2, të cilat gjendeshin në Prizren dhe sipas dispozitës fillestare mund të kishin qëlluar mbi kryengritësit, në çastin e fundit morën një kundërurdhër, pra që lumianët mund ta pushtonin Prizrenin, ndërkohë që administrata e qytetit për të parandaluar plaçkitjet e pa veten të detyruar që lumianët fillimisht t'i paguanin me katër piastra në ditë për person dhe më vonë kur gjithashtu sërish në Tetovë munda të vërej marrëdhënien e mirë midis konsullit tonë Bohumil Paras në Shkup dhe bektashinjve të atyshëm, arrita të kuptoj se midis këtyre dy grupimeve ndodhte dicka e veçantë, çfarë natyrisht më mbeti si një gjë a gjëzë. Mirëpo në shkurt të vitit 1906, kur arrita të marr vesh se një bektashi në Tiranë kishte ngritur një shkollë të fshehtë shqipe, kuptova se qeveria austro- hungareze i përdorte këta njerëz për zhvillimin e ndjenjës kombëtare shqiptare ndër shqiptarët muslimanë. Meqë disa bektashinj mbanin në brezat e tyre një sferë të madhe qelqi me faqe të lëmuara, hamendësoj se ata vetë e përdornin këtë për veprime hipnotizimi, siç duhet të jetë parashkruar nga feja e tyre, e cila predikon mirësinë mistike dhe durim.
Në lidhje me shëtitjen në Mitrovicë është për tu treguar se pak para kësaj, armiku i mirënjohur i rusëve Isa Boletini, pa e zgjatur shumë, bagazhin e sapombëmtur të konsullit rus e kishte transportuar me anë të njerëzve të tij nëpërmjet hekurudhës dhe e kishte dërguar në Shkup, me vërejtjen se ai, Isa Boletini, nuk duronte dot në Mitrovicë asnjë konsull rus, kësisoj kaloi një kohë e gjatë derisa një konsull i ri rus hyri në Mitrovicë.
Prej Shkupit, nga fundi i dhjetorit udhëtova për në Beograd, ku rastisa në një universitet me pak aktivitet, njoha botanistin, Dr.I. Adamovic, frekuentova seminaret dhe disa ditë i kalova te profesori Cvijic. Me profesorin Cvijic, më vonë kur guxova të dyshoj për spekulimin e tij mbi masivin tektonik të Dinarideve dhe Albanideve, pata një konflikt shkencor, të cilin ai e ktheu si konflikt personal meqenëse e shihte si një fyeije personale që unë nuk e pranoja hipotezën e tij. Kjo bëri që sulmet e mia kundër Cvijic të bëheshin gjithmonë e më të fortë dhe përfunduan në vitin 1915 me fitoren time.
Meqënëse sëmundja që më kishte zënë në Konstandinopojë nuk ishte zhdukur ende në Beograd, tashmë për Krishtlindje isha në Szacsal, ku edhe qëndrova deri në fund të janarit. Pastaj prej Szacsalit udhëtova disa ditë për në Vjenë, ku përpunova vrojtimet e mia gjeologjike të bëra deri tani në Shqipëri dhe hartova atikullin tim të parë mbi gjeologjinë e Shqipërisë.
Ai doli në almanakun vjetor të Insitutit perandorak të Gjeologjisë në Vjenë, por u prit shumë ftohtë në rrethet shkencore. Pas shumë vitesh u vu re se ky artikull, patjetër i bazuar në materiale me mangësi, gjithsesi kishte qenë më i mirë se sa ishte menduar në fillim. Rastësisht, nëpërmjet kombinimesh të guximshme kisha arritur atë që duhej.
Pas hartimit të trajtesës sime mbi Shqipërinë shoqërova për në Egjipt nënën time në fund të janarit dhe motrën Ilona. Udhëtimi vijoi në bordin e avullores Kleopatra të kompanisë austriake Lloyd dhe ishte një udhëtim shumë i trazuar. Pjesën e parë të kohës e kaluam në Hotel Shepher në Giseh dhe bëmë shëtitje nëpër kala, vizituam burimin e Moses dhe iu ngjitëm piramidave. Në Kairo njohëm edhe kontin Koziebrozky, një diplomat austro-hungarez mendjemadh, por edhe i trashë. Vetëm Szentivany Egon më ndali që të mos përfundonim në duel unë dhe kontit.
Në fillim të shkurtit nëna dhe motra ime udhëtuan për në Egjyptin e Sipërm. Zgjodha një karvan dhe u nisa me gjashtë gamilje prej piramidave për në Faiyum dhe fushimin e ngrita në Qasr-al-Sagha. Qasr-al-Sagha është një tempull i vogël dhe i lashtë egjiptian buzë liqenit të dikurshëm Mori. Midis bregut të sotmë të liqenit dhe këtij tempulli gjenden rrënojat e qytetit romak Dune. Pra liqeni po tërhiqet.
Në Qasr-al-Sagha qëndrova shumë javë dhe mblodha mbetje fosilesh të vertebrorëve të tokës, të cilat i përkisnin formimit të deltas eozene dhe oligozene të një lumi të kahershëm. Përveç kësaj studiova faktorët, që vepronin në formimin e shkretëtirës. Gurët e gërvishtur nga rëra fluturuese, të cilët shpohen, vende vende në forma me majë, prej rërës që fryn si dhe koija e forcuar e shkretëtirës dhe shkëlqimi i shkretëtirës, ishin po aq interesante si edhe gungat prej gipsi dhe rozetet prej gipsi prej disa metrash apo humnerat që bien thikë, në të cilat del kripa e gurit. Nga loja e rërës fluturuese, arrin t'i shohësh damarët e butë, po aq pak sa gjurmët e mbetjeve të bimëve dikur të mbira mbi sipërfaqen e rërës, por të thara nga era. Buzë shkretëtirës më ngërtheu interesimi për luftën midis rërës fluturuese dhe tokës së ujitur dhe me bimësi. Pyje të rinj të harlisur të hurmave sikur shpërthejnë prej rërës në ngjyrë të verdhë në okër.
Në udhën prej piramidave për në Qasr-al-Sagha has edhe mbetje të maleve dëshmitarë. Në të tilla rrëpira shemben shtresa argjile për prodhimet që duhen për guzhina. Shtresa guri ranor ose të pasura në gëlqere shfaqen në formë faqesh mali.
Ishte interesante se në shtresat prehistorike të argjilës të liqenit Mdris sëbashku me veglat prej guri të neolitikut hasa edhe fukoide të mëvonshme. Këto ishin formime prej rëre të përforcuar, të pastër, të dobëta, në trashësinë e gishtit dhe disa metra të gjatë. Dukshëm, në pjesët e mbushura dallojmë kalimet gërryese të krimbave dhe të guackave.
Aty ku mbi tokë gjenden gunga prej guri stralli, në të çarat e tyre mund të konstatoje shumë shpesh copa eolitike. Kjo ndodhte nëpërmjet ngrohtësisë depërtuese të rrezatimit të diellit dhe shpesh ishte një shenjë përplasjeje. Plasaritjet e mëtejshme të pjesëve më të vogla skajore nëpër copat e thyera linin të dukeshin skaje të retushuar. Për zgjidhjen e kësaj pikëpyetjeje eolitike do të rekomandohej studimi urgjent i copave të tilla.
Përveç kësaj, do të tregoja pak për Egjiptin. Ngjyrat e peizazhit janë e verdhë dhe një e kaltër e zbehtë. Herë - herë ka edhe ngjyrë të kuqe. Në Shqipëri, përkundrazi mbizotëronte ngjyra portokalli dhe tonet ngjyrë manushaqe. Mjedisi londinez në rastin më të mirë është në ngjyrë blu në gri. Në Karpate mjedisi është kryesisht i kaltër, vetëm me lindjen e diellit bëhet ngjyrë rozë. Ngjyra portokalli, madje manushaqe, janë të rralla në Karpate.
Për rrënojat e Egjiptit të lashtë kam shumë pak për të thënë. Madhësia nuk është apak imponuese, pasi harrohet se njeriu ka para tij një krijim të natyrës. Një rrugë e punuar e Faiymit, i cila është e ndërtuar me blloqe basalti, vetëm para disa vitesh është përshkruar nga një gjeolog gjerman si një kalim natyror basalti. Profesori Stromer dhe unë natyrisht që e kemi kundërshtuar.
Në Faiym pata fat që të perjetoja edhe një stuhi rëre të fuqishme. Finesën e materialit që vërtitej në ajër mund ta kuptojë vetëm ai që eka parë një diçka të tillë. Në përgjithësi rëra e shkretëtirës ka aftësinë për të depërtuar kudo. Edhe thatësira e ajrit është diçka që bie në sy. Buka e prerë herët në mëngjez nga mesdita forcohet, buzët çahen dhe lëkura plasaritet.
Në fund të shkurtit vizitova nënën në Faiym, pastaj u kthyem të gjithë sëbashku me tren për në Kairo. Prej Kajros, duke e lënë nënën pas, udhëtova në fillim të marsit për në Athinë dhe aty takova diplomatin tonë, baronin Burian. Për të shkurtuar udhëtimin nëpër det shkova në Selanik dhe prej aty nga Viena shkova në Londër.
Nga gërmimet e mia paleontologjike të Egjiptit, copën më të mirë të të cilave e mora me vete në Londër, e cila ishte një kafkë Moeritherium, ia dhurova Muzeut të Historisë së Natyrës. Shkaku që unë nuk ia dhurova Fdlddani Inëzet (Instituti Gjeologjik) në Budapest, ishte mënyra se si u vlerësua një koleksion i mbledhur nga mua në Siebenbiirger, të cilin unë ia kisha dhuruar këtij instituti. Copat e ‘përshtatshme' të koleksionit u përzgjodhën dhe duke harruar se në përgjithësi ‘një kali që dhurohet nuk i shihen dhëmbët’ më pyetën se çfarë duhej të bënin me materialin e ‘panevojshëm’, d.m.th. me copëzat shkëmbore meqë aty nuk kishte format të paracaktuar. Unë u përgjigja që ta hidhnin në plehra. Fdldtani Intëzet për aq kohë sa ishte drejtor Johan Bock nuk mori as edhe një dhuratë tjetër.
Studimet e mia në Londër pësuan një shkëputje një javore, gjatë së cilës unë ndërmora një shëtitje shplodhjeje për të peshkuar në Sandown në Ishullin wight. Aty unë shoqërova njerëz në peshkimin që bëhej natën dhe i zhytur deri në gju në ujë, ndihmoja të tërhiqnim rijetën e rëndë drejt bregut dhe ditën e kaloja me vozitësit e kështu me rradhë. Kjo ishte një punë e rëndë dhe rraskapitëse por e shëndetshme. Përveç kësaj gjatë mesit të qershorit qëndrova duke studiuar në Londër, ndërsa korrikun e kalova në shtëpi në Szacsal.
Meqënëse isha në gjendje të mirë fizike, vendosa që në verën e vitit 1905 të ndërmerrja sërish atë plan, të cilin ma kishte prishur sëmundja në vitet 1903 dhe 1904 dhe të studioja gjeologjinë e Shqipërisë së Veriut. Pamjen e Alpeve të Shqipërisë së Veriut prej Qafës së Jezercës, midis Ura e Vezirit dhe Shkodrës nuk mund t'i harroja. Edhe lugaja e Gjalicës së Lumës e mbuluar me dëborë ende më kujtohej. Në të vërtetë në vitin 1905 më në fund ia dola mbanë të realizoja planet e ravijëzuara qysh në vitin 1902.
Udhëtimet e mia për të hulumtuar Shqipërinë filluan në verën e vitit 1905. Në fillim të gushtit udhëtova për në Cetinjë. Aty takova sërish diplomatin tonë Kuhn von Kuhnenfeld dhe bashkëshorten e tij, konteshën Anna Raday (mbiemri i vajzërisë). Me këtë rast u regjistrova për vizitë te princi Nikita dhe pasdite sëbashku me familjen Kuhn isha ftuar për tenis te princesha Jutta von Mecklenburg. Erdhën edhe princi tinzar Nikolaus i Malit të Zi dhe princesha, të cilës edhe iu prezantova. Jutta ishte shumë e këndshme. Unë luajta me të kundër diplomatit francez markezit Sarcey dhe Anna Kuhn. Besoj se humbëm.
Në mbrëmje Jutta dhe princi malazez Danilo ishin te familja Kuhn për darkë sepse ishte dita e emrit e konteshës Anna. Bëra muhabet gjerë e gjatë me Danilon për gjuetinë. Ai me rrëfeu se sa e këndshme ishte të gjuaje delfinë me gjyle. Unë i tregova për dhitë e egra e kështu me rradhë. Koha kaloi për mrekulli dhe më në fund ra fjala për Londrën. Danilo u shpreh, “Londra është e shkëlqyer. Është shtet i vërtetë'. Unë, “Po Madhëri, është shumë më e madhe se disa shtete europiane.” Në atë çast me ra ndër mend se isha përpara një pasuesi të fronit të mikroshtetit Mal i Zi dhe vetëm për të mos shkëputur Çalinë vijova, ”Për shembull Norvegjia, e cila ka vetëm 4 milionë banorë.” Situata u përmirësua. Përveç kësaj, po atë mbrëmje Danilo iu ankua konteshës Kuhn se ende nuk e kishte Kryqin e Madh austriak, ndërsa çdo princ çunak gjerman kishte një të tillë dhe tha “Unë, admiruesi besnik i Sovranit Tuaj, kam mbetur 14 vjet në vend.’ Ndërsa mua më zuri një dhimbje e madhe koke.
Në Cetinjë njoha diplomatin turk Ahmet Fevzi Pasha. Me familjen Kuhn dhe Ahmet Fevziun mora pjesë në shëtitjen për në Lovcen kur doja të shkoja nga Cetinja për në Shkodër Ahmet Fevzi, i cili me sa dukej kishte zënë miqësi të ngushtë me mua, më dha një letër rekomandimi për Valiun e Shkodrës. Mirëpo kjo ishte e koduar dhe siç mora vesh më vonë këtij Valiu i thuhej që kur të hyja në Shqipëri të mos lejohesha të udhëtoja nëpër viset e saj. Kur pas disa ditësh në Shkodër më priti Valiu, ai pasi mori letrën rekomande të koduar u soll ftohtë ndaj meje dhe më ndaloi të udhëtoja nëpër Shqipëri. Kur informova konsullin Kral për këtë ndalim të papritur që më njoftoi Valiu, konsulli më ftoi dhe më tha, “Për këtë ka vetëm një përgjigje, pavarësisht ndalimit që ka urdhëruar Valiu, ju qysh sonte do ta kaloni natën jashtë Shkodrës dhe do ta nisni menjëherë udhëtimin tuaj.” U tha, u bë. Unë ndërmora një shëtitje nëpër Shosh, por u sëmura dhe u desh që me shumë mundim të më transportonin për dy ditë prej Shoshit nëpër Prekal dhe pastaj drejt Shkodrës. Në Shkodër mbërrita me shumë stërmundime dhe qëndrova një javë i sëmurë te Csaky Imre në nënkonsullatë. Konsulli A. Kral është njeri shumë i mirë. Ai më shfrytëzoi dhe unë e shffyëzova atë dhe kësisoj çdo gjë është në rregull. Njoha imzot Primo Doçi, infulierte Abbas Nullius i Mirditës. Ky peshkonte njerëzit, por vetëm për qëllimet e tij private.
Megjithëse udhëtimi im i parë për në Shqipëri ishte vënia në zbatim e një projekti të vitit 1901, prapëseprapë doli i pafat, pasi sëmundja sërish më pengoi për një udhëtim të gjatë. Por nuk e lashë pas dore. Shkova i sëmurë në Szacsal, qëndrova prej gushtit deri në tetor në Karpate për tu shëruar dhe u ktheva sërish nëpër Cetinjë për në Shkodër dhe pastaj më në fund qëndrova me sukses në Shqipëri deri në dhjetor.
Ahmet Fevzi më dha sërish një letër rekomandimi kur u nisa për udhëtimin e ri, por njëkohësisht një letër urgjente për avokatin e tij në Shkodër. Te Valiu nuk shkova me letrën rekomande të Ahmet Fevziut dhe vetëm pasi isha në malësi ia dërgova avokatit letrën, pasi këtë herë hamendoja se kishte përdorur stilin e një letre prej Uriahu dhe kështu i kurseja diplomatit otoman një telegram të koduar. Kësisoj letra rekomande e Ahmet Fevziut mbeti pronë e imja dhe rastësisht më vonë më hyri në punë akoma më mirë.
Për udhëtimin tim të dytë të madh kam disa gjëra për të thënë. Kur kisha ardhur në verën e vitit 1905 në Shqipëri, natyrisht që ende nuk e dija se si udhëtonin në Shqipëri. Asokohekisha në shërbim tim si përkthyes një shqiptar plak gjermanofolës, Santoja, përveç këtij kisha një qiraxhi kuajsh me dy kuaj, një për Santojan dhe një për mua. Qysh me ndalesën në Gjan vura re se në Shqipëri kishte vështirësi me kuajt, kjo sepse nuk ishte e lehtë të gjeje strehë dhe ushqim për ta. Përveç kësaj pashë se cilësia e udhës e vështirësonte vijimësinë me kuaj, por mendova se nuk isha i vetmi që kisha ardhur të udhëtoja në këtë mënyrë në Shqipëri, nëse rastësisht Steinmetz nuk do të më kishte tërhequr vëmendjen në librin e tij, Shëtitje nëpër Shqipërinë e Veriut, në lidhje me metodën e tij të udhëtimit. Arrita ta kuptoj këtë çështje, pra Steinmetz e kishte zakon që udhëtimet e tij t'i bënte me këmbë dhe në të vërtetë i shoqëruar vetëm nga malësorë vendas dhe kështu vendosa që kur të shkoja sërish në Shqipëri, në nëntor të vitit 1905 të ndiqja shembullin e tij. Metodën e tij të udhëtimit e përpunova deri diku më vonë, atëherë kur unë krejt ndryshe nga Steinmez përveç prestigjit fitova edhe simpatinë. Prestigjin e arrita duke dhënë shuma të mëdha parash, çfarë na i shtrenjtonte së tepërmi udhëtimin mua dhe pasuesve të mi por që mua më bënin shumë punë, ndërsa simpatinë e fitova nëpërmjet komunikimit miqësor, dashamirës dhe gazmor me malësorët. Në fillim, për shkak të njohurive të pamjaftueshme të gjuhës shqipe patjetër që mora përkthyes, një shkodran katolik, Deli Shala, ndërsa më pas shkova me kalë deri në Reç, por prej aty e ktheva kalin për në Shkodër. Famullitarit të Reçit, ku kalova natën, iu luta për një shoqërues për më tej, i cili duhej të më çonte në Shkrel dhe kështu vijova më tej nga njeri famullitar te tjetri. Në fillim udhëtimin e bëra nëpër zonën karstike midis Centalit dhe Proni i Thatë, pastaj nëpër Theth dhe Plan dhe më pas drejt Shkrelit. Pastaj shkova për në Shkodër.
Më bëri një përshtypje të madhe një ndodhi në Cental, në urën e Tamarës, e cila gjendet në zonën e Kelmendit. Kërkova për të pirë ujë në një shtëpi dhe në vend të kësaj, i zoti i shtëpisë, i panjohur për mua, më solli një tas me dhallë, të cilin e piva deri në fund. Sakaq erdhi në shtëpi vëllai i të zotit të shtëpisë, gjithashtu i panjohur për mua dhe meqë po binte muzgu dhe ishte i lodhur nga rruga kërkoi dhallë. Natyrisht që gjeti vetëm tasin bosh dhe kur i zoti i shtëpisë i dha të kuptojë se kush e kishte pirë, ai jo vetëm që nuk mbeti aspak i zemëruar, siç do të mendonte cilido, por përkundrazi mendonte se ky ishte fat për ta, së pari sepse unë kisha shkelur në shtëpinë e tyre dhe më tej se familja e tij fatmirësisht nuk kishte qenë e detyruar ta linte mikun të largohej i etur.
Fatkeqësisht gjatë udhëtimit tim të parë më këmbë, calikut të Kodakut tim iu hap një vrimë e madhe dhe kështu i humba të gjitha foografitë e bukura, gjashtëmbëdhjetë të tilla, të cilat i bëra gjatë këtij udhëtimi. Kjo ma prishi lezetin e të fotografuarit sa që në shëtitjen e dytë nuk e mora fare aparatin fotorafik dhe vetëm në të tretin, fillova të fotografoj me zemër të ngrirë. Shëtitja e dytë, në të cilën u njoha me zonën midis Drinit dhe Alpeve të Shqipërisë së Veriut vazhdoi si e para, por kur doja të shkoja nga Nikaj për në Shalë, isha i detyruar ta lija në Shalë përkthyesin tim, pasi ai kishte frikë të shkonte në Nikaj. Mirëpo më tej megjithëse nuk dija fare shqip, kur me shoqëruesit e mi, disa nga Nikaj dhe Shala, me nam si të tërbuar, i shkuam deri nëkrye Qafës së Nermajës, 1700 m e lartë, duke luajtur më topa dëbore, kuptova se edhe pa përkthyes unë mund të jetoja midis këtyre njerëzve shumë mirë dhe shend e verë.
Pikakulmuese e shëtitjes së dytë ishte efekti i ndriçimit që u krijua kur po zbrisja sërish nga Qafa e Nermajës për në Shalë, pasi në luginën e errët të Shalës vetëtinin prej shtratit blu të saj vetëm krismat e pushkëve, me të cilat përshëndetej karvani dasmor, ku gjendesha edhe unë. Malet dolomite të vargmalit Nemanja kuqëlonin nga një ngjyrë e kuqe dhe përtej Qafës së Boshit shihej lëmshi i zjarrtë i diellit që humbiste nëpër detin e kthjellët në një ngjyrë verbuese portokalli. Ishte një mori ngjyrash. Prej Shalës vizitova Dushmanin dhe Toplanën dhe mu duk se Deliu çdo ditë e më shumë po bëhej edhe më i panevojshëm, aq sa dalëngadalë u bë barrë për mua. Në shëtitjen e tretë të vitit 1905, ku unë u drejtova nga bregu jugor i Drinit e mora edhe Deliun me vete. Por gjatë gjatë kësaj shëtitjeje, kur po e kuptonte gjithmonë e më shumë se ishte i tepërt e tregoi fytyrën e vërtetë të tij si një kopuk i madh, u largua përfundimisht ndërkohë që unë isha në Mirditë për Krishtlindje.
Për të parë edhe një herë vendin, ku unë para disa viteve pothuajse do të isha qëlluar vdekje, ndërmora një shëtitje nga Oroshi për në Urën e Vezirit dhe në të vërtetë kësaj here pa u rrezikuar fare, pasi udhëtoja jo me zaptije por me shqiptarë. Përveç kësaj, deri në pranverën e vitit 1906 hulumtova zonën nga Puka deri në Mirditë dhe në përgjithësi munda gjithashtu të kap një pamje të përgjithshme të malësisë katolike të Shqipërisë.
Gjatë këtij udhëtimi ndodhi që Qerim Sokoli, nga Bugjioni, më luti që të bëhesha probatim (vëllam) i tij, gjë që e pranova me gjithë qejf. Në prani të Deli Nout, kushëriri i Qerim Sokolit por dhe si dëshmimtar, lidhëm gishtat e vegjël të dorës së djathtë, i shpuam dhe morëm nga një pikë gjaku, njomëm me këtë dy copëza sheqeri që ia dhamë njeri tjetrit për t’i ngrënë dhe pastaj u përqafuam dy herë me thirrjen për hair. Më këtë përfundoi ceremonia në mes të pyllit, jo larg Fletit, ku unë bëhesha pjesëtar i familjes së Qerim Sokolit. Përveç Qerim Sokolit edhe bajraktari i Dragobisë, në vitin 1914, përfundoi të bërët vëllam me mua nëpërmjet po kësaj ceremoni.
Përveç vëllamit në Shqipëri ka edhe një zakon që quhet kumbara. Kumbarë u bëra në vitin 1907 për Sokol Shytani nga Shala dhe në vitin 1909 për Nik Preloci nga Gruda. Edhe të qenit kumbarë është një zakon i shenjtë në Shqipëri dhe në të vërtetë bëhesh kumbara i dikujt, nëse gjatë periudhës që hëna zmadhohet i pret flokët për herë të parë fëmijës së aksh personi. Nëse dikush bëhet kumbarë, ka të drejtën që prej këtej e tutje ta quajë nënën e fëmijës ndrikulla. Detyrë e ndrikullës është t'i dhurojë si shpërblim për preijen e flokëve një palë çorape, ndërsa fëmijës si dhuratë i jepen para. Për të dy rastet unë dhashë nga një napolon, përveç kësaj nuk mora përsipër të përkujdesesha për fëmijën që isha kumbarë.
Për të hedhur një vështrim të përgjithshëm mbi rrethanat e sigurisë në Shqipërinë e Veriut, mblodha në vitin 1905 dhe 1906 statistikat e vrasjeve të bëra në këtë zonë, por botimi i kësaj statistike u mor për keq nga imzot Doçi, abat i Mirditës.
Në janar të vitit 1906, meqenëse udhëtoja pa pashaportë, u burgosa në Pukë nga autoritetet vendore. Situata në fillim mund të kishte qenë jo e këndshme, pasi jo larg një burimi bashkë me dy mirditorët e mi, pashë papritur rreth 30 usharë me armë të ngrehura, gati për të shtënë, të vendosur përqark në formë gjysmë rrethi. Një komandant (Çaush) doli përpara për të na hequr armët ne të treve. Në çast i kthyem armët, në fillim shërbëtori im Gjok Prenga, pastaj mirditori tjetër dhe më pas edhe unë morëm në shenjë komandantin, i cili nuk mund të na prekte pa rrezikuar jetën e tij. Patjetër as ne nuk mundnim. Në fillim ra një heshtje, pastaj më në fund trimi im plak Gjok Prenga mendoi duke qeshur hidhur se nga tridhjetë armë ndonjera mund të mos qëllonte në shenjë. Ai ia tha këtë Çaushit pastaj shtoi se në këtë rast në të vërtetë ne ishim të vdekur, por edhe Çaushi do të hante tri plumba. Ai kërkoi gjijthashtu që ushtarët t'i ulnin armët, pastaj këtë do ta bënim edhe ne. Çaushi e pranoi propozimin dhe kështu filluan bashkëbisedimet, nëpërmjet të cilave gjendja u përmirësua në një farë mase. Ai më tha se më kërkonte Kajmekami. Kësisoj duhej të shkoja. Ndërkohë mendova se nëse Kajmekami kërkonte të më takonte, ai duhej të kishte ardhur këtu, pasi nga ne të dy unë isha zotëria më i madh dhe gjithashtu pozicionet poshtë dhe lart janë po aq larg. Çaushi u habit nga ky propozim. Ne debatuam në lidhje me këtë, por pastaj vendosa meqë Kajmekami i informuar kishte dërguar te mua sekretarin për shkuar tek ai dhe pastaj kur sekretari më ftoi lidhur me këtë i thashë, “Me gjithë qejf. Që kajmekami është njeri i mirësjellshëm e dalloj nga hapi i tij i parë që e bëri nëpërmjet dërgatës së tij.” Armën që e kisha mbajtur kundër Çaushit e zbraza në mënyrë provokuese dhe bashkë me sekretarin shkova drejt Pukës. Armët tona na i lanë.
Në Pukë duhej të isha i çarmatosur, prandaj më përpara, në hyrje të ndërtesës unë ia dorëzova me vullnet të lirë armën njerit prej ushtarëve që qëndronte aty. Aty është zakoni, që në hyije të një ndërtese qeveritare edhe sikur të jetë bastun, ky duhet t'i dorëzohet shërbëtorit, kësisoj shmangej idea që më kishin çarmatosur. Këtë sërish mund ta shënoj si një sukses diplomatik.
Përshëndeta Kajmekamin shkurt por miqësisht dhe e pyeta se çfarë kërkonte. Fillimisht ai mendoi për një eufemizëm turk, për burgimin, pra duke përdorur respektivisht nj ë arrestim tëbutë, kështu që edhe në mungesë të dokumenteve unë duhej të mbetesha ‘mik i qeverisë’. Por më vonë kërkoi të më pengojë që të lajmëroja konsullatën time me telegraf për gjithçka ndodhi. Ditën tjetër donte të më çonte në Shkodër në gjendje arresti dhe në të vërtetë sepse një arritje e tillë e shkëlqyer, siç ishte arrestimi i një të huaji të dyshimtë, do t'i siguronte atij karrierën e ardhshme pranë Abdyl Hamitit, ndërkohë që telegrami im mund t'ia shkatërronte këtë. Kjo zgjidhje e çështjes nuk mu duk e keqe. Kjo krijonte pauza të ndryshme. Kajmekami mendonte se kartëvizita ime nuk vlente si dokument meqë nuk përmbante asnjë përshkrim personi nga ana e autoriteteve. Duke buzëqeshur i dhashë plotësisht të drejtë, pastaj ai bëri edhe një hap më tej duke pyetur se çfarë kisha në xhep. Në mënyrë jo të drejtpërdrejtë kjo do të thoshte se duhej t'i tregoja se çfarë kisha nëpër xhepa. I thashë se kjo nuk shkonte dhe kundërshtova fuqishëm, por pesë minuta më pas nxorra nga njeri xhep një thikë të madhe, nga tjetri një mollë dhe i thashë, “pa shiko se çfarë kam në xhepat e mi” dhe fillova ta qëroj mollën dhe ta ha. Kajmekami me pyeti me ironi nëse isha i uritur. Unë iu përgjigja ‘natyrisht, meqenëse tashmë është drekë” dhe ai solli bukë dhe diçka të gatuar me vezë, ndërsa mirditorëve të mi asgjë. Unë ia dhashë bukën mirditorëve dhe u bëra gati që të haja vezën pabukë. T'i japësh për të ngrënë njerit dhe të mos t'i jepje tjetrit, kjo ishte në kundërshti me mikpritjen shqiptare. Nuk zgjati shumë dhe të gjithë muslimanët e Pukës erdhën në bashki për të parë se çfarë po ndodhte, të cilët edhe qortuan kajmekamin. Si rijedhojë e kësaj ndërhyijeje edhe mirditorët e mi morën për të ngrënë. Kjo për shqiptarin e burgosur ishte sërish një sukses i padëgjuar kurrë. Përpara se të haja bëra kryqin dhe thashë një lutje që bëhet përpara ngrënies, sigurisht duke qenë përballë një shpërthimi të fanatizmit musliman dhe një vrasjeje të çastit. Mirditorët e mi ndoqën shembullin tim. Meqë kjo ndodhi në një bashki muslimane dhe në prani të Kajmekamit, me të vërtetë që i acaroi muslimanët, por ishte një diçka që pati peshën e saj. Kështu dalëngadalë fitova prestigjin edhe në marrëdhëniet personale dhe kjo gjë në Orient është një pasuri e madhe.
Natyrisht, Kajmekami më shumë se gjërat e tjera që kisha në xhep donte të dinte për bllokun tim të shënimeve, për të cilin hamendonte se e kisha në xhep. Sa më qetësisht e merrja unë aq më pak besonte ai që të kalohej nga fjalët në vepra. Pavarësisht protestave të mia, ai vuri një ushtar për kontrollimin e pakove të mia, por më pas nuk guxoi dhe prandaj e bluajti në mendje se si t'ia arrinte qëllimit në mënyrë të tërthortë. Një përpjekje, për të nxitur muslimanët e Pukës kundër meje si spiun austro-hungarez, në mënyrë që ata të suleshin kundër meje edhe pa urdhërin e shprehur të kajmekamit dhe kësisoj të kërkonin nëpër xhepat e mi dështoi, pasi ndërkohë që Kajmekami u tërhiqte vëmendjen muslimanëve, unë menjëherë pranova se kisha një bllok shënimesh me shënime kompromentuese dhe të tradhëtisë së lartë por shtova se kjo për mua nuk ishte e gjitha çfarë i interesonte një ushtrie armike, por tashmë mbante edhe emrin e kajmekamit të ardhshëm të Pukës. Kajmekami e mori si një kërcënim të vërtetë këtë dhe u duk qartë që frikësua sepse unë qeshja në mënyrë provokuese.
Muslimanët e vunë re që unë po e vija në lojë Kajmekamin dhe qeshën me frikën e tij. Situata u përmirësua sepse të qeshurat vazhduan të paktën edhe për çerek ore, natyrisht në favorin tim. Sigurisht, nga ky hutim në rradhë të parë më eci mbarë në lidhje me prestigjin e ngritur me mundim, pasi te muslimanët dhe madje te vetë Kajmekami në veçanti u krijua mendimi se duhej të isha një fisnik i madh, por gjithsesi duhej që të mos bazohesha kaq shumë në prestigjin tim dhe t'i shmangesha përsëritjes së një situate kaq kritike dhe kështu ndryshova taktikë. I thashë Kajmekamit se një kontroll trupor ishte ndodhi shumë e rëndë, prandaj nuk mund të bëhej përpara dëshmitarëve. Nëpërmjetkësaj para së gjithash krij ova mundësinë që të gjithë shikuesit e tepërt të largoheshin nga zyra. Pas këtij suksesi ikërkovakajmekamit që nëse dëshironte të kontrollonte xhepat e mi, të thërriste disa ushtarë dhe në fund shpalla se njëkontroll trupor ishte i mundur vetëm me anë të forcës. Njerën dorë e futa në mënyrë provokuese në xhepin e xhaketës, sikur doja të bëja gati revolverin. Kajmekami e dalloi vendosmërinë time, madje edhe një e shtënë sikur të lihej të shpëtonte nuk i shkonte midesë së tij, pasi ai nga një sjellje e tillë nuk e dinte nëse më pas veprimi e tij do të ishte i mirëpritur në Konstandinopojën gjithë trille. Gjithsesi nuk donte të hiqte dorë nga kontrolli trupor, pasi kjo ishte detyra e parë e tij. Që do të më çonte ditën tjetër në Shkodër, tashmë as që vihej në dyshim, kësisoj i duhej të gjente një rrugë për të zgjidhur vështirësitë e çastit. Si njedhojë e kësaj mëdyshjeje ai i telegrafoi për një këshillë edhe Valiut dhe në mënyrë të tërthortë u njoftua edhe konsullata ime për të gjithë ndodhinë. Nëpërmjet kësaj konsulli i përgjithshëm Kral më ndihmoi dhe po atë natë ai ia doli mbanë për lirimin tim. Bashkëbisedimet kishin vazhduar prej orës 11 të paraditës deri në orën gjashtë të mbrëmjes dhe vetëm në orën gjashtë nga Shkodra erdhi përgjigja me telegraf që unë të lihesha i lirë. Kur kjo përgjigje erdhi, Kajmekamit u bë për të ardhur keq dhe atëherë i thashë atij “A e sheh, mik i nderuar, se si unë me anë të zgjuarsisë dhe të një rrugë të tërthortë ia arrita që të lajmërohej konsullin austro-hungarez.” Natyrisht që Kajmekami sakaq e ndryshoi sjelljen e tij ndaj meje dhe meqë tashmë ishte tepër vonë për atë që kisha planifikuar në fillim, pra që të arrija nga Puka deri në Qerret, atëherë me gjithë dëshirë e kalova natën si “mik i vërtetë” te Kajmekami i Pukës.
Në Pukë, për herë të parë me rastisi të shihja një ekzemplar zinxhirash burgu, gati njëzet kile të rënda, të cilat asokohe në Turqi ia vinin të burgosurit në këmbë dhe për ta patur si një objekt kujtimi për gjendjen e Turqisë Europiane të asaj kohe, vendosa që një ekzemplar autentik të një zinxhiri të tillë ta bleja drejtpërdrejtë nga një burg. Meqë bëhej ijalë për një mall që i takonte policisë, kjo gjë nuk ishte aq e lehtë, siç e mendova në fillim, prandaj u deshën të kalonin tetë vjet derisa t'ia arrija qëllimit.
Gjatë udhëtimit tim të parë nëpër Shqipëri, mars 1906, më ngacmoi pasioni im për drurin e gdhendur, një veprim që për mua mund të kishte pasur pasoja të këqia. Kur mbërrita në famullinë e Velas, në banesën e famullitarit pashë një portë prej druri të gdhendur të bukur, vjetërsinë e madhe të së cilës e dallova menjëherë dhe kur famullitari më tha se disa e kishin këshilluar ta shiste këtë derë, unë nuk u mendova gjatë dhe e pyeta shkoqur se sa mendonte ta shiste derën. Famullitari tha “tri napolona”. Unë gërmova gjithë gëzim në xhep dhe pa e zgjatur i vendosa paratë para famullitarit. Ky veprim i shpejtë pati një reagim të papritur, Gjatë udhëtimit tim të parë nëpër Shqipëri, mars 1906, më ngacmoi pasioni im për drurin e gdhendur, një veprim që për mua mund të kishte pasur pasoja të këqia. Kur mbërrita në famullinë e Velas, në banesën e famullitarit pashë një portë prej druri të gdhendur të bukur, vjetërsinë e madhe të së cilës e dallova menjëherë dhe kur famullitari më tha se disa e kishin këshilluar ta shiste këtë derë, unë nuk u mendova gjatë dhe e pyeta shkoqur se sa mendonte ta shiste derën. Famullitari tha “tri napolona”. Unë gërmova gjithë gëzim në xhep dhe pa e zgjatur i vendosa paratë para famullitarit. Ky veprim i shpejtë pati një reagim të papritur, munda ta dërgoja atë për në Szacsal nëpërmjet konsullatës, natyrisht pas disa vështirësive. Kështu u bë dhe porta ende edhe sot është në banesën time.
Ajo që doli në pah ishin pasojat e këtij sakrilegji. Famullitari, peshkopi, konsullata dhe unë duhej ta pësonim për këtë. Shitja e portës së Velas u mor vesh menjëherë. Për shkak të çështjeve të tjera pala kundërshtare e famullitarit të famulllisë Vela e përdori edhe këtë çështje. Fama crescit eundo dhe sakaq u tha se famullitari i Velas ia kishte shitur njëportëkishe, shumëtëçmuar, njështegtari tëhuaj për3OO napolona, por se nga kjo kishte dhënë në famulli vetëm tri napolona, ndërsa pjesën tjetër e kishte shpërdoruar. Më kot u betua peshkopi për pafajësinë e famullitarit të tij. Pati një grumbullim para qelës dhe Negrit, për t 'i shpëtuar rrahjes, iu desh që nëpër natë të merrte arratinë nga famullia dhe kjo për të ishte humje. Sipas mendësisë shqiptare ai ishte dëbuar nga famullia. Tashmë, si rrjedhojë e protektoratit të kultit që ushtronte monarkia për shqiptarët katolikë, duhej të ndërhynte kosullata e përgjithshme perandorake në Shkodër. Për shkak të ngatërresave që dolën nga ky moment, mallkuar qoftë vendi ku pashë portën e Velas. Famullitari u ankua, pasi madje edhe në rrethet e tjera të famullisë besimtarët nuk donin ta pranonin për shkak të këtij rasti. Peshkopi për një kohë të gjatë u mundua më kot ta strehonte në një famulli tjetër dhe vetëm pas shumë bashkëbisedimesh, ia arriti më në fund ta nxirrte në dritë këtë çështje, ndërkohë që unë natyrisht as që më shkonte ndërmend ta ktheja derën.
Përsa më takon mua, duhej t'i ndjeja edhe unë pasojat e sakrilegjit në vitin 1907, në Prokletijen, pasi ndërsa kaloja natën në stanet e Jezercës në vitin 1907 në mënyrë që të merrja vesh se çfarë thoshin njerëzit për mua, bëra sikur fjeta siç edhe bëja shpesh. Aty menjëherë dëgjova se biseda rrotullohej nëse ishte me përfitim që të huajt hynin në thellësi të Shqipërisë. Njeri e hidhte tjetri e priste. Në veçanti për mua nuk kishin ndonjë gjë kundër, meqenëse isha tërheqës, shtija mirë, gjithashtu edhe pse sillesha mirë me të gjithë njerëzit dhe mbi të gjitha nuk dukesha aspak njeri i keq. Ndërsa për të huajin që para disa vitesh kishte blerë në Vela portën e kishës, gjatë bisedës u tha se nëse rastësisht do ta shtinin në dorë, ai duhej damkosur, pasi ishte një skandal të përdhosje portën e kishës. Pothuajse pa vetëdije edhe këta kelmendas vërenin se i huaji i mirë duhej dalluar nga i huaji i keq dhe natyrisht unë u ruajta që të mos thoja se i përkisja “të këqinjve”. Vetëm shumë vite pas kësaj bisede dhe vetëm pasi pozicioni im në Shqipëri kishte ndryshuar tërësisht, iu bëra të ditur miqve të mi shqiptarë të Jezercës identitetin tim si “turpëruesi i kishës” dhe për përgjimin e bisedave të tyre, gjë për të cilën ata qeshën.
Nga nëntori i vitit 1905 deri në maj të vitit 1906 qëndrova në Shqipëri derisa më në fund u sëmura nga trakoma dhe për shkak të mjekimit të kësaj duhej të mendoja për kthimin në atdhe. Udhëtova drejt Prizrenit, meqë në fund të udhëtimit tim të dytë në Konstandinopojë po vërtiteshin re të tilla stuhish sa që një kthim drejt Shkodrës nuk dukej i këshillueshën, Për të mos pasur asnjë vështirësi për të hyrë në Prizren meqë nuk kisha vizë kalimi më duhej sërish ndonjë dinakëri. Më kishin njoftuar se sipas parimeve të Abdyl Hamitit rrethi i Prizrenit, i cili i përkiste vilajetit të Shkupit, zyrtarisht nuk dinte se çfarë ndodhte në vilajetin e Shkodrës dhe për më tepër kjo vlente shpesh edhe për vetë konsullatat e ndryshme austro-hungareze. Mbi
këto thurra planet. Nga Iballja i dërgova një letër nënkonsullit Lejhanec në Prizren, në të cilën e lusja, pa i vënë veshin çmimit, për të më dërguar kalin më të mirë të Prizrenit dhe më tej e lusja për të më dërguar një kavas në urën e Vlasnas. Aty shkova me gjashtë shqiptarë të armatosur, ndër të cilët i mirënjohuri Pal Nika nga Fleti dhe i hipa kalit. Ndërkohë karvani u vu në lëvizje drejt Prizrenit: në kiye, mbi kalë ishte kavasi i konsullatës, pastaj gjashtë shqiparë të armatosur vinin më këmbë dy e nga dy, pastaj unë mbi kalë dhe pastaj një kalë barre me një qiraxhi kuajsh. Natyrisht posta e policisë Prizrenit duhej t'i çarmatoste që në hyrje të qytetit shoqëruesit e mi, por karvani me kavasin në krye hynë solemnisht dhe gjithë policët menduan se ishte ijala për diçka të veçantë dhe këshu na linin të kalonim pa na kërkuar pasaportat. Kësisoj mbërritëm të patrazuar në kosullatë dhe për kënaqësinë e madhe të shqiptarve të mi, tërhoqëm vemendjen e të gjithëve nëpër rrugë dhe prej këtu me nënkonsullin Lejhanec shkova për te gjenerali, shkëlqesia Shemsi Pasha për t'i bërë një vizitë zyrtare.
Pavarësisht se ishte në rangun e gjeneralëve të lartë dhe pavarësisht titullit të tij Pasha, Shemsi Pasha ishte analfabet, por që të mund të ruante autoritetin e tij kundrejt oficerëve mbante vetëm një komandant toge si sekretar. Ky gjeneral energjik, i vendosur, madje edhe kokëkrisur, i cili kishte lindur në Bosnje dhe ishte fanatik i Turqisë së vjetër, i urrente vetvetiu shqiptarët. Ai ishte një shërbëtor besnik i zotërisë së tij, Abdyl Hamidit dhe me të drejtë frikësohej nga kundërshtarët e tij. Kjo ishte edhe arsyeja përse xhonturqit e vranë në vitin 1908 në Manastir.
Ai karakterizohej nga guximi, sa një herë kur shqiptarët e rrethuan sërish Gjakovën ai i la pas shoqëruesit e tij me kuaj dhe i vetëm kalëroi përmes qarkut të rrethuesve për t'i sjellë lajmin garnizonit të Gjakovës se së shpejti do të vinin për përforcim katër batalionet e këmbësorisë që ishin nën komandën e tij. Ndër rradhët e këmbësorisë shqiptarët natyrisht e dalluan gjeneralin që shkonte i vetëm me galop dhe i tërhoqën vemendjen njeri tjetrit për këtë. Ata gjithashtu dinin ta vlerësonin guximin e tij dhe nuk qëlluan as edhe një herë të vetme kundër kalorësit të vetëm. Të tilla gjëra mund t'i lexosh te Iliada, të Coopers Lederstrumpf apo në ndonjë roman të Karl May, por për Europën e shekullit XIX kjo do të shihej si e pamundur.
Te Shemsi Pasha, për të cilin unë a priori isha antipatik nisi biseda e mëposhme. Pashai: “Ne u përkujdesëm shumë për sigurinë tuaj gjatë udhëtimit.” Unë : “Faleminderit shkëlqesi, për sigurinë time kujdesem vetë. Kam ardhur mëse i sigurtë deri në mes të qytetit me gjashtë njerëz të armatosur.” Në vazhdim të bisedës, në mënyrë që të mos isha i detyruar të merrja edhe më tej vendas të armatosur, e luta për të më caktuar një shpurë qeveritare për në Ferizaj. Shemsiu e miratoi menjëherë këtë. Por ndërkohë na ndërpreu konsulli Lejhanec në gjermanisht me vërejtjen “Shiko, hyija juaj në Prizren ishte një lloj parakalimi!” Unë: “Sigurisht që ishte dhe ju zoti nënkonsull pa e ditur më kini ndihmuar nëpërmjet kavasit.
Për udhëtimin nga Prizrenipër në Mitrovicë nukka asgjë për të treguar. Ky udhëtim vijoi nëpërmjet hekurudhës. Më pas vijuam me kalë. Në Mitrovicë më dhanë dy zaptije me kalë Në Sjenica një polic i zellshëm më kërkoi pasaportën. Meqë nuk e kisha dhe meqë nuk ishte fort e këndshme që kur udhëtoje me një shpurë qeveritare të mos zbatoje rregullat e policisë, ndërkohë që dielli po perëndonte kombinova pyetjen me kundërpyetjen, “A është mytesarifi ende në zyrë?” Polici pohoi dhe unë i kërkova që të nxitonte për te mytesarifi dhe t'i thoshte se për dhjetë minuta një i huaj me një shpurë qeveritare po hynte dhe që mutesarifi të vinte dhe ta priste. Polici bëri siç i thanë. Unë bëra vizitën të mytesarifi dhe pas kësaj vizite zyrtare natyrisht që asnjë polic nuk ndërhyri për të më kërkuar pasaportën.
Kjo vizitë ishte nga më komiket që kam përjetuar. U ula përballë mutesarifit, Shkëlqesia X.Y, në një dhomë si punë salle, por menjëherë pas këmbimit të fjalëve të para doli se nga të gjithë gjuhët e Ballkanit unë kuptoja vetëm shqip ndërsa Mutesarifi vetëm turqisht. Meqë unë kisha një zaptije që kuptonte shqip dhe sllavisht, ndërsa Mutesarifi kishte një polic, i cili dinte sllavisht dhe turqisht u thirrën të dy këta persona. Ata u ulën larg vendeve tona, diku te dera dhe nga skaji tjetër i dhomës zaptija përsëriste në sllavisht gjithçka që unë duke parë Mutesarifin ia thoja policit në shqip dhe pastaj polici e përkthente në turqisht. Mytesarifi duke më parë mua i thoshte përgjigjen policit në turqisht. Ky ia përsëriste të gjitha zaptijes në sllavisht. Kjo më në fund më thuhej mua në shqip. Si rijedhojë e këtyre rrethanave biseda ishte rraskapitëse dhe kësisoj një bisedë aspak e gjallë. Meqë kjo rrotullohej vetëm rreth çështjesh konvencionale p.sh. sa më pëlqen Sjenica, apo klima dukej të ishte e mirë dhe e shëndetshme apo si e gjeja ujin dhe të tilla sikëto, atëherë dilnin edhe më qartë përpjekjet heroike të përkthyesve tanë.
I shoqëruar nga gjenerali i shtabit të përgjithshëm Helle nga Pljevlja deri në Sjenicë më doli përpara Drashkovic dhe tashmë shkova me kalë bashkë me ta nëpër Novi Pazar dhe Prijepolje drejt Pljevlja. Nëse e shihje nga ana gjeologjike kalërimi ishte shumë interesant. Nga ndodhitë nuk ka ndonjë gjë të veçantë për tu shënuar. Qëndrova disa ditë në Pljevlja te Luis Drashkovic dhe njoha Brigadierin Langer, i cili me pas ishte nënshef i shtabit të përgjithshëm perandorak. Auoritetet ushtarake në Szaszvaros kërkonin të hidhnin baltë mbi mua, kjo edhe sepse unë nuk për një kohë të gjatë nuk i kisha kthyer përgjije shkresave të tyre. Por trakoma i mund të gjitha.
U nisa për Vjenë për tu trajtuar për trakomën nga profesori Bergmeister, ku çdo ditë vizitoja edhe xhaxhain tim Feri në Shdnbrunn. Korrikun dhe gushtin i kalova në Szacsal si dhe duke shkuar për gjah për dhi të egra, madje edhe në malësitë Retyezat. Nuk kam qëlluar kurrë në jetën time kaq mirë si asokohe. Fay Viktor dhe të tjerë plasën nga zilia. Me njëmbëdhjetë fishekë qëlloja shtatë dhi të egra. Madje disa në një largësi prej treqind hapash. Të gjitha në vrap e sipër. Kësisoj kjo ishte një trofë e dyfishtë. Në gjueti mori pjesë edhe Horty Jen6, i cili edhe për mua ishte shumë tërheqës.
Në tetor isha në Vjenë dhe hyra në marrëdhënie të ngushta me zyrën e topografisë së Ministrisë së Luftës, me të cilën kisha qenë në kontakt qysh në verën e vitit 1903. Kjo zyrë ndërmori punimin e hartave të mia. Shkruajta broshurën Shqipëria katolike e Veriut dhe në nëntor isha në Szacsal. Në mes të nëntorit udhëtova për në Bukuresht dhe Craiova. Në Bukuresht pata rastin të vërej se si konsulli i atyshëm italian vepronte plot energji ndër shqiptart e shumtë që gjendeshin në Bukuresht dhe kështu i tërhoqa vëmendjen Szapary Lorincz në lidhje me këtë. Pavarësisht se komunikoja me Alexis Catargiu në Bukuresht, u futa në Jockey Club, por gjithsesi njoha shumë pak njerëz.
Më datën 20 nëntor njoha në Bukuresht Bajazit Elmazin. Qysh prej asaj kohe Bajaziti qëndroi me mua dhe pas vdekjes së Drashkovic ishte i vetmi njeri që më donte me të vërtetë, cilit mund t' i besoja me sy mbyllur, pa patur frikë as edhe për një çast të vetëm se ai do ta keqpërdorte besimin tim. Edhe ai kishte mangësitë e tij por edhe unë kënaqesha nga kjo epërsi. Nga urrejtja kundrejt gjithçkaje që është austro-hungareze dhe në veçanti sepse unë veproja në Shqipëri dhe nga urrejtja kundër meje, serbët në vitin 1913, në Stirovica, i vranë Bajazitit të atin dhe vëllain e tij.
Në fund të nëntorit, dhjetorit dhe në janarin e vitit 1907 isha me Bajazitin në Szacsal dhe në shkurt bashkë me të në Londër. Ndenja në Bullingham Mansion 22. Prej datës 10 deri më datën 13 shkurt udhëtova për në Szacsal për varrimin e gjyshes sime. Më pas, në Londër, njeri pas tjetrit u sëmurëm Bajaziti nga gripi dhe pastaj unë nga bajamet. Mjeku që na trajtonte ishte Dr.Huxley, djali i hulumtuesit të shquar të natyrës. Dukej që ai ishte këshilluar nga babai i tij si dhe duke marrë parasysh rrethanën se njeri djalë i Darvinit të madh është një mjek i mirë, ndërsa pikëpamja e Lombrozzos është po aq e çuditshme sa edhe dhuntia e djalit të dytë të Darvinit, Darvin matematikan. Nuk ndodh kështu me djalin e gjeologut E.Suess, gjeologu E.Suess junior. Fundja edhe babai i Darvinit të madh nuk kishte qenë aspak idiot. Një arsyetim i veçantë dukej të ishte i trashëgueshëm edhe në familjen Darvin. Edhe kësaj here ndërmora nga Londra një shëtitje çlodhjeje për në Sandon, te një peshkatar, te Z.Kemp. Pastaj sërish deri nga fundi i prillit isha në Londër dhe u nisa për në Brasso (Kronstadt) për stërvitje me armë. Më caktuan në Fekete Halom me mjeshtrin e kalërimit Zoltan. Në Kronstadt pata vajtje-ardhje së tepërmi në shtëpinë e oficerit të atyshëm, kontit Mikes Zsigmond. Bashkëshortja e tij nënë e shumë fëmijëve, ishte një amvisë e magjishme.
Në fillim të gushtit ndërmora një udhëtim të ri në Shqipëri. Hyrja u krye sërish nga Cattaro (Kotor), por i bëra punët ndryshe nga deri tani, pasi doja ta kaloja kufirin fshehtazi. Gjatë udhëtimit për në Kotorr, në bordin e avullores Ungaro-Croata, u njoha me një shqiptar, Mar Gjeku dhe ai më pyeti për ku po udhëtoja. “Për në Mal të Zi” i thashë. Pastaj ai më pyeti nëse do të shkoja edhe në Shqipëri. Unë i thashë, “Jo, sepse te ju është shumë e rrezikshme. Të gjithë ju shqiptarët jini hajdutë dhe i vrisni të gjithë të huajt.” Mar nisi të kundërshtonte dhe unë fillova të qesh, ndërsa më tej i sqarova se nuk kisha pashaportë të vlefshme për Turqinë dhe se kufiri turko-malazez nuk mund të kalohej me armë. Mar, te i cili ndjenja e mikpritjes ishte lënduar nga rromuzi se shqiptarët i vrasin të huajt, për të më vërtetuar të kundërtën më ftoi që ta vizitoja dhe më premtoi se do të më kalonte kontrabandë, nëpër kufi, mua bashkë me armën time. Kjo gjë i shkonte midesë sime, por në filim vazhdova ta kundërshtoj pranimin e ftesës sikur kisha frikë, në mënyrë që ai të bëhej gjithmonë e më shumë mosbesues. Më në fund pranova. Gjithçka shkoi shkëlqyeshëm. Nëse do t'i isha lutur që në filllim për ta kaluar kufirin kontrabandë, atëherë do të kisha ngjallur dyshim dhe do të dukej sikur unë doja të përfitoja nga ai, do të kërkonte para dhe meqë nuk do të kishte besim në qëllimet e mia, ka të ngjarë të më tradhëtonte e kështu me rradhë. Përkundrazi, ai dukej shumë i gëzuar që e pranova ftesën që më bëri. Përveç kësaj, meqë nuk kisha asnjë lloj informacioni për Mar, nuk e dija sa të bazohesha në zgjuarsinë e tij dhe nëse nga kjo do të ishte e mundur t'i jepja të kuptonte se unë në të vërtetë doja të shkoja për në Shkodër dhe ka shumë të ngjarë aspak, për në Prokletije.
Temperatura shënonte 37°C në hije më 8 gusht 1907, kur u largova nga Podgorica për të depërtuar për të dytën herë, sipas programit tim, nëpër malësitë e ashpra shqiptaro- malazeze, ku hamendësohej se në zonën e ‘Bjeshkëve të Namuna’ ende të paarritshme qysh prej kaherësh, gjendej pika kulmuese e Alpeve të Shqipërisë së Veriut. Mar, me të cilin unë hyra në kufirin turk ishte nga zona e Sharit. Aty ishin farefisnia Gruda, të cilët po ktheheshin për në shtëpi prej pazarit në Podgoricë dhe përveç këtyre ishin një duzinë banorësh të tjerë të Grudës, të cilët ashtu si Mar kishin punuar në rrethinat e Budapestit, në punishtet e tullave të Totmegyerer. Atje kishin fituar shuma të majme dhe tashmë, pas një gjysmë viti mungese, ktheheshin shend e verë në shtëpi.
Mar Gjeka, njeri nga miqtë e mi të rinj, më i nderuari, i cili për transportin e rrangullave të mia më gjeti një kalë shqiptar kockëfortë të malësisë, i cili përveç se barte bagazhin tim me jepte edhe idenë e një shoqëruesi udhëtimi. Misri dhe kripa ishin pjesa më e madhe e ngarkesës. Meqë po ktheheshin nga një vend i huaj për në atdhe shqiptarët kishin lloj-lloj gjërash, si kuverta, tenxhere, një llampë dhe orendi të tjera shtëpiake primitive dhe kështu mbi kurriz të kalit kishte edhe një mish-mash shumëngjyrësh të bërë pirg. Muhabeti i përgjithshëm rreth pasurive të tyre sigurisht rrotullohej rreth një tigani të madh për të skuqur dhe pati një shpërthim të qeshurash kur një burrë trupmadh, i armatosur me një Martin, sajoi me këtë një çadër dielli disi praktike. Për shkak të kësaj pajisjeje joharmonike shoqëruesit e mi kiyesisht bënë vërejtje pasi pjesa më e madhe parakalonin me çadra me vija të kaltërta dhe të kuqe. Pa dyshim, nga të gjitha objektet e lluksit të Europës, në Shqipëri ishte përhapur më shumë çadra e diellit. Përsa i përket përhapjes së tyre, ato pothuajse mund të konkurronin me ‘artikullin e luksit’, sapunin.
Vapa e drekës e zbutur disi nga një erë e lehtë e jugut, nuk e prishi aspak humorin e grupit të udhëtimit që marshonte më këmbë. Mar Gjeka dhe njerëzit e tij gëzoheshin që pas një gjysmë viti mungese po e shihnin sërish atdheun e tyre. Farefisnia e mbetur në shtëpi, me të cilët ata u takuan në Podgoricë, festonin për kthimin e guximtarëve dhe për mua kjo risi ishte ajo që më interesonte më shumë. Shqipërinë dhe popullsinë e saj të këndshme, sidoqë ndonjëherë e paqytetëruar, në të vërtetë e njihja nga udhëtimet e mëparshme. Deri tani dalja ishte bërë kryesisht nga Shkodra dhe udhëtimi më pas kishte qenë një endje nga njera famulli në tjetrën. Përkundrazi këtë herë e kisha lënë pothuajse papritur ’Europën’ dhe kisha hyrë në kontakt të drejtpërsëdrejtë me popullsinë e malësisë. Përveç kësaj kisha edhe një arësye tjetër për të qenë në humor të mirë. Për mua në çdo aspekt kishte shpresë të arrija majën më të lartë, ende të virgjër, të Shqipërisë së Veriut.
Ultësira midis Podgoricës, e rëndësishme për Malin e Zi, të cilën e kishim pas shpine me dyqanet e shumta shqiptare e saj dhe Tuzit apo më mirë ultësira midis Podgoricës dhe destinacionit tonë të mëtejshëm të udhëtimit, fshati Dinosha në kufirin turk, është një brez toke i zhveshur, i mbuluar me gur gëlqeror, i cili gjatë kohës që kalonim vetëm herë pas here shfaqte fushat me drithëra, tashmë të korra. Përveç të korrave, thatësira e javës së fundit kishte nxjerrë kudo përreth edhe copa guri gëlqeror, çka i jepte të gjithë vendit një ngjyrë disi të shëmtuar. Malet gëlqerore të rrumbullakuar, tejet të lartë që shquheshin në Lindje, shfaqnin forma pak interesante dhe vezullonin në një ngjyrë të bardhë në gri.
Një ultësirë e mbuluar me një mbetje diluviale nuk është e ndonjë interesi të veçantë as nga ana gjeografike dhe as gjeologjike. Kësisoj kisha mundësi të përqëndrohesha në bisedën e miqve të rinj. Sërish ishte fjala për mbresat që u kishte lënë Budapesti banorëve të Grudës dhe po t'i vije veshin mësoje shumë, ngase ky qytet nga disa krahasime afrohej me Shkodrën. Pyetjet për pazarin e Budapestit, nëse ishte po aq i madh sa ai i Shkodrës, e ilustronin në mënyrë shumë të qartë mendësinë e këtyre, të cilët nuk kishin dalë kurrë jashtë kufijve të vendit të tyre. Si dëshmitar okular mund të raportoj se lajmet për Budapestin dhe ‘Europën', të cilat u përhapën shumë lehtë në këtë udhëtim, lanë një përshtypje të thellë te dëgjuesit dhe përveç kësaj bënë që të përzmadhohej deri diku vizioni i autoktonëve.
Nga Dinosha kaluam në një rrjedhë uji të pashënuar në hartën e përgjithshme (1:200 000), e cila me sa duket ishte indentike me atë të E.Shulz. Anët e zgjeruara nga cektina konglomeratesh të ndryshme dhe horizontale, si rijedhojë e punës së nëndheshme të vërshimeve periodike formonin faqe vertikale dhe na ofronin një vend çlodhjeje, sidoqë jo krejt të freskët, por gjithsesi gjithmonë me hije. Kështu nuk humbëm rastin për të ndezur një cigare nën hije. Shpejt të gjithë u sheshuam buzë lumit dhe dolën menjeherë qeset e mëdha të duhanit, që ishin prej lëkure dhe gjysmë litri, me përmbajtjen e tyre që nuk i nënshtrohej monopolit shtetëror. Gratë që na shoqëronin duhej të mjaftoheshin me një vend të vogël me më pak hije, por edhe ato morën disa cigare.
Më habitën miqtë e mi kur më ofruan një shishe të madhe me qumësht, të cilën pa u vënë re e kishin sjellë për mua nga Podgorica dhe kur ajo nisi të pikonte u kishte nxjerrë telash gjatë udhëtimit. Vëmendja e heshtur, jo e bezdisur, që ata shprehnin ndaj çdo lloj vogëlsie është një nga tiparet e natyrshme, gjë që për fat të keq tashmë mungon shpesh në Europë, por që jo rrallë ndeshet ndër malësorët e Shqipërisë së Veriut.
Me forca të ripërtërira iu afruam kufirit turko-malazez në orën dy pasdite. Kalimi i kufirit bëhej jo larg Omer Bozovcit dhe ndërsa i afroheshe këtij fshati nuk dallohej për asgjë, por veç se kishte gëmusha të shumta shegësh të egra dhe shkurre pak a shumë me gjemba të florës mesdhetare
Jo larg Dinoshas më treguan rrënojat e një kishe që pretendohej të ishte e vjetër. Për fat të keq nuk kishte mbetur asnjë gur me mbishkrim apo me zbukurime, nga të cilat mund të përcaktoje vjetërsinë e rrënojave. Një nëpunës dogane dhe një ekip i rregullt ushtarësh në rreshta, me uniforma të mira, apo nizamët, përfaqësonin në Dinosha autoritetet perandorake otomane.
Kur mbërritëm aty të gjithë policët e doganës po flinin, pasi duke e ditur mirë se nëpunësit turq bënin merak të flinin në vapën e drekës ne qëllimisht u nisëm nga dreka prej Podgoricës, kështu i vetmi nëpunës që gjetëm zgjuar ishte një kolxhi apo roje dogane, i cili po pinte kafe në hanin e Dinoshas. Kolxhiu natyrisht që donte të kontrollonte bagazhin që ishte pirg në njerin kalë, ku gjendej gjendej edhe arma ime. Por Mar e bindi që fillimisht të pinte me ne një limonadë me manaferra. Dhe kolxhiu kështu bëri. Limonadën e parë e pasoi një kafe, kafen një limonadë tjetër, limonadën sërish një kafe e kështu me rradhë dhe më në fund kur kishte kaluar një orë e më shumë dhe kur kollxhiu zriti shkallët për të kontrolluar kalin e barrës, i thanë se shqiptarët që gjendeshin aty poshtë nuk mund të prisnnin kaq gjatë për kontrollin e doganës, për shkak se kali gjoja ishte gërdallë. Kësisoj e kishin dërguar përpara me gratë që na shoqëronin, në mënyrë që të hynin në Selishtë me ditë, meqënëse kali ecte shumë ngadalë dhe nuk mund ta arrinte Selishtën dhe për më tepër në një udhë të keqe dhe natën natyrisht që kali mund të thyente këmbën. Kolxhiu u ndodh përpara një fakti të kryer dhe edhe kjo punë u mbyll duke na siguruar se rradhën tjetër do të bënte një inspektim edhe më të saktë. Në fund të fundit edhe për kolxhiun patjetër që nuk kishte qenë e pakëndshme ta qerasnin një orë të tërë me limonada dhe kafe dhe kësisoj atij as që i shki ndërmend të kërkonte pasaportën time. Dhe për mua ishte mjaft e këndshme, pasi në të vërtetë pashaporta time ishte me destinacion për në Shkodër, çka Gjeku nuk e dinte, madje edhe nëse më ndalnin postat e kufirit nuk ndodhte ndonjë gjë e veçanë, gjithsesi druaja se nëse më duhej të shkoja në Shkodër atje do të më nxirrnin vështirësi për udhëtimin e mëtejshëm. Prandaj qysh në fillim mendova se ishte më mirë të mos shkoja aty. Kësisoj Mar Gjekut ia mbajta të fshehtë që kisha një pasaportë për në shkodër, në mënyrë që ai gjatë kalimit të kufirit të mos e humbte kujdesin e domosdoshëm. Përveç kësaj, qysh në fillim kisha bërë sikur hyija ime në Shqipëri nuk kishte qenë fare në programin tim. Gjithashtu duhej që të mbetesha konseguent edhe kundrejt Mar Gjekut. Falë përkujdesjes së Mar Gjekut e kalova Dinoshan pa u cënuar. Që ta kaloja kufirin turko-malazez pa u marrë vesh, do të më duhej një kohë e gjatë që të endesha pa u trazuar nëpër malësitë e larta të Shqipërisë. Sigurisht, më pas autoritetet turke e morën vesh se kisha hyrë në këtë vend.
Përtej Dinoshas ndryshonte i gjithë mjedisi i drejtpërdrejtë dhe jo i drejtpërdrejtë. Cemtali na priste dhe shoqëruesit e mi të shkujdesur, të gjithë pa përjashtim, herë-herë të jepnin pamjen e shoqëruesve të rrezikshëm. Të gjithë shqiptarët qëndruan këtu, tashmë në tokën mëmë, nxorrën dhe i vunë Martinat dhe armët wemdl në shtëpitë mikpritëse të fshatit.
Përveç kësaj hyrja e banorëve të Grudës që khehej në atdhe brenda territorit të fisit, ngjante me një karvan ngjadhnjyes. Nga të gjitha lartësitë dhe përtej bregut të Cemit, ata i prisnin me brohoritje dhe të shtëna gëzimi dhe shumë shpejt u përhap lajmi se pararendësit e fisit Gruda, të cilët kishin guxuar të shkonin të parët në mërgim për të fituar para, fatmirësisht e kishin kapërcyer nismën e guximshme dhe ishin kthyer të gjithë dhe shëndoshë e mirë. 25 napolonat që tregonte Mar Gjeka flisnin më shumë se gjithçka për suksesin financiar të nismës. Patjetër, pamja e pazakontë në Gruda, ajo e një dore me kallo shkakton një llahtari jo të vogël, pasi puna e rëndë nuk është aspak ndonjë qejf i madh për malësorët.
Meqenëse secili nga ata që na takonte na përshëndeste me hos—gelden që në Gruda ishte shprehja e zakonshme, por sakaq donte të dinte edhe diçka për ata që ktheheshin në atdhe edhe për qëndrimin e tyre në Budapest, atëherë ne nuk mund të kalonim andej pa u ulur dhe pa pirë një gotë qumësht, një filxhan kafe apo të paktën një gllënjkë ujë dhe kështu i afroheshim ngadalë destinacionit tonë.
Cemtali, në të cilin kaluam prej Dinoshës për në Selishta, është me interes për shkak të shpellave të përdorura për banim, ka të ngjarë qysh në parahistorinë e mugët. Ashtu si në rijedhat e ujit të Dinoshas edhe këtu në breg të lumit shquheshin shtresa diluviale të forta, të përforcuara nga ujrat e shiut, të gërryera nga sipër dhe që krijonin hapësira të zgavërta, të cilat kanë nevojë vetëm për ndonjë lloj thurrjeje ose ndonjë mur të thatë të ulët për tu përmbyllur, në mënyrë që të shërbejnë si mjedise banimi. Këto ju vlejnë barinjve si strehë gjatë muajve të verës. Megjithatë pjesa më e madhe e këtyre kolonëve të çuditshëm për arsye të mangësive të mjediseve janë të detyruar që gjatë ditës të fushojnë jashtë në natyrë. Në veçanti, ishin këta trogloditë modernë, por as tinzarë as të paqytetëruar, ata që donin të na përshëndetnin dhe të na prisnin.
Përveç këtyre fushimeve të barinjve, për ne në Cemtale pati edhe pengesa të tjera të këndshme për të kapërcyer, pasi kudo ku në breg të lumit kishte një ngastër toke të sheshtë mund të hasje ara të punuara mirë që prodhonin duhan, misër dhe drithëra. Nëpër gardhe zgjateshin hardhitë, të cilat megjithëse nuk ishin aspak pa zot, dukej sikur bistakët e tyre ishin për këdo, pasi askush nuk e merrte për keq nëse kalimtari këpuste ndonjë. Përkundrazi, do të dukej e çuditshme nëse nuk e shijoje mallin e tjetrit. Barinjtë, lopët, shtëpitë dhe vreshtat e vonuan udhëtimin tonë dhe kështu mbërritëm vonë në Selishta. Pothuajse përpara shtëpisë së Mar Gjekas, duhej të shkoje tërthor Cemit vetëm në një shkallëz të rrezikshme, të thurrur me kulpër.
Më 9 gusht u largova nga shtëpia e rehatshme e Mar Gjekas dhe u drejtova për në famullinë e Grudës, e cila gjendej në një lartësi 320 metra mbi det dhe pastaj për në zonën e Kastratit, drejt Traboinës. Streha në Gruda nuk ishte e shkëlqyer, pasi aty qelën e re të famullisë e gjeta duke u ndërtuar, ndërkohë që ndërtesa e vjetër tashmë ishte rrënuar. Por mirësia e famullitarit më ndihmoi ta hidhja tutje mjerimin. Në Traboinë gjeta Don Luigj Bushi apo Pater Nou, siç e quanin fëmijtë e famuillisë së tij në Nikaj, që ishte një i njohur i vjetër dhe një zot shtëpie shumë i kujdesshëm.
Popullsia e këtij vendi, për shkak të shterimit të burimit të vetëm egzistues në këtë terren karstik ishte në hall jo të vogël dhe sakaq u tërhoqi vëmendjen dija e mia gjeologjike për rifitimin e ujit. Por për fat të keq nuk mund të bënim asgjë sepse ishte shumë e qartë se këtu kishim të bënim me një degëzim të hollë uji, që kishte gjetur një drejtim nëntokësor. Meqë si rijedhojë e thatësirës së verës edhe burimi Kroni i Zi, i cili buronte treçerek ore në veri të kishës së Traboinës, tashmë ishte tharë, i propozova njerëzve që të kërkonin ujë pak më tej, në veri të së ashtuquajtuar Shpella e Prenkut. Në rrugën nga Gruda për në Traboinë, pikërisht duke zbritur për në grykën e shpellës gjeta sipërfaqe shumë të lagështa dhe formacione sinter*4). Nëse e ndoqën apo jo këshillën time nuk kam arritur ta marr vesh.
Prej hulumtimit të pasuksesshëm gjeologjik u ktheva në kishë dhe u njoha me ekzistencën e të çuditshmes gruas- burrë të Shqipërisë apo virgjnesha, për të cilën kishin shkruar kohë më parë Dr. E. Shulz, më përpara se Hahn dhe Steinmetz. Virgjinesha që unë takova ishte një vajzë e re, e cila për mos u ndarë nga babai i saj duhej të mohonte seksin e saj. Asgjë nuk e dallonte nga një djalë i armatosur dhe i këndshëm, i cili duke pirë cigare ulej midis burrave përfaqësonte një tjetër element në shoqëri.
Ditën tjetër (10 gusht), prej Traboinës në zonën e Kastratit mora udhën për në Brixha në krahinën e Hotit. Në Brixha shkova të asistoj në meshë për të patur mundësi të marr pjesë në drekën që do të shtronte famullitari. Ky më gjeti një shoqërues me të cilin bëra udhën nëpër Fushë Rrapsha, tashmë të njohur për mua, drejt zonës së Veleçikut për te stanet e Gropa e Ahut. Këtu unë kalova natën time të parë mes barinjve të bjeshkëve shqiptare. Ngase këtu në vend të ujit të pishëm të japin dëborë të pëijetshme, në vend të kafes një përzieije të kësaj dëborë të pëijetshme me qumësht deleje, atëherë para së gjithash mund të kuptosh se nuk gjendesh në një fshat por në një ngulim të përkohshëm, veçse lloji i ndërtimit të një shtëpie të varfer në fshat dhe një stani ishte pothuajse i njejtë.
Meqenëse stanet e Bunit të Thatë ishin pothuajse në gjysmë të udhës midis Okol i Bogës dhe Thethit, dukej sikur ishin ndërtuar për të bërë këtu pushimin e drekës. Ishte e vështirë që të vendosje për ndonjë stan. Secili kërkonte që ne të bujtnim aty. la lashë shoqëruesit që të zgjidhte. Pritja ishte jashtëzakonisht e përzemërt. Pas të ngrënit, që ishte bukë misri, salcë kosi dhe një lloj gatimi që quhej maza, një lloj përzieije e bërë me gjalpë, djathë dhe miell misri, njerëzit e mi ranë të flinin ndërsa mua më pëlqente që të shihja rreth e rrotull këtë skaj malor ku nuk kishte shkelur këmbë ‘europiani”.
Një stuhi kërcënuese më detyroi menjëherë të ndërprisja vëzhgimin dhe të vrapoja për në kasolle. Stuhia kaloi. Mund të dilnim sërish në ajër të pastër dhe meqë stanet për arësye të papastërtisë së tyre nuk të tërhiqnin ta kaloje natën aty, vendosa që të shkoja po atë ditë për në Theth, qela e banueshme e famullitarit, patjetër që do të ishte shtabi im për shëtitjet e ditëve në vijim. Thethi përveç banesës së rehashme kishte edhe përparësinë e një pozicioni qendror dhe gjithashtu sepse unë nga udhëtimet e mëparshme kisha njohur shumë persona. Por gjithsesi, natyrisht që më prekte lakmia për para e banorëve të Thethit
Një pengesë e madhe për udhëtimin tim të mëtejshëm ishte se për momentin që gjendesha aty, fisi Shala, të cilit i përkiste Shoshi, jetonte në një armiqësi të trashëguar jo vetëm me fqinjët e tyre nga lindja, pra fisin Nikaj, por për momentin kishte plasur mëria edhe me fisin Shkrelin, meqë të dy fiset kerkonin për vete të drejtën e kullotës në malin Troshan. Siç mora vesh në hyije të famullisë, nga këto rrethana u vështirësua kalimi i zgjojeve të Kakinjas, ndërsa ai i malit të Troshanit për fat keq ishte bërë pothuajse i pamundur.
Shëtitjen time të parë në një lartësi 780 metra mbi nivelin e detit, te kisha e Thethit, e bëra në shoqërinë e Zog Sokolit dhe Lekë Currit të Majës së Boshit.
Gjatë kësaj shëtitjeje patëm një përvojë jo të këndshme, kur u kthyem në kasollen e thurrur vetëm me shkarpa të Kurt i Dudavet45), në lartësinë 1230 m. Mushka e bjeshkëve vinte përqark dhe kjo gjë për të gjithë vendasit ishte si shenjë e keqe për udhëtimin tonë të mëtejshëm. “Po ta dinim se mushka jote ishte sëmurë, nuk do të kishim ardhur fare,” këtë mënyrë shoqëruesit e mi, të cilët dukej qartë se ishin të hidhëruar, i kërkonin falje bariut të bjeshkëve po aq të hidhëruar. Shumë shpejt ky parashikim doli i vërtetë, pasi ndërsa i afroheshim Qafës së Dnelit (rreth 2000 m), një bari plak i fisit Shala na mori për pjesëtarë të fisit Nikaj dhe u bë gati që të qëllonte sepse u frikësua për një sulm të papritur nga ana jonë dhe mësymjen nga ana e tij e trajtonte si mbrojtjen më të mirë. Besa e çobanit, e cila zakonisht bën pjesë në shresat e barinjve, nuk ishte në fuqi në atë kohë. Nuk ishte e lehtë që ta sqaroje këtë njeri për gabimin e tij dhe për të mos na parë si njerëz të padëshirueshëm. Na ndihmoi vetëm qetësia që patëm, natyrisht vetëm në dukje. Më vonë Doda Prela i Prel Marrashit, na pohoi se i kishte hyrë frika se nuk mund të na përballonte. Duke menduar për frikën e tij, madje shoqëruesit e mi të pafajshëm, nuk ditën asgjë më të mirë se sa ta thubmonin plakun. Arësyeja që Dod Prela frikësohej ishte se kishte disa çështje gjakmarrjesh ende të papërfunduara.
Siç mu qartësua te Maja e Drenit, nëpër zonën e Nikajt, për fat të keq nuk mund të udhëtonim prej Shalës. Duhej të hiqnim dorë për të arritur në Plan, nëpër Shalë dhe Curraj për te qafa e Valbonës. Në Shalë mësova se Bajraktari i Shoshit me dy miq, me kërkesë të autoriteteve turke kishte tri ditë që përgjonte për mua për të më vrarë dhe se kjo përpjekje, për të cilën nuk kisha dijeni në kohën e duhur, dështoi pasi rastësisht hyra në Shalë katër orë pas largimit të bajraktarit, ku famullitari më bëri të ditur se në çfarë rreziku ndodhesha.
Qëndrimin në Shalë e shfrytëzova për të mësuar diçka për të kaluarën e fisit. Pastaj pas marrjes shënim të disa gojëdhanave gjithë sqarime për të kaluarën e Shalës u ktheva sërish për në Shosh. Prej këtu arrita më 19 gusht Majën Praça, në lartësinë 1630 m dhe aty vizitova fshatin e panjohur Kapreja, që gjendej në luginën Nerlumza. Herën tjetër i shoqëruar nga Zog Sokoli dhe Lek Curri ndërmora nismën e parë drejt Gucinjës, pasi pas gjithfarë marifetesh i hoqëm qafe një rradhë të tërë shoqëruesish të bezdisshëm.
Meqënëse hulumtimi i shtratit të luginës së Ropojani- Vruja për shkak të qartësisë së vogël më premtonte pak sukses, atëherë programi ishte një vizitë në stanet e Bunit të Jezercës, ku gjendeshin disa liqene të Alpeve, të panjohur deri tani. Udha nuk ishte e rrezikshme por ishte për të qarë hallin. Herë pas herë kishte sedimente shkëmbinjsh që mund t'i ngjiteshe vetëm me këmbë e me duar. Këpucët prej gome apo opingat, të cilat Steinmetz i pëlqente shumë për shëtitjet e tij, e përligjnin shkëlqyshëm këtë në një pjesë të tillë. Pavarësisht ndonjë pëllëmbe toke jo larg Qafës së Pejës vetëm në faqen veri-perëndimore të Malit të Shorës, e cila kufizon në jug Qafën e Jezercës, fushat me dëborë i hasje në lartësinë 1820 m.
I veçantë ishte sërish një efek shkëlqimi te qafa e Jezercës. Për fat të keq orët e vona të ditës më penguan që ta shijoj për një kohë të gjatë pamjen që ndodhej para meje, me të gjithë ashpërsinë e saj, pra këtë vend të shkretë mbushur me dëborë dhe shkëminj, pa asnjë lloj bimësie, mbresëlënës dhe të virgjër. Tashmë dielli po perëndonte. Të gjitha majat e larta kuqëlonin në një ngjyrë të kuqe që kalonte në rozë të thellë dhe të mahnitshme, ndërkohë që jashtë luginave hijet në ngjyrë blu të thellë dhe në ngjyrë vjollcë lartësoheshin për te skaji i malit. Megjithë bukurinë e peizazhit as që mund të mendohej për të fotografuar. Me rënien e muzgut nxituam tetëposhtë për te stanet e Jezercës, duke lajmëruar mbërritjen tonë me britma dhe të shtëna armësh. Sakaq nga thellësia e natës u dëgjuan të shtënat e mirseardhjes. Tashmë e dinim se banorët e stanit Mark Kola dhe Zef Toma e kishin marrë vesh mbërritjen tonë, kishin vënë në dispozicion tonë një stan, kishin përgatitur kafen dhe po na prisnin.
Përpara se të vendoseshim në banesën që do të kalonim natën patëm edhe një aventurë gjuetie. Kaluam në lartësinë 1880 m, pothuajse në errësirë të plotë, drejt një fushë me dëborë të pëijetshme, kur disa kafshë si dhi, papritur u shkëputën me galop. Dhi të egra! Ky ishte mendimi i çastit. Lashë bllokun e shënimeve të më binte dhe armën, sidoqë e pambushur, e mbështeta në faqe, këto ishin lëvizjet e para instinktive dhe lëvizjen e fundit megjithëse në mënyrë më të ngadaltë e bënë dhe shoqërusit e mi. Nuk zgjati shumë dhe kërciti një breshëri mbi kafshët që ishin në vrap e sipër. Por në çastin e fundit zotësia jonë për gjueti u shua. Ishin dhi të buta me qime të gjatë, të cilat ishin ndarë nga tufa. Ky gabim do të na kishte futur në konflikt me të zotin e ‘dhive të egra’. Gjithsesi pa ndonjë përfitim nuk ishte kjo ndodhi. Siç mora vesh më vonë, i huaji fiton emër të mirë, kur në një moment vendimtar nuk e harron përse e mban pushkën. Në sytë e malësorëve është burrë i vërtetë vetëm ai që di të përdorë pushkën. Tamam shqiptar, kjo është mburrja më e madhe që arrin njeriu në këto vise.
Tashmë kur mbërritëm te Buni i Jezercës ishte bërë shumë vonë dhe lartësinë e saj arrita ta përcaktoj deri 1710 m. Paraqitja e të parit të huaj në Jezercë, në këtë pjesë të zonës së Kelmendit, të patrazuar deri tani nga Europa, bëri jo pak bujë. Përveç meje si person dhe veshjes sime, vëmendja e të gjithëve u përqëndrua kryesisht në dy objekte.-Dylbia e armës sime të gjuetisë dhe sholla prej gome e këpucëve të mia. Të dyja këto gjëra u rekomandohen të gjithë atyre që do të vinë pas meje. Ato e ngrinin së tepërmi prestigjin e pronarit.
Në Jezercë kishin bërë shumë kujdes për të ngrënët. Mish, maza, bukë misri, qumësht, djathë, kos dhe qepë ishte darka ime e parë, por dhe gjatë qëndrimit tim aty këto ushqime jepeshin me bollëk. I vetmja gjë me të cilën kishin vështirësi ishte uji, sepse shqiptarët pretendonin duke këmbëngulur se uji që gjendej në liqenet e vegjël në afërsi të staneve nuk ishte i mirë për shëndetin dhe kështu nuk të mbetej gjë tjetër veçse për të përmbushur zakonin e vendit veçse të pije ujin e dëborës së pëijetshme që ata të ofronin. Këtë ujë, ashtu si në stane të tjera të shumta të Kelmendit dhe Kastratit, këtu e bënin në mes të dhomës, ku niste shkrirja e një blloku të madh dëbore në një koritë të drunjtë.
Siç është përmendur, pas gostive të shkëlqyera të mirseardhjes, mikpritësit e mi në Bunin e Jezercës tregonin ndodhi politike dhe jopolitike të kohës. Meqë atyre iu dukej më e rëndësishme se çdo gjë tjetër mungesa e oreksit të njerës dele apo tjetrës, ndër këta njerëz bota shpirtërore kishte shpjegim interesant dhe nuk ishte e habitshme pasi kjo përputhej edhe me pozicionin e tyre. Vetëm në orën katër allaturka, që në verë është te ne ora 11 e natës, ramë në qetësi. Më hapën një shtroje dhe për kuvertë kisha kapotën time. Megjithëse në këtë mënyrë ishin kujdesur për më të domosdoshmen, mua nuk më zuri gjumi për një kohë të gjatë, pasi përveç të ftohtit të madh, ndodhja në një vend të ri me bënte të frikësohesha pas çdo dremitjeje. Gjithsesi ndër ndër Kelmendasit e egër që kishin emër të keq. Lloj- lloj mendimesh dhe ëndrrash mbushën natën time të parë në stanet e bjeshkëve të Jezercës dhe nuk e kuptova fare se si më zuri gjumi dhe kur me dritën e zbehtë të mëngjezit banorët e stanit u çuan dhe kësisoj më zgjuan edhe mua.
Vizita te Buni i Jezercës ia vlejti mundimin. Aty shihje vendburime të reja topografike, përmbushjen dhe shndërrimin e hartës. Më 22 gusht, për shkak të rreshjeve të zgjatura nuk mund të ndërmerrje asgjë. Mu desh të qëndroja te Buni i Jezercës, ku gjithsesi pata rastin të njoh disa burra të fisit musliman Krasniqi që i përdornin kasollet si mjedis për të kaluar natën, fisit që i përkiste një pjesë e madhe e luginës së Valbonës. Kelmendasit dashamirës më prezantuan si italian! Unë duhej të flisj a hollësisht për shkëlqimin e Romën dhe të Italisë, madje edhe mbi tërmetet e Kalabrisë. Por edhe për simpatinë e intervistuesit nuk mbeta i paqartë.
Natën e 22 gushtit, duke gdhirë data 23, në malet në jug të Bunit të Jezercës ra dëbora e re dhe kështu bashkë me Zog Sokolin, Lek Currin dhe Zef Tomën u nisëm, për të vizituar Valbonën e sipërme me një mot të ftohtë, por krejtësisht të kthjellët. Improvizuam një gjueti meqenëse te Lugu i Gradës dhitë e egra duhej të ishin të shumta. Lek Curri u ngjit në Majën e Paplukës, Zog Sokoli në faqen e Majës së Lisit, një çoban u dërgua në rrugën e vështirë të Qafës së Gradës, ndërsa unë depërtova nga perëndimi nëpër lugun e Gradës. Dhi të egra kishte, por për fat të keq ne nuk arritëm t'i qëllojmë. Sipas atyre që dëgjova, në këtë pjesë të Shqipërisë, dukej se dhitë e egra për shkak të armëve të gjindjes kishin nisur të shfaroseshin. Edhe disa vite dhe ato do t'i njiheshin në Prokletije vetëm nga ato që thuheshin lart e poshtë. Më mirë dukeshin se ishin ruajtur në zonat me pyje të Cukalit dhe Munellas.
Prej Qafës së Gradës u kthyem sërish në fushat e paanë me dëborë, në shpatin e Maj ës së Jezercës, maj ës së Rragamit që edhe pse vogël ishte e spikatur dhe me dy maja. Disa qindra metra poshtë nesh gjendeshin tri lugje mbushur me dëborë, të cilat edhe më thellë bashkoheshin me një hulli të madhe që drejtohej për në luginën e Valbonës.
Natën e datës 23 gusht, duke gdhirë data 24, ijeta aty ku buronte Valbona, te Buni i Valbonës (2250 m). Në datën 24 depërtova sërish në bjeshkë me Zog Sokolin, tashmë në Ndreaj, shumë pranë burimit të Valbonës. Në datën 25 gusht i dhashë Zog Sokolit pagesën e merituar, i cili tashmë ishte rraskapitur disi nga udhëtimet e deritanishme. Lek Curri, gjithmonë i kthjellët dhe i palodhur, mbeti edhe më tej shoqëruesi im. Përveç kësaj, në shërbimin tim mora edhe Sadri Lukën nga Okoli i afërt, njeri i njohur për mendjemprehtësinë dhe trimërinë e tij, i cili rekomandoi për udhëtimet e mëtejshme edhe njohjet e tij të shumta me Kelmendasit. Meqë kishin qenë pikërisht Zog Sokoli dhe Sadri Luka, urrejtja reciproke e të cilëve bëri që të rrezikohej jeta e Steinmetz dhe meqënëse edhe unë ashtu si Steinmetz po e lija Zog Sokolin për të marrë Sadri Lukan si shoqërues, puna duhej bërë me shumë kujdes, nga njera anë për të mos e kompromentuar Zog Sokolin në sytë e fisit të tij dhe nga ana tjetër për t'iu ruajtur ndonjë shpërthimi të mundshëm inati nga vetë Zog Sokoli. Kjo çështje u zgjidh shkëlqyeshëm me anën e një bakshishi dhe më 26 gusht mund të shkohej për t'iu ngjitur Majës së Radohimës time dhe e quajtur maja e Kozhnjes në hartën, pika kulmuese e Prokletijes perëndimore
Shëtitja doli pa ndonjë incident, megjithëse ishte tejet e vështirë duke dalë nga Okoli. Në një lartësi rreth 1750 ni kalova përmes monopatit, i cili përmendet nga Seinmetz dhe Liebert, prej Qafës së Pejës deri në Qafën e Shtegutqenës. Pjesa e fundit e ngjitjes, në anën jugore të malit gjigand, mund të bëhej vetëm duke vënë jetën në rrezik, pasi këtu na doli përpara një faqe pothuajse thikë, ku ishin hapur disa kanale të thella uji. Në këtë situatë Lek Curri e përligji veten shkëlqyeshëm, pasi shkathtësia e tij ishte për tu admiruar. Ai dukej sikur kapej pas shkëmbit si majmun. Në vendet tejet të lëmuara kacavirrej dhe i tërhiqte lart njera pas tjetrës plaçkat tona, mua dhe Sabriun. Ndër ne të tre nuk isha vetëm unë që ndjehesha i gëzuar, kur më në fund pasdite shumë vonë, fatmirësisht i kishim shpëtuam faqes së lëmuar shkëmbore dhe e arritëm kreshtën, të lodhur dhe të uritur.
Para së gjithash shijuam një pushim të shkurtër. Shoqëruesit e mi nxorrën bukë misri dhe djathë deleje, me të cilat ishim ushqyer qysh në mëngjez. Bëmë gjithë lezet pushimin e fundit, pimë pak ujë në një vend të zgavërt të një shkëmbi dhe pastaj vijova me shënime.
Termometri shënonte io°C në hije. Aneroidi për habinë time jo të vogël, shënonte pikërisht 2430 m. Në vitin 1906 e kisha përcaktuar lartësinë 2800 m dhe e kisha trajtuar si pikën më të lartë të Shqipërisë së Veriut. Ngjitja më tregonte se kjo mbetej pas Majës së Jezercës. Me të vërtetë më erdhi keq që në majën e kësaj të fundit kisha qenë para disa ditësh vetëm disa qindra metra larg dhe mu desh ta lija pa iu ngjitur. Sikur asokohe të kisha marrë me mend vendndodhjen e saj mbizoruese! Dr.Liebert sipas një njoftimi gojor e vlerësonte lartësinë e tyre, rreth 2600 m.
Zbritja vijoi së pari në një brinjë shkëmbi të rrëpirë në verilindje. Pastaj arritëm te Qafa e Radohimës në lartësinë 2310 m, ku hasëm në një fushë me dëbore të pëijetshme, por të rrëpirë. E kaluam këtë me shpejtësinë e erës, ku të tri shajakët tanë i përdorëm si slitë të përbashkët. Të tilla zbavitje duket të jenë të përhapura në Malësinë e Shkodrës. Të paktën Lek Curri dinte të tregonte për shumë udhëtime të tilla nëpër luginë. Ganxhat e dëborës dhe unazat e dëborës janë këtu po aq të njohura.
Fatkeqësisht për shkak të errësirës, më 26 gusht ishte e pamundur të kontrolloje nga ana gjeologjike në brezin midis Majës së Radohimës dhe Bunit të livadhit. Prandaj isha i detyruar që ditën në vijim të shkoja nga tashmë nga verilindja, ku iu ngjita edhe një herë Majës së Radohimës,. Përveç kësaj, këtë ditë kontrollova Gropën e Livadhit të Bogës të përbërë prej guri gëlqeror jurasik-kretazik.
Prej Bunit të Livadhit të Bogës shkova sërish për nga veriu me qëllimin për të shkuar në Gucinja përgjatë faqes perëndimor të luginës së Ropojanit, pasi dukej me vend të shkoje andej. Nuk kisha ndërmend që të hyja në këtë qytet për të shmangur çdo mundësi të një përplasjeje me muslimanët e atyshëm dhe prej kësaj edhe mundësinë me këdo nga qeveria otomane, nëpunës të konsullatës ose gjëra që për mua rezultonin të papëlqyeshme.
Unë dhe shoqëruesit e mi vendosëm ta kalonim natën te Rrethi i Vukoçës. Si zakonisht dëbora dhe qumështi ishin ushqimet e para që na ofruan. Por këtë herë patën pasoja kaq të këqia sa m'i prishën shëtitjet e ditës tjetër. Darka e zakonshme, maza, kos, bukë misri dhe kafe e përkeqësuan edhe më shumë gjendjen. Për të zëvendësuar përgjysmë mungesën e ilaçeve, ditën tjetër zvogëlova ushqimin sa më shumë që ishte e mundur, vetëm me kafe të ngrohtë me qumësht. Kafja mu përgatit. Por përgatitja e tjetrës ishte me vështirësi jo të vogla, pasi mungonte një enë e përshtatshme për të ngrohur gjithë këtë sasi të madhe qumështi. Mikpritësit e mi vendosën që për këtë të përdornin tiganin që shërbente vetëm për përgatitjen e mazas, i cili ishte i nxirë nga jashtë dhe nga brenda nga tymi dhe gjithë yndyrë. Si enë për të pirë shërbeu një tas i vogël në të cilin pihej vetëm kafe. Si rijedhojë e këtyre rrethanave, përzieija e kafes me qumësht dhe mbushj a e tasit ishin procedura shumë të ndërlikuara dhe ngjallën interes por edhe të qeshurat pa zë të malësorëve.
Nga Buni i Rrethit të Vukoçës, i shoqëruar nga disa barinj u nisa për në vend tjetër verimi, për te Buni i Kodrës së Niçit. Lidhja midis dy vendeve, do të ishte eufemizëm nëse quhej rrugë, çka mund ta paguaje me jetën. Një shteg i ngushtë, i rrëpirë, mes një faqe shkëmbore thikë nga njera anë dhe në anën tjetër një humnerë e thellë prej disa qindra metrash dhe si për të provuar nervat nga çdo hap që bënim, rrëshqinin në thellësi gurishtat. Te Shkalla e Danit (1700 m) ‘rruga’ bëhet edhe më e sikletshme. Kjo pjesë e ngushtë ngushtohej gjithmonë e më shumë dhe pjesët e shkëmbit sipër dhe poshtë shtegut bashkoheshin me njera tjetrën, kësisoj shtegu i rrëpirë duke shkuar lart nga ana e humnerës, më në fund ishte në një lloj zgavre vetëm 1.5 m e thellë, por aq e ulët sa mund të kalohej vetëm duke ecur barkas. Aty baza e shkëmbit që zbret drejt luginës, është e lëmuar dhe ka pak vende për tu kapur me duar. Madje mjedisi përreth, një faqe shkëmbore e lëmuar që lartësohej rreth 60 m, ku ishin vendosur stanet e Kodrës së Niçit, mund të vizitohej vetëm nga ata që nuk kanë marramendje nga lartësitë.
Kasollja ishte mjerane. Nga çatia copë-copë shihej qielli dhe nga muri mbushur me myshk hynte me furi era, sa që tymi dhe shkëndijat nuk kursenin as edhe një qoshkë të saj.
Edhe darka nuk ishte e shkëlqyer. Menjëherë pas ngrënies barinjtë veshën një lloj jelek gëzofi të quajtur xhurdi, ndërkohë që gjatë ngrënies shtrënguan rreth brezit gjerdanin e fishekëve dhe hodhën në sup pushkët Martina të mbushura, duke u bërë kështu gati për të §etur jashtë kasolles te delet. Për ata që ndenjën në kasolle u hapën gëzofët e bagëtive. Përveç kësaj na ofruan veshje dhe mbulesa të tjera. Sakaq të gjithë ranë në gjumë të thellë. Vetëm shndërritja e thëngjijve të zjarrtë ndriçonte grupet e ndarë nga njeri tjetri.
Sapo zbardhi dita në çdo skaj filloi gjithçka të lëvrijë. U bë kafeja dhe sakaq hynë sërish njeri pas njeri tjerit barinjtë, të cilëve u kishin hyrë të dridhurat dhe për tu ngrohur rreth zjarrit dhe me një filxhan kafe që nxjerr avull.
Këtu bëmë një kuvend të shkurtër për rrugën nga e cila mund të arrija më mirë në rrethinat e Gucinjës. U vendos që në vend të udhës së zakonshme të luginës që shkonte nëpër Vushanj (Vusanje), të merrej një shteg shumë lart mbi shpat. Shkoi gjithçka mirë dhe isha shumë i kënaqur kur pas një sorrollatje, relativisht të shkurtër, mbërrita te Maja e Potkajës dhe prej një kepi shkëmbor, pashë papritur Gucinjën.
E gjithë zona ebukur dhe pjellore dremiste në një qetësi idilike. Qëndrova rreth gjysmë ore mbi kepin shkëmbor për të marrë shënime, ndërsa bashkudhëtarët e mi bënin sytë katër prej muslimanëve përqark, për shkak të lehjeve të mbytura të qenve që ndëgjoheshin prej Vushajt. Pastaj u kthyem sërish te Buni i Kodrës së Nikçit.
Qëllimi im ishte të shkoja nga Buni i Kodrës së Nikçit drejt Nikçit, për të hulumtuar më saktë rrethin kufizues të Gucinjës. Shoqëruesi im dhe në veçanti Prenk Olumi, pronari i Bunit të Rrethit të Vukoçës, gjatë një debat të gjatë ditën të parashtronin kaq shumë arsye kundër kësaj, saqë unë në datën 30 gusht u ktheva për në Bunin e Rrethit të Vukoçës dhe në datën 31 gusht mora rrugën nëpër Qafën e Koprishtit.
Përpara hyijes në Bunin e Rrethit të Vukoçës pati edhe një tjetër skenë origjinale. Doli pikërisht siç edhe kisha frikë, që këpucët e mia prej lëkure dreri ishin dëmtuar nga stërmundimet e ditëve të fundit dhe kishte rrezik që sholla e trashë prej gome të shkëputej nga sholla e hollë prej lëkure. Kjo gjatë udhës mund të kishte pasoja jo të këndshme, kështu duhej t' i dilje tëkeqes përpara në çastin e fundit. Të vënë në një garë të mirëfilltë, shqiptarët ‘e egër’ u përpoqën t' i bashkonin sërish pjesët e shkëputura nga njera tjetra. Lek Curri patjetër që bëri marifetet e duhura si dhe disa shaka mjerane. Bijtë e maleve nëse donin mund të përdornin gjëlpërën dhe spango po aq mirë sa edhe pushkën dhe këtë e tregoi riparimi që bënë. Tashmë këpucët mund të përdoreshin edhe për një farë kohe. Si vend për ruajtur gjilpërën dhe fillin shërben kryesisht pjesa e brendshme e qeleshës.
Pasi mbaruam riparimin e këpucëve u nisëm. Ndërsa burrat parakalonin vetëm me armë, një bareshë mbajti deri në lartësinë e qafës (2190 m), shportën time të rënduar nga mostrat e shkëmbinjve.
Nga mesdita mbërritëm stanet e Koprishtit. Pasi hëngrëm drekë, që këtu ashtu si edhe prej disa ditësh kryesisht përbëhej nga maza, shkuam nëpër një kreshtë relativisht të ulët por gjithsesi lartësia absolute ishte 1900 m, ku gjendeshin stanet dhe prej aty u ngjitëm nëpër Majën e Ropunës për në Jama.
Pas shëtitjesh shumëditëshe nëpër shkëmbinj gëlqeror pothuajse shterpë dhe të ashpër, na bëri mirë për këmbët, sytë dhe humorin kur duke zbritur nga Maja e Ropunës pamë lëndinat dhe format e buta dhe kur hymë në një terren që tashmë përbëhej nga dheu. Gjatë zbritjes nga Jama dallova ngurtësime interesante kretazike. Fillimisht i mblodha me Lek Currin por meqë ngazëllimi është ngjitës, sakaq të gjithë shoqëruesit i zuri zelli për të mbledhur. Kësisoj lanë armët mënjanë, e thërrmonin bllokun gëlqeror dhe nga të gjitha anët sillnin mostrat e para të studimit të tyre paleontologjik.
Sikur të kishte qenë ndonjë nga ata shkrimtarucët që dinë shumë mirë të tregojnë historira rrënqethëse për shqiptarët! Një shpat në formë shkalle na çoi nga Jama për në Nikç dhe prej aty shkuam për në Vukël.
Famullitari plak i Vuklit, françeskan, më kishin folur gjatë një prej udhëtimeve të mëparshme si dhe për qelën e famullisë në rrëzim e sipër. Ai më priti gjithë dashuri dhe shumë shpejt e ndjeva veten shumë rehat aty. Për ditën tjetër ai më gjeti një trim, i cili do të më çonte nga Osoja për në Selcë.
Më 2 shtator i shoqëruar nga një banor shkova nga Selca për në Budaç dhe pasdite u ula për të pirë kafe në shtëpizën e ndërtuar me bredha të Lani Turkut në Budaç dhe njoha njerëzit te të cilët duhej të qëndroja për pesë ditë. I zoti i shtëpisë, bajraktari i Nikçit, për fat të keq nuk ishte aty, prandaj nderet m'i bëri i vëllai i tij dhe shumë shpejt këtu, si në asnjë vend tjetër të malësive shqiptare, u ndjeva si në shtëpinë time. Siguria pulike ishte këtu më e madhe se në zona të tjera, gjë që e kuptoje nga lëvizja e lirë e njerëzve. Njerëzit janë të pastër dhe të kulturuar dhe të ngrënët mund të konkurronte me atë të disa famullive shqiptare. Pa e vënë re unë, kur ra mbrëmja ata therrën një qingj, i cili krahas gjellëve të tjera të shumta formoi një darkë të shkëlqyer
Shëtitja, të ngrënët, gjumi dhe të pirët, kjo është e gjitha që bëra në Budaç. Në një shëtitje shkova në Leshnica, një tjetër shëtitje në Qafa e Godijës dhe në shëtitjen e tretë, më 5 shtator, iu ngjita Trojani.
Gjatë kësaj ngjitjeje gjeta një busull xhepi, për të cilën më vonë mësova se i kishte humbur disa javë më parë zotit Steinmez. Për fat të keq nuk munda t'ia ktheja, pasi disa ditë më vonë nga nisja me nxitim nga Paja më humbi
Dëbora dhe era me dëborë e lindjes nuk të ftonin të qëndroje gjatë në majën e Trojanit. Të gjithë u larguam shumë shpejt dhe me shumë dëshirë. Për të mos bërë dy herë të njejtën shëtitje, vendosëm që natën të mos e kalonim në Budaç por në Paja, e cila ende ishte e panjohur për mua.
Pas të ngrënit u morëm me parashikimin e së ardhmes. Kockat e shpatullës së qingjave që kishim ngrënë mbahej para zjarrit dhe nga drita që binte studioheshin njollat e errta dhe të hapura. Në një pikë të çuditshme dalloheshin njolla të shumta, të vogla dhe në ngjyrë të kuqe në të zezë. Këto parashikonin afrimin e të armatosurve. Ata ishin hajdutë apo ushtarë? Ky ishte një parashikim i keq. Kjo u lidh me afrimin e bandave të hajdutëve malazezë dhe meqë njerëzit ishin të bindur në pagabueshmërinë e parashikimit u mërzitën së tepërmi.
Paja mu duk aq e veçantë sa vendosa ta kaloj aty këtë stinë të vitit për ta hulumtuar edhe më shumë zonën e panjohur të Doljas dhe të Berishdolit. Por një ngjarje e papritur m'i prishi të gjitha planet e mia. Kockat e shpatullave të qingjave që kishim hëngrën nuk gënjenin.
Ndërkohë që isha në Paja autoritet turke dërguan në Budaç 3 o o usht arë për të më kapur. Ky sulm i p apritur dështoi rastësisht meqenëse unë gjendesha në Paja, por trupat turke në vend tim arrestuan si pengje tri vetë, ndër ta edhe një farë Gjok Doda nga Shkreli, i cili kërkohej nga policia për ta syrgjynosur. Me anë të këtyre pengjeve ushtarët shpresonin të detyronin fiset e Kelmendit dhe të Shkrelit që të më dorëzonin mua. Kjo pothuajse do të kishte ndodhur sepse Syni Doda, rastësisht shoqëruesi im, të cilin nuk e njihja mira asokohe, ishte vëllai Gjok Dodas. Natyrisht kjo ishte shumë e rëndë për mua. Për të mësuar nëse Syni për të liruar vëllanë e tij ndoshta nuk donte të më dorëzonte te autoritetet turke, mendova se para së gjithash, për tu qetësuar duhej të flija një çerek ore. Shqiptarëve kjo iu duk e natyrshme dhe kështu më lindi idea të përgjoja planet e tyre të mëtejshme. Dëgjova që Syni i tha shqiptarve të tjerë sa më poshtë, “Gjokën nuk do ta shoh më prapë, por më mirë të zhdukej Gjoka se miku ynë.” Nga kjo bisedë e kuptova krejt situatën. Nuk duhej të kisha frikë për ndonjë dorëzim. Në vend të kësaj më duhej që të liroja Gjokën me çdo kusht. Së pari protestova me shkrim në konsullatë kundër mënyrës se si autoritetet turke më gjurmonin. Shkruajta se isha shumë i fyer sepse nuk më kishin ftuar sipas rregullave, nëpërmjet konsullatës që të shkoja në Shkodër, por pavarësisht pozicionit tim shoqëror më ndiqnin sikur të isha një keqbërës, kërkova të shfaqnin pendimin dhe e dërgova letrën natën me një lajmëtar për në Shkodër. Pastaj nxitova po atë ditë nga Nikçi për në Kapan e Brojës, te kisha e famullisë së Shkrelit. Ditën tjetër shkova më tej për në Shkodër dhe me ndihmën e konsullit Kral, duke shmangur në momentin e fundit një patrullë policie të dërguar drejt meje për të marrë bllokun tim të shënimeve, fatmirësisht arrita pasdite në qytet.
Këtu, bashkë me konsullin tonë shkova te Valiu, për të kërkuar prej tij gojarisht dhe personalisht vënien në vend të nderit tim. Natyrisht që yaliut iu desh të kërkonte falje kur unë i tregova vizën e kalimit. Vërejtjes së tij që shkrimi i rekomandimit ishte i vitit 1905, pra para gjysmë viti, ia ktheva me vërejtjen, se paraardhësi i tij kur unë në verën e vitit 1905 kisha nderin t'i tregoja rekomandimin e këtyre diplomatëve kishte qënë kaq mospërfillës ndaj meje, sa unë e quajta si të pamundur që të paraqitesha sërish në vjeshtën e vitit 1905 me një rekomandim të ri dhe prandaj kishte mbetur ky rekomandim në xhepin tim. Vetëm tani mund ta përdorja atë pa u druajtur për ndonjë sjellje fyese. Ligjëratës së mëtejshme të Valiut se nuk e dinte se kush isha unë, pasi unë kisha kaluar nëpër kufi në një udhë të fshehtë, ia ktheva me forcë duke iu referuar faktit se unë kisha hyrë nga Dinosha dhe më në fund ia hodha fajin qeverisë turke që nuk e kishin informuar autoritetet turke për mua, pikërisht për policinë e Dinoshës që flinte në drekë. Në bazë të këtij fakti duhej që të liroheshin të gjitha pengjet. Fatmirësisht qeveria turk ëishte sërish në gabim, kësisoj unë mund të udhëtoja më tej. Konsulli i përgjithshëm Kral më mbështeti shkëlqyeshëm gjatë gjithë debatit.
Pati një ndodhi interesante kur ca kohë pas incidentit në Budaç, Valiu i Shkodrës sërish e ndaloi zyrtarisht udhëtimin tim nëpër Shqipëri, por privatisht tha se nëse do të doja të udhëtoja në Mirditë, ai do ta mbyllte njerin sy. Pikërisht në këtë kohë Zef Nozi prej Spaçi, tashmë ishte paralajmëruar se në Mirditë njëfarë Myslim Lezi nga Luma bashkë me njerëz të tjerë donte të kapte një të huaj për të arritur mundësinë e një manipulim kundrejt qeverisë turke në lidhje me një çështje private. Për këtë çështje Myslimi dhe e shoqja u ishin drejtuar disa mirditorëve. Nga kjo hamendësova se edhe Valiu duhej të kishte dijeni për këtë çështje dhe prandaj edhe më la të udhëtoja, në mënyrë që të kapesha dhe ai pasi të më kapnin mund t'i thoshte konsullin, tashmë në një pozicion superior “A e shihni, kështu ndodh nëse i huaji udhëton nëpër vend kundër vullnetit të qeverisë turke.”
Unë e pranova ftesën e Valiut, udhëtova në Mirditë, gjithsesi me shumë kujdes. I gjithë udhëtimi shkoi mirë dhe nuk ndodhi asgjë. Por kur disa mirditorë në vend tim donin të kapnin famullitarin e Laçit, çka përveçse për famullitarin nuk ishte aspak e pëlqyeshme edhe për vetë Valiun, ndërkohë që u ktheva në Shkodër shëndoshë e mirë, Valiu papritur më tha se për fat të keq do të ma ndalonte sërish udhëtimin dhe se nuk mund t'i mbyllte më sytë pasi kishte një urdhër të prerë nga Konstandinopoja. Sigurisht Bedri Pashës as kjo dredhi nuk i bëri punë. Në të vërtetë i thashë se më vinte shumë keq që dëgjoja këto fjalë, pasi unë do ta vazhdoja, pa u lëkundur fare, shëtitjen time.
Pas hulumtimit të Prokletijens në vitin 1907, udhëtova sidomos në Mirditë. Gjatë këtij udhëtimi iu ngjita maleve më të lartë të Mirditës, pikërisht Munella, Guri i Nuses dhe Zeba, por më pas hulumtova edhe Zadrimën.
Një episod i vogël, që më ndodhi në vitin 1907 në urën e Bunës në Shkodër, hedh dritë mbi gjendjen e asokohe, prandaj po e përmend këtu. Nga Nënshati u nisa vonë pasdite me qiraxhiun tim besnik Pjetër Dushi dhe shërbëtorin tim të vjetër Gjok Prenga dhe prandaj arrita shumë vonë, madje pas perëndimit të diellit te ura e Drinit në Shkodër, e cila kur binte nata mbyllej me dy porta të mëdha prej druri. Sipas urdhëresës, natën këtë portë e kalonin vetëm nëpunësit e qeverisë. Meqenëse nuk isha nëpunës duhej të flija jashtë Shkodrës dhe të prisja hapjen e portës së urës në mëngjez. Kjo s'më pëlqeu fare. Prandaj shkova me kalë deri te porta dhe me një zë të vendosur e urdhërova rojen që të hapte portën. “Jeni nëpunës?’ pyeti ky, “Jo, jam Nemce (austriak),” bubulliu përgjigja ime, “hapeni menjëherë.” Vendosmëria e sjelljes sime e detyroi. Ushtari njoftoi rojen se dikush kërkonte të hynte dhe porta u hap, unë kalova portën e urës sëbashku me shoqëruesit e mi.
Përtej urës bëhej kontrolli i detyruar i bagazhit dhe kjo u krye pa vonesë. Patjetër që nëpunësve të financës të Turqisë së atëhershme iu duk diçka e dyshimtë aneroidi im. Por kur unë pyetjes së nëpunësit të financës se çfarë ishte kjo iu përgjigja me kundrapërgjigjen nëse nuk e njihte orën e xhepit, atëherë nëpunësi u turpëruar për padijen e tij ma lejoi aneroidin. Unë kërceva sërish mbi shalën e kalit dhe rastisi që pushkën që kisha varur në sup, e cila deri në atë çast nuk dallohej, ra në sy dhe kësisoj tërhoqi vëmendjen e policëve. “Ai paska një armë,” vërejti njeri nga policët dhe sakaq një i dytë pyeti nëse kisha një lejekalimi për armën. Meqë nuk kisha as pasaportë, kisha në majë të gjuhës një gënjeshtër por një polic i tretë ma kurseu këtë. “Sigurisht që duhet të ketë leje meqënëse e mban kaq hapur armën e tij, për më tepër një pushkë të mirë, tha me zë të lartë dhe me bindje. Të gjithë u qetësuan nga kjo vërejtje dhe unë munda të vazhdoj më tej udhëtimin pa u penguar.
Kur në orën dhjetë të natës me pushkën time në sup hyra papritur në Grand Hotel Micic, nënkosulli ynë u habit për fatin dhe paturpësinë time.
Por një aventurë më e rrezikshme se ajo e urës ishte një tjetër aventurë në Kalis. Në nëntor të vitit 1907 doja të shëtisja prej Shkodrës nëpër Kalis dhe sipër në Korab dhe prej aty për në Sirovica dhe kështu ktheva për këshilla te abati i Mirditës. Për abatin e dija se ai ishte i mirëinformuar për Kalis dhe gjithë mjedisin përqark. Abati më këshilloi që në Kalis të kthehesha te njëfarë Mustaflita për të cilin tha se ishte një mik i tij. Me këtë të dhënë nisa udhëtimin. Në zonën midis Fanit dhe Arrën u vesha si mirditor. Kur bëmë pushimin në Zeba për të ngrënë drekë mu desh të merija vesh diçka për jetën e hajdutëve mirditorë. Erdhën dy katolikë me tetë dele. Ai që shkonte përpara na pa, u frikësua shumë dhe mori nishan për nga ne. Delet ishin të qethura në kurriz, në anën e djathtë dhe kjo ishte një shenjë se këto dele ishin të yjedhura në Reka. Pas kësaj ndodhie vazhduam rrugën më tej.
Marku, njeri nga shoqëruesit e mi, kishte qenë dikur pjesëtar i shpurës së Mustaflitas. Ashtu si të gjithë apo shumë ngabanorët e Fanit edhe ai kishte vjedhur së tepërmi në Dukagjin dhe në Reka dhe gjatë udhës për në Kalis më dha shumë sqarime për këtë vend. Vendi midis Arrën-Reç dhe Korabit si dhe zona e Pukës quhej Dukagjin, po ashtu edhe njerëzit e quanin veten dukagjinas dhe kështu i qiianin edhe fqinjët e tyre. Mbi Zeba, midis Arrën dhe guri i Nusjes kishte pyje të mëdha ahu. Nuk kishte fare shpresë për në Zebë prandaj unë dhe shoqëruesit e mi, fare pa u vënë dhe nëpër shi arritëm në Ujmisht. Duke zbritur për në Drin kaluam para stanit të dikujt, banor i Fanit, ai pa banorët e Arrënit dhe pyeti nëse ne kishim miq. Bajaziti pohoi se kishim. Por më pas ky njeri pa se morëm udhën drejt kullës së tij bosh dhe sakaq ai na u vu pas duke pasur frikë se mos ishim hajdutë. Edhe pa na shkuar mendja për këtë ndjekje ne ndërkohë e kishim anashkaluar këtë udhë, duke e shkurtuar përmes disa fushave. Kështu, kur ai na arriti ne nuk po shkonim drejt kullës së tij. Fillimisht pati një bisedë të acaruar, derisa më në fund kundërshtari ynë dalloi ndër shoqërusit e mi Nikollë Xhuxhajn, kumbarën e tij. Prandaj na shoqëroi për në Ujmisht, te Mahmudi, një tjetër kumbarë i Nikollë Xhuxhajt. Vendosëm që ta kalonim natën aty. I zoti i shtëpisë nuk ishte por e thirrën. Në mbrëmje biseda u rrotullua vetëm te bandat e hajdutëve të banorëve të Fanit dhe të Dukagjinit në zonën e Rekas si dhe për luftimet me nizamët e atyshëm. Nga kjo bisedë kuptova se bandat që depërtonin në Reka shpesh janë me 200 burra, se kishte shumë të vrarë dhe të plagosur dhe se shpesh preja shkonte nëpër shtigje të fshehta në Gjakovë dhe aty shitej. Preja shpesh ishte qindra dele dhe 50-60 kuaj. Kreu i një bande të tillë quhej kallauz. Përveç hajdutëve, në Ujmisht ka të tjerë, kryesisht kurbetlinj (bozaxhinj, hallvaxhinj, etj.).
Kostumi kombëtar i Ujmishtit përbëhet nga çakshirë të bardhë, gjysma e sipërme e gjerë dhe poshtë të ngushta dhe mbi këto çorapet e tërhequra që arrijnë deri në gjysmën e pulpës, shpesh të zbukuruara me të kuqe dhe shtrëngohen nga lidhëset e opingave. Në trup mbajnë një anteri dhe një veshje të quajtur xhurdi që është hollë dhe hidhet supeve por pa thekë, e cila arrin deri te ijet. Të gjithë mbajnë perçe4®.
Në Ujmisht fjetëm shumë mirë. Aty shtëpitë janë kulla, të cilat gjenden larg njera tjetrës. Në Vila ka kulla më të shpeshta dhe të ndërtuara me gurë të coptuar por pa llaç e suvatim. Në Ujmisht munda t' ihedh një vështrim ekzistencës së kurbetit, pasi gjatë rrugës për në Vila hasa njerëz që po shkonin të merrnin një nuse. Disa më morën për të huaj, por sqarimi i Mahmudit se unë isha mik qetësoi gjithçka. Më vonë karvani i dasmorëve u nda prej nesh dhe që nga larg vumë re se ata qëndruan përpara shtëpisë së nuses. la nisi një breshëri pushkësh, pastaj njerëzit e nuses hynë në shtëpinë e saj dhe më në fund e morën nusen me vete. Krejt ndryshe nga kjo ceremoni, në Reç nuk hyhet në shtëpinë e nuses. Mahmudi na shoqëroi në Vila. Të udhëtosh i veshur si shqiptar është shumë më e këndshme se sa të jesh i veshur si europian, pasi së pari njerëzia nuk mbeten gojëhapur dhe përveç kësaj je më shumë në kontakt. Përpara se të hynim në Vila Mahmudi u kthye për në shtëpi sepse kishte rënë në gjak në këtë fshat. Në Vila kishte një xhami të bukur por çdo banor ishtë hajdut, por që gjithsesi nuk duhet të vidhte në fshatin e tij. Në fshat, çka do të thotë brenda fshatit duhej të sundonte rregulli dhe qetësia. Nga Vila dërguam përpara Markun për të njoftuar Mustaflitan për ardhjen tonë. Në Vila dhe në Kalis Mustaflita kishte shumë kulla, që ishin një kompleks shtëpish të mëdha dhe kullash të rrethuara me oborr. Mustaflita nuk ishte në shtëpi por u kthye në Kalis në mbrëmje. Deri sa hyri ai u hoqa si shkodran, gjithsesi u ula në vendin e nderit pranë zjarrit. Nga shiu i ditës së mëparshme kur mbërrita në Kalis isha bërë qull deri në palcë por pranë zjarrit u thava menjëherë.
Dhoma e miqve në shtëpinë e Mustaflitas ishte një dhomë e madhe në katin përdhes ky hyje nëpërmjet një paradhome. Kjo dhomë ishte pothuajse bosh dhe porta ishte përballë oxhakut. Anash, përgjatë dhomës ishin shtruar qilimë. Në të majtë të oxhakut ishte vendi i zotit të shtëpisë dhe në të djathtë ishte vendi i nderit për mikun. Kundrejt zjarrit dhe fare pranë tij, ishte shtruar një lëkurë deleje, ku zinte vend njeriu i besuar i shpurës së Mustaflitas, i cili merrej me përgatitjen e kafes. Në mure kishte varëse për armët. Përveç armës së Mustaflitas, e cila ishte një armë këmbësorie bullgare, të gjitha armët e tjera liheshin në paradhomë.
Mustaflita ishte i shëndoshë por i shpejtë dhe i shkathët në lëvizjet e tij dhe dukej se ishte shumë muskuloz. Kishte mustaqe të hirta dhe të ashpra, në dhomë hynte gjithmonë me hapa shumë të shpejtë dhe gjithmonë nxitonte për të zënë vendin e tij, ndërkohë që të gjithë ngriheshin. Në vendin e tij i shërbente shpura e tij. Njeri i hiqte çorapet, një tjetër i sillte ujin për të larë këmbët, një tjetër i zgjaste një llullë një metër të gjatë me cigare dhe një tjetër i zgjaste thëngjijtë. Mund të thuhet se Mustaflita fliste pak dhe kishte një siguri në vetveteë dhe pse nuk e shprehte. Kishte sy shumë të mëdhenj ngjyrë hiri, çka e bënte të vështirë të lexoje mendimet e tij. Por dallimi i mendimeve të tij mund të bëhej nga intonacioni e zërit dhe nga gjestet. Nuk ishte tip i qetë por as edhe shumë i gjallë, kishte mënyra sjellje të përcaktuara. Biseda e tij kishte kryesisht një ton disi urdhërues. Arsyeja pse përpiqem të bëj një përshkrim të saktë të tij, meqë ai ishte një nga hajdutët më kokëkrisur dibranë, të cilin Turqia asokohe duhej ta kërkonte dhe sepse ai në përshkrim më kujtonte atë përshkrim që kemi për Ali Pashën e Janinës. I thashë Mustaflitas se kisha ardhur tek ai për të më ndihmonte që të përmbushja një dëshirë, të cilën sigurisht nuk e shpreha me saktësi. Tashmë Mustaflita më tregoi se ai kishte lutur abatin t'i blente një Bimbashllik por që gjithsesi do të prishej nga gjeneral-inspektori i Maqedonisë, Hysen Hilmi Pasha. Pastaj folëm për gjëra të përgjithshme. Ndërkaq lamë duart për të ngrënë bukën dhe pasi u soll tavolina e ngrënies, Mustaflita u ul i vetëm, ndau bukën dhe ia vuri secilit përpara. Të gjithë sa ishin në dhomë prisnin në vendet e tyre derisa Mustafai tu zgjaste bukën dhe të hanin bashkë me të. Mustaflita dukej se nxitonte edhe gjatë të ngrënit. Mbrëmja kaloi shumë mirë.
Por ditën tjetër moti nuk ishte i përshtatshëm dhe Osmani, i biri i Mustaflitas, na tha se rruga për në Stirovica ishte mbuluar nga dëbora. Në mënyrë që njerëzit e shumtë që ishin poshtë të mos na shihnin, ai mendoi të vendoseshim në një dhomë të sipërme të kullës, të shtruar me qilimë, ku asokohe kishte kaluar natën dhe Shemsi Pasha. Më tej Osmani na rrëfeu se këtu dikur ishin kapur edhe tri burra nga Topojani, të cilët gjatë natës ishin mbyllur në sofitë. Ai u mahnit nga karabineri, armë e vërtetë burrash, por edhe më tepër me bllokun e çeqeve dhe dylbinë time. Pastaj u tërhoq. Ndërkohë që ishin në dhomën e Shemsiut, fluturuan dy harabela në dhomë. I kapëm harabelat dhe ia dhamë djalit të vogël të Mustaflitas dhe i thamë me shaka se edhe ne kishim fluturuar në kullën e Mustaflitas, ku tashmë edhe na kishin kapur. Në mbrëmje Musaflita erdhi për të ngrënë në dhomën tonë. Edhe dita tjetër kaloi me vizitat e Osmanit dhe Dalipit por sërish edhe moti i keq na mbajti. Ditën e tretë mëngjezi ishte i bukur dhe prandaj i thamë Osmanit se patjetër donim të shkonim me ditë në Stirovica dhe se duhej të na jepte një shoqërues. Osmani u zhduk dhe u rishfaq vetëm në drekë. Tashmë ishte shumë vonë sipas mendimit të tij, por edhe ne mendonim se nuk ishte e udhës që të mbërrinim natën në Stirovica. Osmani tashmë mendonte se për këtë duhej folur me Mustaflitan por shpejt u kthye me përgjigjen se për sot Mustaflita nuk gjente dot asnjë shoqërues. Ndërsa nesër ai, pra vetë Osmani, me shumë nga njerëzit do të na çonte për në Stirovica.
Pretekstet e shumta nuk më pëlqyen as mua as Bajazitit dhe që të dy patëm një parandjenjë të keqe. Pasdite Mustaflita thirri Bajazitin dhe i tha se ne të dy ishin të burgosurit e tij dhe prej nesh kërkonte 10.000 Pfund turke për të na liruar. Në rast se kulla e tij do të dëmtohej për shkak të burgosjes sonë, vendosi edhe një kërkesë tjetër prej 10.000 pfund.
Njëkohësisht ai u përpoq që ta tërhiqte Bajazitin nga ana e tij me një premtim prej 2 ooo Pfund. Bajaziti rezistoi dhe u frikësua, por gjithsesi me mendjemprehtësi i propozoi Mustaflitas se nuk duhej të kërkonte asnjë para lirimin, por meqenëse unë isha i veshur kësisoj të më dërgonte mua si spiun për në Prizren. Mustaflita nuhati diçka të keqe dhe refuzoi. Bajaziti erdhi sipër në dhomë dhe e bisedoi me mua këtë çështje. Gjëja e parë që më shkoi ndër mend ishte ta vrisja Mustaflias dhe kështu ta mbyllja këtë muhabet, pastaj mendova diçka më të mirë. Mustaflita erdhi në dhomën tonë dhe unë u solla sikur nuk isha i burgosur. Ai më përsëriti ato çfarë i kishte thënë Bajazitit dhe shtoi se nuk do të më bënte keq por e bënte për të nxehur Sulltanin, pasi ai nuk e kishte emëruar bimbash. Në rast se kulla e tij do të digjej nga ushtarakët turq për shkak të sjelljes së tij, Mustaflita më tha se ishte i detyruar të kërkonte 20.000 Pfund. Unë e sqarova se qofshin 10 apo 20.000 Pfund as që doja t'ia dija se gjithsesi ishte Sulltani që do të paguante dhe jo unë por, por shtova se djegia e kullës së tij ishte e pakëndshme edhe për mua, meqë arratia prej ushtarëve dhe kalimi i dimrit në ndonjë kasolle mjerane do të sillte gjëra të pakëndshme. I premtova se edhe unë do ta pengoja pëmdjekjen. Mustaflita më dha të drejtë. I thashë Mustaflitas se kishte kapur një peshk të madh dhe që nuk duhej të linte t'i shpëtonte nga dora. Pasi e shoshitëm mirë këtë çështje i propozova të flisnim për diçka tjetër. Mustaflita me zor u shkëput nga çështja. Më në fund i kërkova pesë ditë kohë për ta menduar dhe për të vendosur se cilin do të njoftoja për rrëmbimin tim dhe përmenda abat Doçin, konsullin e Shkodrës, konsullin e Prizrenit, Hysen Hilmi Pashën, tim atë dhe ambasadën perandorake në Konstandinopojë. Krejt rastësisht i thashë se do t' i shkruaja Hilmiut. Por për këtë Mustaflita mendoi se në këtë rast sigurisht do të dërgonin ushtarë. E pashë çehren e tij dhe kuptova se ky mendim ishte i pakëndshëm për atë. Prandaj vendosa për këtë dhe kështu ai më dha kohën e dëshiruar për tu menduar. Më tha ‘sa duket” dhe u zhduk.
Sapo u largua Mustaflita erdhi një farë Dodë, vëllai i të cilit studionte për prift në Romë. E lashë të bënte kiyqin. Ai më la të thoja një lutje Pater noster dhe më pas më pyeti për një pjesë të meshës, për të kuptuar nëse isha me të vërtetë katolik. I plotësova kërkesën dhe më pas i tregova për tradhëtinë e Mustaflitit si dhe i dhashë një letër për abatin e Mirditës, të cilën duhej ta dërgonte menjëherë. Në këtë letër i lutesha abatit për 500 mirditorë të armatosur ose 20 njerëz dhe opium. Doda zbriti dhe Osmani hyri në dhomë. E përshëndeta Osmanin por nuk bëra ndonjë muhabet serioz me të dhe me shaka e pyeta se kush tamam e kishte bërë planin e kapjes sonë. Ai tha se kjo ishte ide e tij. Nga kjo mendova se kishte mësuar shumë nga i ati, por duke qeshur i thashë në shqip “pa besë”. Ai u bë spec i kuq. Pastaj i kërkuam Osmanit një tabelë qitjeje. Unë qëlloja me mirë se Osmani, i cili u largua shpejt. Tashmë na vjen Dalipi.
Dalipi ishte indinjuar dhe na tha se një maskarallëk i tillë nuk kishte ndodhur kurrë në Kalis dhe tha se donte të na ndihmonte. E kuptova se Dalipi ishte i prirur ndaj përfitimit vetiak dhe kësisoj fola seriozisht me të. Ai më pyeti se si duhej t'i jepej fund kësaj çështjeje. I thashë se Mustaflita nuk do të marrë asnjë para, kulla e tij do të shkatërrohet dhe pikërisht ai, Mustaflitas, pastaj Osmani, djali i dytë i Mustaflitas, Aliu, por edhe Bajaziti bashkë me mua do të vdisnim. I thashë se këtu do të vinin nga perëndimi e gjitha Malësia e Shkodrës, e gjithë Mirdita, Mati dhe Lura. Nga Dibra, Gostivari dhe Prizreni do të dërgoheshin trupa dhe kështu Mustaflita do të bëhej pluhur e hi. Dalipi mendonte se i gjithë Kalisi as që do të merrte anën e tij, pasi sjellja e Mustaflitas në përgjithësi po gjykohet. Pastaj pyeti se çfarë duhej bërë. Pas këshillimesh të shumta bashkë me
Dalipin formulova tri propozime. I pari, Mustaflita kërkon 10.000 Pfund dhe më pas vinë miqtë e mi dhe trupat turke; shtëpia e tij shkatërrohet dhe ka shumë të vrarë. Së dyti Mustaflitas për lirimin tim kërkon titullin bimbash.
Unë do t'i qetësoj miqtë e mi në këtë rast dhe gjithashtu përpiqem që të gjithë trupat e Kalisit të qëndrojnë larg dhe njëkohësisht të bëj tratativa me autoritetet. Por rezultati në këtë rast nuk është i sigurtë. Së treti Mustaflitas më çon si spiun në Prizren. Nëpërmjet kësaj, qeveria e shpërblen dhe unë si edhe më parë përdorem për titullin bimbash. Dalipi premtoi se do t'ia parashtronte këtë propozim Mustaflitas. Në rast se plani i Dalipit dështon dhe Musaflita na mban si të burgosur dhe nëse ne duhet të flemë me nië roje dhe na i marrin armët dhe thikat, atëherë unë dhe Bajaziti në ditën e arratisë duhet të kemi diçka në dorë kundër rojes, kështu që nën qylym të fshihej një brisk roje dhe pas vrasjes së rojes, ne të mund të zbrisnim nga lart me qylymat dhe çarçafët e lidhur me njeri tjetrin.
Dalipi fjeti me ne dhe në mëngjez foli me Mustaflitas. Por më përpara na la të kuptonim se për këtë ndërhyije shpresonte të merrte ndonjë bakshish. Gjatë gjithë kohës Bajaziti ishte i dërrmuar. Unë u përpoqa t'i ngrija moralin. Pas bisedës së Dalipit me Mustaflitan, në dhomën tonë përveç Mustaflitas erdhi Aliu, Osmani dhe Dalipi. Mustaflita tha se e gjithë kjo histori kapjeje kishte qenë një mashtrim për të na provuar ne dhe sqaroi se mund të shkonim për në Stirovica. Unë e nuhata këtë rast dhe sqarova se i mbetem propozimit që bëra me vullnet të lirë një ditë më parë, që ta ndihmoj Mustafliltan për të marrë titullin bimbash. Tashmë, meqënëse të gjithë e kishin marrë vesh burgosjen tonë, i thashë se akoma më shumë ishte e mundur që të më dorëzonte te autoritetet turke në Prizren si spiun austro-hungarez. Propozimi u pranua dhe Bajaziti duhej të vinte si njeri i shpurës së Mustaflias në Prizren. Unë duhej tu dorëzohesha autoriteteve turke në‘Prizren bashkë me Karabinën Mannlicher.
Dorëzimin e Karabinës time e trajtoja gjoja si diçka të rëndësishme, pasi Mustaflita sipas cilësisë së armës sime dallonte te mua një personalitet të shquar. Në të vërtetë doja që në këtë mënyrë t' ia bëja të pamundur që Osmani ta mbante armën time si ‘kujtim’. Osmani kishte qenë mjaft i pakujdesshëm kur ma shprehu këtë ‘dëshirë’.
I premtova Mustaflitas për ta ndihmuar për titullin bimbash, ndërsa Osmani pasi u largua Mustaflita na tha se Dalipi na kishte ndihmuar. I thashë Osmanit se s' merrte vesh fare, pasi tashmë nuk e merrte dot as Karabinerin Mannlicher, pasi do ta konfiskonte hyqymeti48). Pak para largimit nga Kalisi, Mustaflita mu lut që të njoftoja abatin, në mënyrë që të mos ndodhte asgjë në Kalis. Prandaj Doda mori një letër të parë të fshehtë dhe një letër të dytë të hapur për abatin e Mirditës dhe pastaj u ftuam nga Mustaflita të shkonin poshtë për të ngrënë dhe për të ndenjur. Gjatë gjithë qëndrimit tonë në Kalis, i biri i Musaflitas, Aliu dhe një farë Rrahman nuk erdhën fare te ne, pasi i kishte zënë turpi për tradhëtinë e Mustaflitas.
Në Kalis kishte shtëpi të vetmuara, të llojit mesjetar si dhe fshatra të vegjël, përkatësisht grupe shtëpish të ndërtuara pranë e pranë. Shpagimi për çështjet e gjakmarrjes midis familjesh të veçanta bëhej shpejt. Ashtu si edhe në Lurë, këtu nuk ndodhte ngujimi për vite të tëra. Dukagjinasit vidhnin në Reka. Gjindja nga Reka vidhnin në Shkup dhe Maqedoni por edhe në viset e Adrianopolit madje edhe Anadollit.
Ditën e pestë pas mbërritjes sime në Kalis u nisëm unë, Bajaziti, Mustaflitas prej aty për në Prizren bashkë me dy kuaj. Mbi njerin kalë qëndronte Mustaflita, tjetri ishte për Bajazitin dhe për mua. Kuajt na shoqëruan deri në një rrafshnaltë te Qafa e Restelicës, ku na pengonte dëbora e madhe që të ecnim më tej. Këtu hëngrëm një vakt të bollshëm me bukë të bërë me djathë, mielli misri dhe miell gruri.
Më pas, gjatë pasdites, vijuam më tej drejt Restelicas. Në udhën për në Restellca kishte mjegull dhe dëborë dhe prandaj pothuajse e humbëm rrugën por më në fund, fatmirësisht mbërritëm në Kepi dhe pastaj për në Restelica. Mustaflita, Abdyl Rrahmani, Dalipi, Bajaziti dhe unë ijetëm në shtëpinë e Molla Sadikut, ndërsa të tjerët në një shtëpi tjetër. Shtëpia ishte e mirë dhe e shtruar me qilimë. Madje kishte edhe një sobë të metaltë, ndërsa dritaret ishin të vogla dhe xhamat direkt të mur. Përpara se të shkonim në shtëpinë e Molla Sadikut pimë një kafe në kafene derisa na ftoi Molla Sadiku. Natyrisht që të zotit të shtëpisë i erdhën shumë vizitorë, ndër ta edhe një Haxhi rumanishtfolës si dhe klerikë të tjerë. Me Haxhiun fola diçka por pastaj u tërhoqa në një qoshkë dhe bëja planet e mëtejshme me Dalipin. Njerëzia janë të shkolluar dhe shumica dinë të shkruajnë dhe të lexojnë.
Restelica është buzë një pllaje sipër një luginë të rrëpirrët dhe është një fshat i madh me shumë dyqane bakallësh dhe kafene. Rrugët e fshatit jane të mjaft të mira. Shtëpitë prej guri, të cilave pa dyshim ju mungon suvaja, janë të ndërtuara mirë. Restlica ka mbi 300-400 shtëpi dhe më shumë se 100 kuaj dhe banorët nuk janë aspak të varfër. Këtu ka dhe shumë sllavofolës. Njerëzia relativisht pak pyetën se kush isha unë, vetëm Haxhiu u bë kureshtar. Por Bajaziti më tha në hungarisht “ne mondjon semmit”. Më vonë fola me Mustaflitan për ditën e nesërme. Në mënyrë që dorëzimi im të mos bënte shumë bujë i propozova të më dërgonin në aksham në Prizren dhe aty të kaloja natën në një qeli të veçantë.
Përveç kësaj dita në vijim ishte ditë pazari. Prandaj e morëm me mend se në të vërtetë hyqymeti do të ishte i mbyllur. Përveç kësaj pike kryesore vendosëm që të mos dorëzohesha me Karabinën time Mannlicher por me Martinën e Bajazitit. Në këtë mënyrë mund të shmangej konfiskimi i mundshëm i maliherit tim.
Sipas programit, të nesërmen në mëngjez do të largoheshim nga Restelica dhe pastaj do të nisnim një marshim të detyruar për në Prizren. Këto ditë unë isha pothuajse më këmbë, ndërsa Bajaziti megjithëse me kalë ishte i rraskapitur. Dreka ishte djathë dhe bukë. Një ditë më parë na kishin dhënë në Restelica fasule me mish dhe lloj-lloj gjellësh turke dhe që të gjitha ishin të mira por kisha djegësirë të madhe në stomak. Ndërkohë që po kalonim fshatin Zli Potok doja të haja një mollë në mes të rrugës Bajaziti, por u nxeh shumë dhe më tha se Shqipërinë lindore po të haje në mes të rrugës ishte turp dhe nuk tregonte edukatë. Udhën Prej Karaula Guri Derven e njihja qysh kohë më parë. Një orë e gjysmë para akshamit mbërritëm në Prizren.
Por pak para qytetit më morën armën dhe gjerdanin e fishekëve dhe më lidhën një litar rrefh trupit. Skaji tjetër të litarit e tërhiqte një banor i Kalisit, në mënyrë që kapja ime të binte në sy. Musafllita pati shumë frikë se mos unë e tradhëtoja në Prizren. Bajaziti, për një moment, pa u vënë re, mori nga mua një hartë për në konsullatë. Mustaflita mori bagazhin tim dhe ditën tjetër në mëngjez duhej ta sillte personalisht në hyqymet. Bajaziti nuk duhej të vinte në hyqymet, kaq shumë i trembej Mustaflita një tradhëtie të mundshme. Kalimi im me kostum mirditor nëpër rrugët e Prizrenit, bëri bujë. Po ashtu edhe në hyqymet, por në një shkallë më të ulët. Musaflita i tregoi bimbashit të policisë se më kishte hasur në udhën nga Vila për në Kalis, më kishte dalluar se isha i huaj, megjithëse i veshur si vendas. Më pas më kishte çuar në shtëpinë e tij. Unë kisha bërë përpjekje për tu arratisur dhe ai sërish më kishte kapur, prandaj edhe po më dorëzonte këtu. lu prezantova bimbashit, të cilin e njihja qysh kohë më parë, por që nuk po më njihte se kush isha. Prandaj më dërguan te mytesarifi. Aty u ula këmbë mbi këmbë alla frënga për t'iu imponuar Mustaflias të ulur dhe fola frëgjisht me Mytesarifin. Unë pohova thëniet e Mustaflitas dhe e luta Mytsarifin që të lajmëronte konsullatën. Mytesarifi u ndodh në gjendje të vështirë dhe i mbetën sytë te pashaporta ime derisa unë i thashë, “Mjaft e patë këtë pasaportë, dokumentet mbeten gjithmonë njësoj.” Pastaj i përsërita lutjen time, por me një ton më të ashpër. Më çuan sërish te bimbashi, pastaj te komandanti i burgut, njëfarë Mylazim dhe atje duhej të kaloja natën. Ndërkohë Bajaziti kishte lajmëruar konsullatën dhe tashmë ajo kishte ndërhyrë. Mytesarifi dhe konsullata telegrafuan në Selanik. Nënkonsulli Prochanska përveç të tjerave më dërgoi në burg ushqime dhe shtroje. Pasi hëngra, erdhi një telegram nga Hilmi Pasha, më vonë një tëlegram nga Valiu i Shkupit dhe më dërguan me ndere të mëdha në konsullatë. Mbrëmjen e kalova në konsullatë. Prochaska kishte ardhur në humor nga kjo çështjen. Ai është njeri i mirë por aspak i zgjuar. Qëndrova shumë ditë në Prizren. Hilmi Pasha telegrafoi dhe më ndaloi një udhëtim të mëtejshëm nëpër Turqi. Kur Mustaflita solli bagazhin tim në hyqymet dhe nuk ia hodhi sytë askush, ai u zhgënjye shumë sepse kishte premtuar për aneroidin dhe plot broçkulla. Komisari i policisë i solli të gjitha në konsullatë, madje edhe Martinën e dorëzuar. Për sa kohë isha në Prizren gjithçka shkoi mirë. Për të gjithë këtë çëshje me Mustaflita kishte dëgjuar edhe babai i Bajazitit në Stirovica dhe papritur u duk me dhjetë burra të armatosur në Prizren. Dyzet burra i kishte lënë në Restelica. Fillimisht ai donte ta kapte Mustaflitan në Kepi, por ishte vonuar dhe kësisoj donte që ta qëllonte Musaflitan në Prizren. Për këtë e penguam unë dhe Bajaziti. Por në Prizren i treguam Dodës dhe babait të Bajazitit të gjitha sa kishin ndodhur në Kalis. E vërteta u mor vesh në Prizren dhe Mitrovicë dhe kështu pas disa ditësh Mustaflitas i duhej të kthehej menjëherë në Kalis. Natyrisht edhe unë nuk mund ta ndihmoja më.
Disa ditë më vonë u nisëm me kalë me suvaritë dhe Bajazitin për në Ferizaj dhe prej aty shkova me tren për në Shkup, ku fillimisht isha mik te nënkonsulli Lukes, jo budalla, gjithsesi mendjemadh dhe i shtirur. Aty qëndrova tri ditë si mik i tij pastaj u vendosa në Hoteli Turati. Jubileu i madhërisë së Tij Franz Josef më gjeti në Shkup. Për këtë kremtim, natyrisht që në shtëpinë e oficerëve austro- hungarezë, ku haja vaktet, porosita shampanjë, pasi nuk shkon që në vend të huaj të tregosh grindjet brenda shtëpisë.
Ndërkohë që isha në Shkup, një natë u dogj një shkollë e madhe serbe. Mjeku serb Suskalovic medonte se djegia ishte bërë nga bullgarët. Në orën një të natës Valiu ishte në vËndin e ngjaijes, por nuk pati as ujë as zorra. Në veçanti Suskalovic theksonte se kasaforta ishte shpëtuar. Ai u hutua nga pyelja ime se sa para ishin, pasi kujtonte se unë e hidhja ijalën për paratë e propagandës. Prandaj u përgjigj, “Epo sa duhet të kenë qenë? Nuk e di, por ka të ngjarë shumë pak.” Përveç kësaj më tha se tashmë djegiet ishin në modë edhe në Manastir, një variant i ri i veprimtarisë që synonte dëmtimin e elemetit serb.
Në fund më tregoi nje ndodhi të shkëlqyer nga Kosova Polje. Një hajdut shqiptar mblodhi nga oborri i një serbi katër që. Meqënëse asokohe në Turqi kishin filluar reformat, ai filloi të frikësohej nga pasojat e veprimit të tij dhe pas tri ditësh ia ktheu pronarit qetë, duke thënë që ato i kishte parë te një hajdut me nam dhe ia kishte marrë me forcë, çka sigurisht nuk ishte e vërtetë dhe për shpërblim kërkonte 4 paund. Kështu qetë u kthyen në lopë që japin qumësht.
Historia është e vërtetë dhe ka humor shumë të lezeçëm. Ajo tregon se në çfarë shkalle kishte arritur reforma. Gjithçka që propozonin oficerët e Reformës refuzohej nga ambasada perandorake në Konstandinopojë dhe natyrisht aq më tepër kundër shqiptarëve.
Një reformator i zellshëm donte t'i konfiskonte një revolver një muslimani. Muslimani kundërshtoi dhe me urdhër të qeverisë kjo u pasua me kthimin e revolverit. Oficeri në shërbim duhej së pari edhe të arkëtonte paratë. Më vonë u mjaftuan duke e përzënë nga Shkupi për dënim dhe duke e çuar në një skaj të largët të Vilajetit. Në vitin 1907 as agjentët civilë dhe as ambasada perandorake nuk donte të viheshin në zbatim reformat. Qysh nga viti 1904 turqit ishin të frikësuar nga veprimi i reformave. Në vitin 1907 ata u qetësuan sërish pasi morën vesh se i gjithë reformimi ishte vetëm një luftë e gënjeshtërt dokumentesh dhe në pozicionet e larta, sa që nuk donin t' i hynin në thelb çështjes. Konsulli austriak Para, i cili me të vërtetë punonte dhe ishte një një element i fuqishëm mbeti i palëkundur. Të tjerë njerëz pa karakter erdhën në vend të tij. Ishte me vend ijala që në Ballkan, respektivisht në Maqedoni, duhet të ruhet status quo. Sigurisht diplomacisë austro- hungareze kjo i doli e rreme, pasi në të vërtetë Italia depërtoi në të gjitha zonat shqiptare muslimane, pra në Kalis, Reka, Opolje, por edhe në Krasniqi. Madje ndikimi i saj u përzmadhua ndër klerin katolik, të gjithë u bënë ithtarë-Aladro49) dhe italofilë. Tek Aladro ata shihnin realizuesin e Shqipërisë së vogël katolike. Konsulli Lukes i Shkupit por edhe Prochaska e nënvleftësuan Italinë dhe e trajtuan me një siguri të madhe. P.sh. Lukes ishte shumë i indinjuar me librin e Chlumecky505, i cili sqaron mirë çështjen italiane. Me sa duket që shprehja e mësipërme e status quos të përhapet, duhet ta mashtrosh publikun se Austro- Hungaria nukka fare interes për Ballkanin.
Në Maqedoni, Aehrenthal bëri politikë miqësore ndaj yildiz në kurriz të refomave maqedonase. Por oficerët tanë mbetën gjithmonë pa e marrë vesh se ata duhej të kryenin punën e Sizifit. Përfundimi i kësaj loje të dyfishtë ishte ‘konçesioni i hekurudhës së Sanxhakut’.
Pretendimit të ngritur në vitin 1908 në gazetat angleze dhe të tjera, se diplomacia austro-hungareze në vitin 1907 luajti njëlojë të dyfishtë dhe sipas gjasave mbështeti Reformat në Maqedoni, por në të vërtetë do të ketë vepruar kundër këtyre, u kundërshtuan më vonë zyrtarisht nga ana austro- hungareze nëpërmjet shpalljesh solemne. Por këto shpallje kishin qenë vetëm gënjeshtra të detyruara diplomatike, pasi qysh në vitin 1907 pavarësisht të gjitha reformave, mundoheshin në favor të Sulltanit, armik i reformave, vetëm për të marrë konçesionin e hekurudhës së Sanxhakut dhe këto m' i tregoi më vonë ambasadori austro-hungarez i asaj kohe, kont-markezi Pallavicini. Ai gjithashtu më tregoi se ky konçesion, si të thuash ishte arritur falë një zenieje në befasi të Sullanit dhe se u dha me shumë vëshirësi.
Lajmin për konçesionin e hekurudhës së Sanxhakut e kapa si një shenjë të një politike aktive të Ballkanit, çka më gëzoi shumë. Isha i mendimit se përplasjet midis Austrisë dhe Hungarisë mund të zhdukeshin vetëm nëpërmjet një politike të jashtme ekspansive që mbështeste interesin e të dy palëve. Ekzistenca e interesave të përbashkëta nuk është e domosdoshme vetëm për solidaritetin e çdo shteti, por madje edhe për solidaritetin e një bande hajdutësh. Në çdo moment, ku udhëheqësi nuk mund t'i sigurojë përfitimin e përbashkët një çfarëdo bashkësie anëtarësh, atëherë çdo unitet prishet, qoftë shtet, shoqatë apo qoftë edhe bandë.
Meqë Hysni Hilmi Pasha, si rijedhojë e incidentit tim në Prizren më kishte ndaluar çdo udhëtim të mëtejshëm në Turqi dhe siç u duk më vonë, mu përcoll me gëzim urdhëri nga ana e përfaqësuesit të monarkisë që të ndërprisja udhëtimin tim dhe të khehesha në Hungari nga Zibesce. Nga ana tjetër gjithsesi s'ma kishte fare qefi të hiqja dorë përfundimisht nga hululmtimet, megjithatë më duhej ta përmbushja formulimin e këtij urdhëri, por në një farë mënyre edhe duke iu shmangur.
U largova nga Turqia duke kaluar nëpër Zibesce dhe hyra në tokën hungareze në Semlin (Zemun). Prej Semlinit menjëherë shkova nëpër Bosnisch-Brod, Sarajevo, Ragusa (Dubrovnik) dhe Kotorr për në Cetinje dhe meqënëse aty Ahmet Fevzi Pasha nuk ishte në dijeni të ngjaijeve në Prizren, kërkova një vizë turke për të udhëtuar për në Shkodrës. Viza mu dha. Kështu arrita në pikën time të daljes, në Kalis, pra tashmë bëhej fjalë vetëm se si të mos i dilja ballë për ballë ndalimit për të udhëtuar nëpër Turqi.
Kjo mund të ishte e mundur duke marrë me qira një banesë për një vit, pasi tashmë unë nuk do të udhëtoja më nëpër vend si një i huaj i rastësishëm, por si një hungarez i vendosur në Turqi. Shëtitjet jashtë Shkodrës nuk mund të quheshin si udhëtime krejtësisht të veçanta.
Kësisoj qëndrova në Shkodër deri në mes të janarit, pastaj udhëtova për në Vjenë dhe qëndrova aty deri më 11 mars. Gjatë kësaj kohe Alfred Pallavicini njohu motrën time. Nëna imë shtroi shumë gosti dhe më pas dy mbrëmje me ballo në hotel Bristol. Unë e ndihmova në organizimin e këtyre gostive, kryesisht në hartimin e menuve. E gjithë kjo përfundoi me fejesën e Ilonës me Alfredin me një darkë të madhe dhe vallzime.
Qëndrimin në Vjenë dhe pikërisht udhëtimin i vitit të kaluar nëpër Prokletje ende të pahulumtuar deri tani, i shfrytëzova për të mbajtur në Vjenë dhe në Budapest një referat mbi Shqipërinë e Veriut. Në të dy shtetet zhvilloheshin referate me mbështetjen e shoqatave përkatëse gjeografike dhe prandaj zhvillimi i tyre ishte krejt ndryshe. Në Budapest dilte figurë e shquar vetëm Konti Szëchenyi Bëla, në Vjenë kisha në auditorin tim dy arkidukë, arkidukën Rainer dhe arkidukën Franz Salvator, përveç kësaj një mori Shkëlqesish, gjë që bëri që ky seminar të ishte më i shkëlqyeri i sezonit.
Kishte dalë në skenë edhe imzot Primo Doçiss), abati i Mirditës. Nga konsiderata për konsullin e përgjithshëm Kral unë nuk e përmendja dhe kjo e vulosi përfundimisht armiqësinë tonë të thellë. Pengesa e parë për këtë qëndronte se unë për hir të Kralit, në trajtesën time Shqipëria veriore katolike nuk e pranoja ortografinë e tij shqiptare dhe për më shumë isha tallur me grindjen për alfabetin shqiptar dhe se më pas isha kaq i guximshëm sa për shkak të një fajdeje ta vendosja publikisht në shtyllë turpi një famullitar të
Në lidhje me hekurudhën e Sanxhakut unë propozova ndërtimin e një hekurudhe, e cila të kalonte nga Ferizaj nëpër Spas dhe Orosh dhe më pas nëpër Ndënfandina si dhe një tjetër që të shkonte nga Kotorri nëpër Ndënfadina drejt Dibrës. Botova në Osterreichen Rundshau, patjetër si anonim, një artikull në lidhje me këtë.
Nga mesi i marsit udhëtova për në Szacsal dhe aty qëndrova deri në fund të prillit. Në maj u ktheva në Vjenë ku qëndrova deri në korrik. Në fillim të korrikut udhëtova sërish për në Shkodër, por pata një enjtje të nofullës së sipërme të djathtë. Aty mblodha në Kçira material dhe shkova në Vjenë më 18 korrik, ku më mjekoi Dr. Karoly. Disa ditë pas nisjes time nga Turqia shpërtheu revolucioni i xhonturqve. Në Shkodër kjo dihej shumë më parë, pasi dikush qysh me nisjen time vuri bast se do të ndodhnin gjëra të mëdha. Unë nuk doja ta besoja dhe kështu e humba bastin. Në fillim të shtatorit shkova edhe disa ditë në Ujarad, pastaj në Eleck me automobil nëpër Temesvar, Lugos (Lugoj) dhe Caransebeç për në Szacsal, ku asokohe u bë dasma e motrës sime me kont-markezin Alfred Pallavicini. Mua më pëlqeu që në dasmë ishin ftuar edhe fshatarë rumunë, pasi një diçka e tillë është veprim i zgjuar nga ana politike.
Në fund të shtatorit udhëtova sërish për në Shqipëri. Urra! Tashmë për të udhëtuar nuk kishte asnjë vështirësi nga ana e qeverisë së re turke. Mbizotëronte një muaj mjalti në të gjithë vendin. Njoha Preng Bib Dodën që ishte kthyer në Mirditë. Kishte një karakter të pavendosur dhe përveç kësaj kishte edhe një sy xhami, çka ua fshihte mirditorëve. Pavarësisht kësaj nuk ishte budalla dhe në Mirditë kishte një ndikim të madh. Ai ishte princi i fisit të kësaj zone. Ndikimi i tij mund të ilustrohej shumë mirë sepse ai në vitin 1912 pas një gjyqi publik bëri të gjykohej dhe të ekzekutohej me vrasje nje njeri dhe mundi ta zbatojë veprimin, i cili shihet vetëm si privilegj i princit sundimtar. Gjatë udhëtimit tim hulumtova kryesisht Shalën dhe Nikaj dhe gjatë këtij udhëtimi vesha për të dytën herë rroba shqiptare. Në dallim me vitin 1907 i lashë dhe flokët si perçe, çka quhet një tufë flokësh e rruar, në çaçkë të kokës. Me Mehmet Zenelin nga Shala, vëllain e tij Keçan Deda dhe Gjelosh Ramën nga Curraj i Epërm asokohe banova si bandit te Shpella e Bravnikut të mbuluar nga akulli, ku kishim marrë dy qingja dhe ushqimet e duhura si dhe gëzofë. Nga Shpella e Bravnikut nisa shëtitjen në zonën e Krasniqit, por moti i keq dhe dëbora na detyruan të ktheheshim sakaq në Currajn e Epërm. Prej këtu, pavarësisht se isha veshur me lëkurë dele të rëndë dhe me opinga, u ktheva pas nëpër shi dhe dëborë, çka vlerësohet si një arritje e madhe. Sigurisht që shoqëruesve të mi në këtë rast u lashë vetëm një herë aq kohë sa të dridhnin dhe të ndiznin cigaren. Qëndrimi i mëtejshëm disa ditësh në Curraj të Epërm i përket periudhave më të këndshme të udhëtimit tim nëpër Shqipëri. Në Curraj kishte një ndërtesë bosh në kohën e vizitës sime, sigurisht që e përdorte kisha si depo drithërash dhe që kishte shumë dhoma pa orendi, natyrisht me mure të palyer. Nëkëtë ndërtesë ndenja unë me Mehmet Zenelin. Me sanën pa insekte përgatitëm dy shtretër. Banorët e Currajt e morën vesh praninë time. Përveç kësaj mësuan se në qelë nuk kishte për të ngrënë dhe kësisoj për të ngrënë darkë më ftonte çdo mbrëmje një familje. Unë i pranoja ftesat dhe kthehesha në banesën time natën nën dritën e pishtarëve, i shoqëruar nga njerëzit e shtëpisë që më kishte ftuar. Në mëngjez zakonisht vinin për të më vizituar njerëz të ndryshëm të Currajt. Secili më sillte diçka për të ngrënë: peshk, mish, kripë, qepë, lakër arme, mollë, raki e të tilla si këto. Me këto Mehmeti përgatiste vaktin. Për mua dhe miqtë e mi vendoste një mbulesë si tavolinë dhe kështu hanim të gjithë në këtë mënyrë unë dhe të gjithë vizitorët e mi që më siguronin ushqimet me bollëk. Banorët e Currajt në vitin 1908, krahas atyre të Mërturit, u përkisnin njerëzve më të mirë kam hasur në Shqipëri. Më të tmerrshmit ishin asokohe banorët lakmitarë për para të Thethit.
Në veçanti interesante ishte se si ndikoi te banorët e Currajt fakti që unë gjatë gjithë kësaj kohe isha veshur me rroba shqiptare dhe kisha qethur kokën sipas zakonit të vendit. Fillimisht kur erdha në Shqipëri do të kisha zgjedhur që të shmangia veshjen e kostumit kombëtar shqiptar, pastaj i thashë vetes se kjo do të forconte dyshimin e njerëzve se unë kisha ndër mend diçka të veçantë. Përveç kësaj, si një shenjë frike do ta kishte dëmtuar figurën time. Por më vonë, kur të gjithë më njohën dhe të gjithë tashmë më thonin se unë prej qëndrimit tim të gjatë në malësi isha bërë një malësor i vërtetë, kësisoj mendoja se mund t'ia lejoja vetes këtë lluks. Edhe sikur të mos kishte shkuar fare mirë për të tjerat, të paktën ia vlente pasi dëgjova shumë rrëfenja shqiptare. Nëse më parë, kur shkoja i veshur si europian, një malësor në praninë time kishte filluar të rrëfente rrëfenjat dhe pasaj rastësisht më shihte mua, kjo në çast e bukoste dhe në të vërtetë thjesht sepse duke parë veshjen time të huaj padashje bëhej i vetëdijshëm se unë isha i pranishëm si një i huaj që përgjonte rrëfenjat e tij. Ndodhte që ai me të vërtetë zihej ngushtë dhe më lutej që të mos u jepte shumë rëndësi ‘broçkullave’ që kishte dëgjuar. Nëse ulesha i veshur me rroba shqiptare, atëherë prania ime nuk i bezdiste, megjithëse të gjithë ishin të qartë se kush isha, por thjesht sepse pavarësisht faktit se unë isha një i huaj, për arësye të kostumit tim kjo nuk depërtonte menjëherë në sytë e mendjes së tyre. Sjellje psikologjike krejt analoge i vërejta më vonë edhe ndër barinjtë rumunë të Siebenburgerit. Kuptohet vetvetiu se unë në Shqipëri mësova edhe parashikimin e fatit nga kocka e shpatullave të dhive dhe deleve të therrura e të tjera ‘vogëlsira’si këto.
Aneksimin e Bosnjes dhe Hercegovinës nga Austro- Hungaria sigurisht që e mësova dy javë më pas, lart në Qafen e Mrethit, në kufirin midis Currajt dhe Vranës. Unë e festova me pesë të shtëna dhe u sqarova se çfarë do të thoshte kjo banorëve të Nikajt dhe Shalës që ishin me mua.
Mu duk se ky lajm, që mbërriti shpejt pas konçesionit të Sanxhakut se ishte një shenjë që monarkia donte të kalonte një politikë aktive në Ballkan. Fundin e nëntorit 1908 dhe fillimin e vitit 1909 i kalova me çështjet e familjes në Ujarad. Në mes të janarit shkova në Vjenë, ku për shkak të ndonjë rast lufte kundër Malit të Zi, nëse ndërmerrja veprimtari, do të këshillohesha me shefin e shtabit të përgjithshëm, shkëlqesinë Conrad, të panjohur deri më tani për mua.
Shkëlqesia Konrad ishte njeri impulsiv, i papar- ashikueshëm, i thellë, me një vijë mendimi të qartë, gje- nial, me aftësi konceptimi të shpejtë, përveç kësaj ishte krejt idealist dhe si i tillë zemërgjerë si dhe ia kishte ënda çdo gjë tëbukur dhe të mirë. Dashuria e tij për nënëzën e tij plakë (një figurë prej porcelani ‘vieux saxe’) ishte gjithmonë prekëse. Betejat e mëvonshme e thyen shpejt atë, pasi ato i therrnin në zemër dhe si rrjedhojë e idealizmit të tij dhe të qenit impulsiv ai e kishte pësuar aq fort sa hante veten me dhëmbë. Për shkak të mirësisë së tij nga ky ndryshim nisi një dobësi e qartë në planin e parë të qenies së tij dhe kësisoj ai u ndikua nga mjedisi i tij, shpesh lehtë dhe pa ndonjë përfitim. Si idalist ai nuk mund të ishte kurrë njo- hës i njerëzve, pasi ai të gjithë njerëzit i gjykonte si vetja dhe meqë në vitet e pleqërisë ndikohej nga mjedisi kësisoj nuk mund të mbështëteshëjek ai. Prandaj ai i kalonte ‘çështjet’ po aq i pavetëdijshëm si edhe këta njerëz të mjedisit të tij, ndër të cilët një i tillë nuk të habit.
Mjedisit i tij duhej t'ia dinte për nder Conradi, që ai si një strateg, gjeneral nuk mund të synonte asnjë sukses mresëlënës. Vetëm një herë pati fat kur një plan i hartuar nga ai u vu në zbatim nga trupat dhe oficerët gjermanë. Kjo ndodhi në Gorlica, kur u thyen rradhët ruse. Ofensiva jug- tiroleze e kryer me oficerët austriakë u zhvillua në - apo e thënë më saktë ngeci. Austro-Hungaria ishte vetëm një konglomerat në ‘çoroditje të mëtejshme’ (thënie e Taffes).
Konti Stefan Tisza me këtë rast emëroi Conradin, një ‘njeri të nderuar’. Çdo hap i shoshitur mirë i gjeneralit impulsiv, gjenialiteti i të cilit nuk i kishte shpëtuar kontit Tisza, sigurisht që nuk mund ta karakterizonte ndryshe. Pas rrëzimit, Conradi i shkruajti kujtimet tij si një skllav i gjykuar, por shpirti i tij i pastër dhe frymëzues ishte shuar shumë kohë më parë.
Në bisedën e Conradin u vendos sa më poshtë. Në rast të një lufte kundër Sërbisë dhe Malit të Zi duhej ndërmarrë një aksion nga Shqipëria e Veriut kundër Malit të Zi dhe për këtë qëllim shqiptarët e Veriut duheshin armatosur qysh përpara shpërthimit të luftës. Për këtë qëllim shumë përpara shpalljes së luftës ishin dërguar kontrabandë në Shqipëri 10.000 karabina Mannliher dhe një milion fishekë, për t'ua dorëzuar shqiptarëve. Përveç kësaj, për të krijuar mjedisin për ne, duhej shpërndarë shuma prej 30.000 korona. Duhej parashikuar se për shkak të rojeve bregdetare turke, mungesës së mjeteve të transportit dhe udhëve të këqia, gjithsesi kjo sasi armësh të mund të sillej në vend me sukses. Prandaj prej meje dhe prej autoriteteve ushtarake u përllogarit dhe u përcaktua se për një kontrabandë të tillë, duhej të paktën një muaj e gjysmë. Aksioni i parë i këtij lloji për transport armësh duhej të bëhej nëpërmjet zbarkimit në Shqipëri në fillim të shkurtit. Këtë program ushtarak e miratoi në emër të Ministrisë së Jashtme edhe Shkëlqesia Macchio. Armët duhej t'i merrja nga arsenali. Për shkak të paketimit të armëve më duhej të hyja në kontakt edhe me drejtorin e arsenalit Krobatin601, më pas Ministri i Luftës. Si vendzbarkim i armëve pritej të ishte bregdeti i Bregut të Matjas. Kësisoj, pasi e kisha vënë në vijë këtë çështje në Vjenë, më 13 janar shkova në Shkodër, me 600 fishekë Mannliher në trup, të cilët peshonin 25 kg dhe shpejt fillova të veproj në bashkëpunim me konsullatën e përgjithshëm. 600 fishkët patën nje ndikim të madh.
Në fund të janarit të dy, pra Krali dhe unë, sipas diskutimit me Conrad morëm urdhër për zbatim. Sapo u ndodha në Bregun e Matës dhe u përcakua pika e zbarkimit të armëve tona me anë të raportorit, pra rreth 10 ditë pas bashkëbisedimit përfudimtar të Vjenës, mbërriti një lajmëtar nga konsulli Kral që më sillte lajmin për të shkuar menjëherë në Shkodër. Sapo hyra, konsulli më tha se nga Viena kishte ardhur urdhëri prej Ministrisë së Jashtme se kontrabada e armëve do të fillonte vetëm pas shpalljes së lufës. Ky urdhër mu duk i paarsyeshëm dhe sakaq i shkruajta Shkëlqesisë së tij Macchio se e gjithë kjo më dukej një marrëzi. Së pari, sidoqë në shpërthimin e luftës do të shpallej neutraliteti i tyre me Serbët që simpatizonin xhonturqit, atëherë bregdeti do të ruhej edhe më shumë se tani, së dyti menjëherë pas shpalljes së luftës do të ngrihej revolta e parë ndër shqiptarët dhe më vonë do të ishte shumë e vështirë t'i nxisje shqiptarët kundër malazezëve nëse bëhej krejtësisht e pamundur kontrabanda e armëve. Kjo mu duk mëse e mjaftueshme. Përsa i takon vështirësive të kontrabandës pas shpalljes së luftës në letrën time lexohej sa më poshtë: “Do të ishte me interes për mua të mësoja se si e përfytyron shkëlqesia juaj, në rrethana të tilla kontrabandën.” Në vend të Macchios konsullit të përgjithshëm Kral iu përgjegj Oppenheim. Por kjo mbeti urdhëresë. Kontrabanda nuk filloi. Por morëm 30 000 korona. Ndërkohë që ne tashmë bëmë gjithçka të mundur, fshehurazi, duke ndarë paratë e aksionit u ngrit një revoltë e tillë, saqë Mali i Zi në kufiri miqësor turk vuri 3 000 ushtarë dhe njerëzia paratë e dhëna nga ne i vlerësonte me miliona. Ndërkohë që ne u zemëruam për mungesën e armëve, për çudinë tonë një ditë prej ditësh të dy lexuam lajmin në Zeit se autoritetet financiare hungareze në bordin e avullores Shkodra të Ungaro-Croata, në Fiume (Rijeka), kishin konfiskuar shumë thasë me armë moderne të përcakuara për në Shqipëri. Faji i hidhej vetëm Ballhausplatz. Dukej qartë që aty kontrabandën tonë donin ta kalonin në sekret të plotë. Prandaj u la pas dore që kjo e fshehtë t'i besohej autoriteteve financiare hungareze dhe kësisoj kjo ishte pasoja. Kjo tregonte se njerëzit në Ballhausplatz ishin kontrabandistë të këqinj. Këtë e kisha nuhatur me kohë. Saktësia e hamendësimit tim lidhur me këtë mu vërtetua nga referenti i delegacionit për çështjet e jashtme, konti Thoroczkay Miklos, në vitin 1915« Në lidhje me interpelancën-Ivanka, të cilës duhet t' i kthehemi sërish, ai më sqaroi asokohe se kërkimi për mbajtjen sekret, nga Ministria e Jashtme në vitin 1909, përveç kësaj vërtitej, për t'ia mbajtur të fshehtë krejt armatosjen e shqiptarëve edhe Ministrit të Brendshëm hungarez, F.Kossuth.
Do të isha mjaft cinik, pas rreth një viti të aneksimit po të pyesja hollësisht Shkëlqesinë Conrad, nëse armët e tij të konfiskuara nga autoritetet financiare hungareze i ishin kthyer sepse kuptohej se atij ndodhinë e konfiskimit ia kishin mbajtur të fshehtë. Si pasojë e veprimtarisë sime ndër shqiptarët, autoritetet turke më dërguan fillimisht një polic te dera e shtëpisë. Pas një proteste nga ana ime, në vend të tij më vonë u shfaq një nënoficer policie i veshur si lypës. Shërbëtori im e njohu edhe nënoficerin, megjithëse ishte veshur si lypës, prandaj unë e përshëndeta dhe i ofrova një kolltuk. Pas këtij demaskimi natyrisht që u zhduk edhe lypësi. Si rijedhojë blloku i shtëpive ku gjendeshin shtëpia ime dhe konsullata, tashmë u bllokua në hyrje të katër rrugëve nga policë të shumtë dhe emrat e të gjithë njerëzve që vinin te ne duhej të shënoheshin nga policët. Natyrisht nga armatimi i shqiptarëve nuk u bë asgjë. Nga i gjithë aksioni u duk që në fillim se Ballhausplatz ishte treguar jokonsekuent dhe i trashë. Natyrisht edhe për shkak të letrës sime, midis meje dhe shkëlqesisë Macchio mbeti acarim i dallueshëm.
Kuptohej vetvetiu se bojkoti antiaustriak, që bashkë me të sillte krizën e aneksimit, ishte në kulmin e vet në Shkodër dhe në Lezhë. Këtu ai u mbështet pikërisht nga Sadri Keçe, një musliman nga fisi Kelmendi.
Meqë unë tamam në atë kohë, nëpërmjet ndërmjetësimit të shoqërisë tregtare Austro-Orientale, kisha marrë një pako të madhe me linoleum, duhej që dhe unë ta vuaja bojkotin. Linoleumi kishte mbërritur dhe tashmë Z. Nesavdal, përfaqësuesi i firmës, duhej ta vendoste në banesën time, por ditët po kalonin njera pas tjetrës dhe linoleumi nuk erdhi. Nesavdal më thoshte “Nesër, nesër”, por për shkak të bojkotit ai nuk mund t'i nxirrte nga zyra e doganës. Kur kjo gjë ma solli në majë të hundës vendosa që të merresha vetë me këtë punë. Për këtë qëllim u njoftova shërbëtorëve të mi që në lidhje me këtë ishin të detyruar të shkonin në malësi dhe prej andej të më sillnin aty 20 - 30 njerëz trima dhe të armatosur, pasi kisha si synim ta mirija me forcë linoleumin tim, të shkoja vetë në zyrën e doganës, në krye të bandës. Shërbëtorët e mi u rrëfyen të tjerëve detyrën që u kisha dhënë dhe kur ky thashethem mori dhenë dhe u kishte rënë në vesh të gjithëve, atëherë unë shkova personalisht në zyrën e doganës, patjetër pa truprojën, për të plotësuar formalitetet e doganës. Në formë bashkëbisedimi i thashë drejtorit të doganës se doja ta merrja linoleumin atë ditë. Ai mu shpreh, se i vinte keq se për shkak të grevës së hamallëve kjo nuk ishte mundur.
Por unë e falenderova duke buzëqeshur me dashamirësi për njoftimin, e qetësova për hallin që kishte dhe e sigurova se çdo gjë do të shkonte për mrekulli. Menjëherë mendova se tashmë i kisha përmushur rregullat e duhura. Kundër forcës së bojkotit duhej që dhe unë të përdoija kundraforcën. Meqenëse unë pak përpara kësaj bisede, Mehmet Pardo Efendi, një musliman shkodran, i cili më kishte fyer, e kisha rrahur paq me anë të disa njerëzve në farmacinë e tij, në mes të Shkodrës dhe natyrisht që të mos mund ta provonin se isha unë. Meqë edhe një famullitar katolik ishte vazhdimisht në rrezik nga i njejti fat dhe meqë unë njihesha në Shkodër si shejtan, mund ta mendonin se isha i zoti dhe për një veprim të dhunshëm kundër njerëzve të bojkotit. Njëzetekatër orë pas vizitës sime, z. Nesavdal shkoi sërish në zyrën e doganës për të bërë reklamimin se hamallët sipas urdhërit, e kishin ngarkuar linoleumin në dy karro qësh dhe se u soll në banesën time i paprishur. Natyrisht që nuk humba rastin për t'i shprehur drejtorit të doganës falënderimet e mia të përzemërta dhe kësisoj u ruajt edhe për të ardhirien komunikimi miqësor. Nëse plaku gazmor në Konstandinopojë, ambasadori ynë markezi Pallavicini, në fillimin e bojkotit në Konstandinopojë do të kishte marrë kundramasa të njashme, në çast do t'i dilnin në skenë 200 hamenj të huaj dhe nëse ai do t'a kishte instruktuar konsullatën e tij me këtë koncept, atëherë bojkoti do të kishte pasur një rijedhë tjetër.
Turqit pothuajse gjithmonë ishin të aftë për të gjitha, por ata kryesisht ngufronin që ta helmonin kaq shumë një çështje dhe për më tepër kjo në fund do të bënte të dilnin konflikte të mprehta të panjohura. Kjo ishte arsyeja përse një njeri i zgjuar, por megjithatë i vendosur, kryesisht ia dilte mbanë në Turqi, madje edhe vetëm me gjysmë shpresa në favor. Ai duhej vetëm të ishte gati që t'i hidhte të gjitha në një letër dhe të vinte në shfrytëzim të gjitha energjitë pa e lënduar publikisht dhe në mënyrë provokuese ndjenjën turke të ndershmërisë. Në rastin e fundit sigurisht që i lënduari dhe i kompromentuari nolens violens (dashje pa dashje) ishte i detyruar të rebelohej. Nëse ia dilje që të injoroje pa zhurmë një nëpunës, kjo gjë nuk kishte kurrfarë pasoje, meqënëse nëpunësi i lënë mënjanë trajtohet si një nënshtrim ndaj fatit. Poshtërimin në sy të të tjerëve, si rijedhojë e sundimit të veprimit arbitrar, turqit e durojnë shumë më lehtë se sa ne ‘europianët’.
Kriza e aneksimit vazhdoi dhe deri më 15 korrik qëndrova në Shqipëri. Gjatë gjithë kohës ishte Vali Bedri Pasha dhe me atë pata disa përplasje.
Një paradite më dërgoi ijalë me anë të një polici se atë ditë pasi të kishte ngrënë, jo si zakonisht, do të shkonte një gjysmë ore përpara në zyrë sepse duhej të fliste me mua pa u trazuar nga të tjerët. I thashë policit, “Njoftojeni Valiun se unë e dëgjova mesazhin tij”, pastaj natyrisht që nuk shkova te Valiu dhe për më tepër e lashë atë të vërtitej deri në mbrëmje. Në mbrëmje pasoi një ndërhyije e konsullit, e cila thoshte se si Valiu pa e zgjatur shumë, me anën e një polici, guxonte të thërriste një nënshtetas austro-hungarez. Valiu tha se kjo nuk ishte aspak një ftesë gjyqi por ftesë për një kafe dhe nga ky sqarim që bëri Valiu mori nga mua një letër si më poshtë, “Duke kuptuar nga përkthyesi i konsullatës suaj se polici këtë pasdite nuk ma ka përmendur, përpara autoriteteve, por që Shkëlqesia Juaj ka patur kënaqësinë për të më ftuar në mënyrë private dhe si mik, atëherë më vjen keq që e humba këtë rast për t'i bërë vizitë shkëlqesisë Suaj. E ndjej për detyrë për tu bërë një vizitë së afërmi dhe më lejoni që në pritje tu paraqes disa nga botimet e mia. Shkëlqesi, të jini i sigurtë për vlerësimet e mia më të larta.”
Një herë tjetër Valiu u përpoq me një tjetër mënyrë. Më tha se mund të udhëtoja nëpër Shqipëri por duhej të merrja një zaptije si shoqërues. Rasti nuk ishte i keq, pasi të gjithë zaptijet gjithmonë duhej tëlajmëronin autoritetet se ky apo ai udhëtar kishte bërë propagandë, nëse nuk donin që të binte mbi ata vetë dyshimi, apo që ishin korruptuar nga udhëtarët që shoqëronin. Në bazë të këtij raporti, qeveria mund t' i ndalonte udhëtimin cilido, por përveç kësaj kishte edhe një udhëtim me shpurë qeveritare, siç mora vesh, shumë e rrezikshme, kësisoj shumë persona kishin hequr dorë nga një udhëtim i tillë. Gjithashtu kisha mjaft arsye, përse doja ta refuzoja ofertën e Bedri Pashait dhe tashmë kisha shumë dëshirë të merrja me vete një shërbëtor të Prenk Bib Dodas në vend të zaptijes, por edhe kjo nuk ishte e mundur pasi Prenk Bib Doda ishte një katolik, të cilit nuk ibesonin Turqit. Kjo do të binte në sy dhe nëse do t'i isha lutur Valiut për këtë kishte të ngjarë që të mos e miratonte.
Kështu që duhet të hiqesha se isha i kënaqur për të bërë një lojë të pandershme dhe të pranoja propozimin e Bedri Pashës. Por vendosa që të arrija qëllimin tim me një rrugë të tërthortë. Sipas programit, udhëtimin tim për në Mirditë e nisa me një zaptije por me ndërmjetësimin e françeskanit të Gomsiqi dhe Pal Nikës, bëra që në Dushi i Poshtëm, mirditori Nue Laska të zinte pozicion si ndaj zaptijes dhe ndaj meje. Nue e bëri këtë dhe nuk e pranoi lutjen tonë për të na shoqëruar më tej. Dallova një frikë të madhe, zaptija u frikësua por edhe me të drejtë se unë e ndërpreva udhëtimin, nxitova për në Shkodër dhe u ankova te Valiu. Valiu erdhi i çoroditur, e kuptoi se ishte fajtor dhe më në fund mendoi, për të dalë nga qorrsokaku, se nëse doja të udhëtoja për në Mirditë në vend të një zaptije të merrja si shoqërues një shërbëtor të princit të Mirditës, Prenk Bibë Dodës. Ndodhi ashtu siç dëshiroja. U largova nga Shkodra në mënyrë demostrative me shërbëtorin e Prenk Bib Dodës, por pastaj shumë shpejt munda ta hiqja qafe edhe këtë dhe më pas të udhëtoja vetëm. Kështu me një rrugë të tërthortë arrita atë çfarë ma refuzuan në rrugë të drejtë. Përveç betejave të mëdha kishte me Valiun edhe duele të vogla. Në një rast Bedri Pasha më tha dhe duke theksuar se ai më fliste jo si Vali por si miku im, se qëndrimi im i gjatë në Shkodër mund të bënte bujë dhe për këtë arësye ishte mirë për mua që të largohesha nga Turqia për disa kohë. Unë e pranova këshillën e tij menjëherë dhe i tregova se për tridhjetëegjashtë orë do të udhëtoja drejt Cetinjës. Valiu u gëzua por më tej më pyeti nëse mendoja të kthehesha. I thashë, “Pasnesër”. Për këtë Valiu heshti.
Diçka shumë e leteçme ishte njëherë, kur shkova te Valiun për një ngatërresë dhe ky duke e nuhatur mirë qëllimin e vizitës sime, më priti por pastaj filloi të më ankohej për dhimbjet që e kishin zënë për shkak të sëmundjes që kishte. Ai shpresonte se unë nuk do ta bëja një gjë të tillë, pra t'i thoja ngatërresën një njeriu kaq të sëmurë, siç po e hiqte veten ai. Meqë isha informuar tashmë nga konsulli i përgjithshëm Kral se Valiu gjithmonë hiqte veten se kishte dhimbje të forta trupi, kur dikush vinte për ankesa, kësisoj kalova më shumë se një çerek ore në mënyrë që Valiu të pendohej. Por më në fund i thashë, gjithashtu për ta ngushëlluar, se cilido në këtë botë që kishte ngatërresa dhe i parashtrova më në fund rastin tim dhe e luta, meqë ai vetë ndiente dhimbje fizike, që të mund të më ndihmonte në gjendjen time jo të këndshme. Me fjalë të tjera i kërkova Bedri Pashës që atë çfarë e kishte thurrur me dhelpëri ta anullonte sërish vetë.
Udhëtimet e mia të vitit 1909 i përkasin së pari zonës midis rrugës kryesore Prizren-Shkodër dhe zonës së Drinit, pasaj shkova për në Rajë në bregun verior të Drinit dhe bëra për nga perëndimi, derisa arrita Mazrekun, jo larg Shkodrës. Prej Mazreku doja të shkoja për nga veriu për të hulumtuar fillimisht rrëzën jugore pasaj kreshtën e Alpeve të Shqipërisë së Veriut, por më pengoi sëmundja për vënien në zbatim të këtij plani.
Në vitin 1909 përveç të tjerave u ngatërrova një çështje dashurie. Vëllai i vëllamit tim, Sokol Shytanit, nga Shala, ishte fejuar me një vajzë nga Dardha e Shoshit dhe kur erdhi koha e caktuar, njerëzit e Shoshit sollën në kullën e tij një vajzë që i pëlqente jeta jo e rregullt. Për të mos qenë e detyruar të bëjë martesën me shaljanin, megjithëse ishte në shtëpinë e dhëndrrit, me anë gjithfarë lloj pretekstesh vajza e shtyu shkuaijen në kishë. Gjithashtu qëndroi disa ditë si konkubinase. Më në fund pretendoi se ishte e sëmurë dhe e luti Sokol Shytanin që të ndërhynte te mua në mënyrë që derisa të shërohej të qëndronte në spitalin austriak në Shkodër, nën mbrojtjen time. Sokol Shytani, pa nuhatur asgjë e solli vajzën në banesën time. Unë i premova se do t'ia përmbushja dëshirën dhe përveç të tjerave i premova se vajzën pas shërimit do ta ktheja të sigurtë. Kur Sokol Shytani u largua nga Shkodra dhe vajza mbeti vetëm te mua, atëherë ajo për habinë time dhe të kiyepeshkopit, imzot Mjeda, më tregoi se nuk ishte fare e sëmurë dhe se nuk donte të shkonte në spital, pasi e gjithë kjo kishte qenë një dredhi për të dalë nga shëpia e Sokol Shytanit. Na luti të dyve që të mos e kthenim sërish aty, qoftë si konkubinë ose jo, përndryshe për t'i shpëtuar kësaj ajo do të vriste veten. Ndodhesha në një gjendje të pahijshme. Po të mos i ktheja vajzën shaljanit, atëherë do të isha fajtor pasi po ndihmoja për arratisje një grua të martuar, gjë që sipas kanunit të fisit ishte faj dhe që çonte në gjakmarije midis Shalës dhe Shoshit. Ndërsa nëse ia dorëzoja vajzën dhëndrrit, atëherë sërish më kapte shkishërimi fatal që kiyhej me shumë solemnitet. Kësisoj klerin do ta kisha kundër meje dhe për më tepër në pjesën më të madhe, in puncto malësorët e bindur ndaj famullitarit. Meqenëse Sokol Shytani ma kishte dorëzuar mua vajzën dhe duhej që unë t'ia ktheja, atëherë s'duhej ta lija as jashtë shtëpisë sime, as në ndonjë manastir dhe as të arratisej diku tjetër. Meqënëse kisha vetëm shërbëtorë burra, atëherë duhej që vajzën ta burgosja në mënyrë formale dhe ta ruaja. Prandaj vajzën e mbylla në banesën time dhe u përpoqa të shoshisja çështjen. Shprehja “Të fitosh kohë, ke fituar gjithçka” shpesh më kishte dalë e vërtetë. Gjatë kësaj kohe shkova në Durrës për çëshjen e qymyrit linjit dhe kësisoj gjoja rastësisht nuk isha në shtëpi kur aty Sokoli u kthye për herë të parë te vajza. Sekretari im Bajaziti kundërshtoi që t'ia dorëzonte vajzën Sokolit me pretekstin se nuk i kishin dhënë të drejtën për këtë. Natyrisht që kjo e habiti Sokol Shytanin. Ai e kuptoi që diçka nuk shkonte. Ishte zhvilluar ndeshja e parë në këtë luftim dhe ishte fituar. Tashmë mund të shpresoja që ta vonoja edhe më çështjen. Por sapo u ktheva nga Durrësi, papritur konsullata perandorake austro- hungareze më kërkoi që ta liroja vajzën që mbaja të burgosur dhe këtë e motivonte me arsyen se kjo gjë më prishte emrin e mirë. Kjo kërkesë e ndërlikonte situatën dhe përveç kësaj, tashmë edhe Sokoli ishte në dijeni të kthimit tim në Shkodër dhe kësisoj erdhi për herë të dytë të kërkojë nusen e vëllait të tij dhe kur më në fund sjellja e shërbëtorit tim ndaj vajzës, e cila në të vërtetë ishte krejt e izoluar, kërcënonte për pasoj a të rrezikshme, atëherë plasi kriza. Ajo më kërkoi që në banesën time të mblidheshin unë, Sokol Shytani, kryetari i shtëpisë në Dardhën e Shoshi dhe kryepeshkopi Mjeda.
Vajza që gjendej në dhomën përbri e ndjeu se vendimi do të merrej shumë shpejt. Ajo nisi të ulëriste dhe të qante dhe të luante pjesën. Gjatë kësaj zallamahie i pyeta të gjithë të pranishmit çfarë duhej të bëja, meqënëse s'dija nga t'ia mbaja. Mjeda dhe Sokol Shytani ngulën këmbë, secili sipas pikëpamjes së tij, duke u shprehur se unë duhej të përmbushja pikëpamjen e tyre. Meqënëse në këtë mënyrë, për mua situata nuk mund të sqarohej dhe më në fund edhe e morrën vesh, atëherë i luta të dy që t'i nënshtroheshin vendimit tim. Të dy e bënë këtë, sigurisht me rezervë. Mjeda mendonte të pranonte për aq sa vendimi nuk shkelte ligjin e kishës dhe Sokoli përsëriti të njejtën gjë por në lidhje me të drejtën zakonore shqiptare, pra Kanunin e Lekë Dukagjinit. Unë u shpreha se mund të propozoja një kompromis të kënaqshëm për të dy palët dhe nëse nuk do të pranohej, atëherë do të isha i detyruar të veproja sipas mendjes sime, çka njërën apo tjetrën palë do t'i linte krejt të pakënaqur. Të dy palët e kuptuan se kundërshtimi nuk bënte punë dhe kështu munda ta formuloj kompromisin si më poshtë; Sokol Shytani do ta merrte vajzën për 14 ditë në kullën e tij, por të më premtonte para dëshmimtarëve që vajza nëse pas 14 ditësh nuk jepte pëlqimin për lidhje martesore, atëherë të lihej të shkonte në shtëpi pa u trazuar, pra t'i dorëzohej vëllait të pranishëm në këtë premtim. Ndërsa peshkopi premtoi që për 14 ditë do ta shtynte shkishërimin dhe vetëm në rast se Sokoli e thyente premtimin dhe nëse pas 14 ditësh donte ta mbante me forcë vajzën, atëherë do të kryente shkishërimin. Përveç kësaj u vendos që mbajtja e vajzës të vlerësohej si rrëmbim me forcë. Në këtë rast vëllai i vajzës kishte të drejtë që të binte në gjak me Sokol Shytanin. Të gjitha palët e pranuan kompromisin. Sokolit i dhashë këshillën që gjatë këtyre 14 ditëve ta trajtonte mirë vajzën dhe t'i blente ëmbëlsira. Pas kësaj ai e mori vajzën në malësinë e tij. Vetë dhëndrri nuk u duk aspak tek unë. Pa kaluar 14 ditë vëllai i Sokolit shkoi në altar bashkë me nusen e tij dhe qysh atëherë unë jam bërë mik i ngushtë me të dyja familjet, atë të Shalës dhe atë të Shoshit dhe shpesh kam bujtur atje.
Ky udhëtim i vitit 1909 shkaktoi edhe rastin e veçantë kur unë duhej të sillesha ashpër me një shqiptar. Kjo ndodhi ndërkohë që isha në Iballja dhe një burrë me pushkë dhe revolver, i cili donte të tallej me mua, unë vetë me duart e mia, atë bashkë me armën e tij e flaka jashtë dhomës. Gjithsesi kjo ishte me rrezik sepse vinte në pikëpyetje prestigjin tim.
Studimet gjeologjike dhe arkeologjike si dhe shënimet etnografike u shtuan gjatë udhëimit tim të vitit 1909 dhe si pasojë e stërmundimit fizik dhe shpirtëror u sëmura në muajin korrik dhe mbeta i sëmurë në Shkodër deri më 13 gusht.
Gjatë sëmundjes, rastësisht mësova një ditë për vdekjen e Vay Mussi, një mik i mirë i Dr. Julius Enderle, të cilin e kisha patur koleg universiteti si dhe të mikut tim të vetëm të vërtetë kontit Louis Draskovic, i cili përfundoi mjerueshëm si përkthyes i perandorisë në Konstandinopojë. Për Louis vdekja ishte fat, pasi për shkak të natyrës së tij idealiste dhe tejet të tensionuar, do të kishte qenë e frikshme për të që të jetonte vitin në vazhdim dhe të merte pjesë në shpartallimin e turqve të tij të dashur. Besoj se ai do të kishte hyrë në ushtrinë turke dhe do të kishte vdekur në fushën e betejës. Rrallë lindin njerëz si ai. Vdekja e tij e parakohshme ishte një humbje për bashkëkohësit e tij, pasi ata vetë vuanin kaq shumë për idealin e tyre. Për atë çfarë humba te Louis dhe që edhe sot më mungon, nuk mund të flas. I vetmi ngushëllim për mua është se për atë ishte më mirë që vdiq.
Meqë në Shkodër për herë të dytë u sëmura përsëri, sëmundja kësaj here më zgjati. Shpirtërisht isha mirë por fizikisht kisha rënë kaq shumë sa për javë të tëra çdo dië mezi pija 1-5 cm3 lëngje dhe kësisoj kisha vetëdijen se mund të kaloja në anoreksi. Shërbëtorët e mi shprehnin një dashuri që të prekte. Bajaziti qëndronte gjatë gjithë natës në dhomën time, pasi frikësohej se mos mbetesha pa frymë. Gjoka dhe Mehmeti qanin. Kjo gjendje vazhdoi disa javë dhe më vonë kur fillova të haja pakëz aspik dhe mund të gëlltisja dy lugë aspik në 24 orë, kjo të gjithëve na u duk një mrekulli. Ashtu si e përcaktoi profesor Steykal në një krizë të mëvonshme, sëmundja ime ishte për arsye të shpërthimeve të krizave nervore të sistemeve të pavarura nervore dhe kur rrahja e zemrës arrinte deri në 36 rrahje në minutë dhe lëkura dhe stomaku ngërtheheshin dhe përmbylleshin, atëherë asnjë ushqim nuk mund të depërtonte. Qysh se Steykal më ka dhënë beladon këto kriza janë më pak të shpeshta dhe në përgjithësi kalojnë shpejt.
Me një motobarkë të Kompanisë së Antivarit më sollën ende të sëmurë në Rijeka dhe prej aty me automobil nëpër Cetinjë dhe Kotorr dhe më në fund me anije për në Raguza (Dubrovnik). Në Cetinje familja Kuhn u soll shumë mirë me mua. Nga një telegram erdhi në Raguza edhe nëna ime. Mehmet Zeneli më shoqëroi deri në Raguza. E lezeçme ishte se Mehmeti, i cili në Raguza u mërzit shumë, udhëtimin e tij për në Shqipëri e argumentonte me faktin se kishte kohë pa vjedhur dhi dhe se vjedhja ishte diçka shumë e këndshme.
Në Raguza ukurova në një spital të mirë dhe i shëruar nisa udhëtimin për më tej për në veri. Në udhëtimin nga Raguza për në Vjenë u përkujdesa për ta mbështetur disi financiarisht Institutin Ballkanik të themeluar nga Patsch64). Kryesisht dëshiroja që ta ktheja për hulumtimin e Shqipërisë
Këtu tashmë do të tregoj një ndodhi të ngatërruar, por të këndshme të këtij instituti të kohëve të fundit. Patsch për arsye financiare donte ta shtypte broshurën e tij në shtypshkronjën shtetërore në Sarajevo, Prandaj më luti që të ndërhyja te Ministri i ngarkuar për Bosnjën, Baron Burian. Unë ndërhyra te Buriani, i cili më tha se lutjen duhej tabënte Patsch. Menjëherë e njoftova Patsch për këtë dhe meqë kaluan disa muaj dhe Patsch nuk u bë i gjallë, mendova se gjithçka ishte kryer. Rastësisht mora vesh të kundërtën. Prandaj pyeta Burianin se çfarë ishte bërë në lidhje me këtë dhe u nënkuptua se nuk ishte parashtruar asnjë kërkesë lidhur me këtë. Për këtë arësye pyeta Patsch përse nuk kishte drejtuar asnjë kërkesë dhe mora përgjigje se si të luteshe për diçka të tillë, për sa kohë që kjo ishte e ndaluar dhe derisa kjo autorizohej nga shefi i seksionit Thalloczy, la tregova këtë Thalloczy dhe Burianit dhe gjithçka u sheshua dhe përfundoi në të qeshura.
Natyrisht miratimi për ta shtypur u dha, por ndodhia më kujtoi një udhëtim me automobil që bëra në malësitë Hatzeg. Baroni Leopold Bornemisza erdhi nga Deva për në Bolldogfalva për të më bërë një vizitë në familjen Kendeffy. Gjithsesi automjeti ngeci në Plop përtej malit Hatzeg. Prandaj ai nëpërmjet telefonit i kërkoi ndihmë kontit Kendeffy dhe ai dërgoi Gaborin për në Hatzeg. Gabor shkoi në çast me automobilin tij, por në anën tjetër të malit u prish makina. Ndërkohë shkonte një karrocier nga Plopi për në Hatzeg, pa Gaborin që i kishte ngecur makina dhe i tha duke e ngushëlluar, “Në busuljon ninc egydill tulPlopen is mëg akadt egy” (Mos u trishtoni. Nuk jeni vetëm. Edhe nga ana tjetër, në Plop, ka ngecur një automjet).
Nga Sarajevo nëna shkoi në Ujarad dhe unë për në Vjenë. Gjatë shtatorit dhe tetorit qëndrova në Vjenë. Në fillim të nëntorit isha në Ujarad dhe Szacsal, pastaj në mes të nëntorit shoqërova fillimisht Bajazitin për në Shkup dhe prej andej udhëtova sërish për në Shkodër. Qëllimi i këtij udhëtimi ishte në rradhë të parë të hulumtoja zonën e shquar të fiseve Hoti dhe Gruda, që binte drejtpërdrejt në lindje dhe verilindje të liqenit të Shkodrës.
kaq keq çështjet e kishës në viset e Iballjas sepse në Mila nukk ishte rezidencën e tij asnjë prift famullie i peshkopatës që të ishte i paguar nga Austro-Hungaria, çka nënkupton të ushqyer prej saj. Të dyja këto mendime famullitarëve u duken të drejta, pasi do të kishin famulli jo kaq të mëdha dhe do tu duhej shumë më pak për të shkuar te Peshkopi. Përveç kësaj prifti i famullisë duhet t'i dërgojë konsullatës edhe peticion. Tashmë Sereqi në Zadrimë ka vënë në zbatim parimin e famullive të vogla dhe të përmbledhura. Ndërsa në peshkopatën e Shkodrës, famullitë gjenden në një diametër prej më shumë se 20 orë rrugë, në Zadrimë famullitë gjenden në një diametër prej 20 minutash. Nëse nuk i plotësohej dëshira Sereqit, kjo është njësoj si të thuash ‘Austria nuk po bën asgjë’. Nëse kërkohet të pengohet dëshira e Sereqit për famulli të vogla, apo që në seminarin e priftërinjve të priten më pak seminaristë feje se sa kërkon Sereqi dhe që nëpërmjet kufizimit të brezit të ri të famullitarëve të pengohet ngritja e famullive të reja, atëherë Sereqi ‘i fyer’ i dërgon seminaristët e tij në Itali, të cilët kësisoj kthehen në italofilë. Për të bërë të mundur të gjitha këto, patjetër që paratë i merr nga Austro-Hungaria.
Në të gjithë zonën, shkak për përplasjen katoliko- muslimane është qëndrimi intrasigjent i klerit. ‘Që të vjedhësh një musliman nuk është mëkat’. Kjo shprehje miratohet në heshtje edhe nga kleri.
Raportet mbi gjendjen e famullive që Sereqi i dërgon konsullatës janë të padrejtë dhe madje qëllimisht të fallsifikuar. Qela e famullisë se Iballjas, p.sh. është në një gjendje mjaft të mirë, mirëpo Sereqi kërkon restaurimin e saj dhe këtë sepse famullitari është një italian. Kisha e Iballja ka shumë nevojë për riparim. Nga kjo famullitari nuk përfiton asgjë dhe prandaj ajo nuk riparohet. Famullia e Qelzës, në veçanti mjerane, ku mund të shohësh qiellin nga të çarat e murit, nuk parashtrohet për restaurim, pasi ky është një mjet i efektshëm agjitacioni antiaustriak. Që kisha e Fierzës ka tri vjet që nuk ka çati edhe kjo nuk përmendet pasi famullitari është një shok i ngushtë i Qerim Sokolit dhe Qerimi pothuajse si Thaçi, është austrofil, etj., etj.
Në të gjithë zonën prej Dardhës deri në Apripa ka një rrymë të dallueshme kundër françeskanëve dhe për botën e priftërinjve, gjë që nuk ndodhte më parë. Kjo të thotë që vetëm dembelët dhe fëmijët e njerëzve të varfër dërgohen në manastir. Asnjë françeskan i vetëm nga një familje e mirë nuk është në gjendje të jetë këshilltar. Në të vërtetë, tashmë as edhe një famullitar i vetëm nuk ka ndikim mbi çështjet e brendshme të zonës midis Qelzas, Qafa e Malit, Dardha dhe Fierza.
Imzot Sereqi u jep famullitarëve urdhër pas urdhri. Sidoqoftë famullitarët, nuk kanë kurrfarë pozicioni, nuk mund të jenë efektivë, përpiqen t'i zbatojnë urdhërat e peshkopit, grinden me bashkësitë e tyre për shkak të urdhërave të pamenduara të peshkopit dhe kështu bie prestigji i tyre, ndërsa gjindja gjthmonë e më shumë nuk i duron dot.
Dallkaukllëku dhe mendjemadhësia e pengojnë Sereqin që të merret me çështjet e malësorëve. Dëshira për të qenë padron e bën që ta harrojë rolin e tij si figurë mbrojtëse e Austro-Hungarisë. Ai këmben qitësin me mbrojtësin apo mendon se mbrojtësi ka të drejtë që t'i urdhërojë të tjerët. Frazën, “unë e kam keq më konsullatën”, që plotësohet me fjalët ”pasi ajo nuk ecën sipas urdhërave të mia” dhe “Austria nukbën asgjë për ne’ e dëgjova për herë të parë në Nënshat, në vitin 1907, nga Sereqi. Tashmë të gjithë famullitarët në peshkopatën e Sapas as që duan t'ia dinë për të.
Ilaçi i vetëm është që për një periudhë kohë t' i tregohet grushti i hekurt klerit, të mos kursehen ndëshkimet dhe torbën e bukës t'ua vendosësh sa më lart. Shqiptarët nuk mund të udhëhiqen me mjete gjysmake.
Për famullitë në vijim është për tu vënë re sa më poshtë. Famullitari i Berishas është një njeri kokëkrisur, i cili nuk di ta përmbajë veten. Ai i zbaton të gjitha urdhërat e Sereqit. Meqënëse gjashtë shtëpikanë gra të palidhura me martesë, atëherë duhet shkishëruar e gjithë famullia e Berishës dhe ndërkohë çdo funksion kishtar, me pëijashtim të pagëzimit dhe marijes së të dhjetave të kishës, aty shfuqizohen. Këtë e bën në mënyrë që të detyrojë bashkësinë e famullisë të dëbojë familjet që kanë konkubinat, t'i nxjerë jashtë zonës së fisit dhe që t'i djegë shtëpitë e tyre. Urdhëra të njejtë i jepen nga Sereqi famullitarit të Iballjas dhe Fierzës. Asgjë nuk bëhet, por gjindja e Berishës u zunë me famullitarin dhe shpallën se ata nuk mund tu vinin zjarrin për hir të peshkopit. Kësisoj Sereqi kërkon të veprojë kundër bashkësisë me anën e trupave qeveritare dhe në lidhje me këtë ndërmerr, sigurisht pa sukses, hapa te Kajmekami i Pukës. Unë sërish veprova me mendimin se nëse bashkësia i ndalon peshkopit përdorimin e trupave, atëherë kjo do të çonte në një konflikt me qeverinë. Për të shpëtuar prestigjin e tij më në fund famullitari mund tu thotë malësorëve se peshkopi në emër të Krishtit kishte kërkuar nga konsullata ushtarë austriakë për të djegur shtëpitë e të shkishëruarve. Gjithsesi konsullata nuk i përgjigjur kësaj dëshire, pasi kjo nuk ndërmerret aspak në emër të Krishtit dhe të fesë katolike. Kësisoj, fatmirësisht, kjo bela nuk i ngelet konsullatës, por as peshkopit.
Qerim Sokoli më tha, “Të të tregoj vargonjtë e trashë të françeskanëve dhe pastaj e merr vesh se kush janë”. Një këmbë e derdhur me vargonj të hollë vlen si shenjë fisnikërie. Në veçanti për famullitarin e Berishës thuhet se kur ishte fëmijë detyrohej të hante në shtëpinë e Prel Mehmetit në Iballja për shkak të varfërisë dhe si mund të kërkojë ai që ta reskektojnë këtu ku të gjithë e dinë dhe se nga familjet më të këqia është më e varfëra në Berisha. Të dërgosh këtë njeri si famullitar në Berisha, e cila është në kufi me Iballjan tregon për arsyetim të mangët të peshkopit për çështjet e malësorëve.
Famullitari i Shllakut thoshte se ai kishte ndërtuar kishën e tij të bukur në veçanti me paratë italiane. Ai thotë se edhe peshkopi Sereqi merr çdo vit nga italia 500 napolona. Në të gjithë vendin, vazhdon ai më tej, nuk egziston as edhe një qelë e vetme që të jetë rindërtuar me paratë austriake. Prandaj nuk mund të vendoset asnjë mbishkrim në lidhje me këtë, ndërkohë që qela e Shllakut e ngritur më ndihmën italiane mund të pajiset me një mbishkrim të tillë.
Në përgjithësi parrulla e famullitarit është “Austria nuk bën asgjë për ne.“ Madje disa thonë, “do të ishte mirë që Austro-Hungaria me rastin e krizës së aneksionimit të hiqte dorë nga protektorati, pasi kjo do të merrej përsipër nga Italia. Unë ua paraqita gabimin që sillte ky miratim dhe u thashë malësorëve se nga diskutimet me disa famullitarë që folën me mua dilte se nëse Austro-Hungaria hiqte dorë nga protektorati për shkak të veprimtarisë italofile të klerit, atëherë këtë nuk e merrte Italia por Turqia.
Administrimi ikeq i famullisë së Qelzës sqarohet nga sa më poshtë. Malësori Luk Malosi kishte rrëmbyer motrën e famullitarit. Ajo fillimisht tha se donte të martohej me Lukën por më pas tha të kundërtën. Pa përkrahje e famullitarit bashkësia mori hak dhe e vrau Lukën, i cili pati 16 plagë në trup. Famullitari shkoi nëNënshat. Peshkopi e dërgoi sërish në Qelza, pavarësisht këshillimit të të gjthë klerit kundër këtij veprimi, dhe prania e ripërsëritur e famullitarit, e cila i shtrëngoi fajtorët, pikërisht fajtorin kryesor të mbrohej, e acaroi hakmarrësin deri aty sa vëllai i Lukës me 12 burra të tjerë mori hak dhe e vrau në një pusi fajtorin kryesor me të dy vëllezërit. U vra edhe një shoqërues tjetër i fajtorëve, ndërsa një nga 12 gjakmarrësit ishte plagosur. Famullitari mori sërish udhën për në Nënshat, ndërsa në Qelza për ndëshkim u dogjën disa shtëpi nga Kajmekami i Pukës.
Famullitari i Qelzës vepronte për italianët. Qela së tij është një rrënojë. Por ai është zemëruar me konsullatën dhe për sa kohë që në Shkodër konsull i përgjithshëm të jetë Krali ai nuk do të vijë në konsullatë për të kërkuar ndihma për ndërtimin e qelës. Nga ana tjetër ai thotë se është Austria fajtore që qela ndodhet në një gjendje të tillë të keqe, pasi Austria nuk bën asgjë për katolikët. Prandaj ishte tamam koha që at të ktheheshin nga Italia.
Në Iballja është një klerik italian por si rijedhojë e mendësisë së tij antishqiptare dhe meqënëse komunikon pak me njerëzit, kjo këtu shkakton pak dëme. Ndërkohë për shkak të konkubinave ai ka hyrë në konflkit të ashpër me bashkësinë e tij
Martesa e fëmijve nën moshë dhe pa i pyetur për këtë është zakon i vendit. Këshilli shqiptar i vitit 1893 me të vërtetë e mallkoi këtë, por vetëm në mënyrë platonike. Pavarësisht këtij zakoni, gjatë pranisë sime në Iballja për shkak të nxitjes së famullitarit u desh të shkatërrohej një shtëpi dhe të dëboheshin banorët e saj, pasi vajza e kësaj shtëpie ishte martuar me një musliman në Gjakovë. Arrita ta pengoj djegien e shtëpisë që ishte nxitur nga mëritë e fisit si dhe tu bëj të qartë njerëzve se peshkopi donte t'i nxirrte gështenjat me duart e të tjerëve.
Në Dardha më pyetën se kush do ta pushtonte Shqipërinë, monarkia apo Italia. Aty para tri vitesh pothuajse nuk njihej emri i Italisë ose edhe nëse flitej për të ishte si të thuash sepse At Deda ishte hequr nga Austro- Hungaria meqenëse ishte italian. Përveç kësaj dëgjova edhe në vende të tjera të flitej për Italinë shumë më tepër se sa tri vite më parë.
Shkak për këtë është imzot Sereqi, pasi konsullata italiane nuk ka asnjë lidhje të drejtpërdrejtë me malësorët e atyshëm. Përkundër kësaj patjetër që konsullata italiane në Prizren i ka zgjatur fillet e saj deri në Gjakovë.
Para disa vitesh famullitari i Fierzës ka patur një përplasje të fortë me fshatin Bugjon, sa që qysh asokohe për një periudhë të gjatë puna e famullitarit në Bugjon duhej të bëhej nga famullitari i Iballjas. Qysh atëherë famullitari e mori për zemër këtë detyrë. Ai krijoi marrëdhënie miqësore me vendasit dhe ndërkohë është ende në marrëdhënie shumë të mira me fshatin e tij. Detyra e famullitarit ushtrohet edhe në Apripa pjesërisht nga Qelza dhe pjesërisht nga Berisha e gjendur larg, ku si rijedhojë e poligamisë shumë nga familjet e atyshme kishin rënë në një konflikt të ashpër me Sereqin.
Sereqi ka përdorur këtu lloj-lloj mjetesh për të ngritur prestigjin, madje shuma të ndryshme parash që ishin derdhur për të ndërtuar një kishë në Apripa ishin bllokuar për vite të tëra dhe tashmë edhe një pjesë e këtyre parave ishte te famullitari i Berishas, i cili nën pretekstin se njerëzia nuk do të kishin bërë asgjë, e kundërshtonte dorëzimin e tyre ndërsa njerëzia që donin të realizonin ndërtimin pretendonin se i pengonte mungesa e parave për ta përfunduar ndërtimin e kishës. Gjithsesi pengimi i ndërtimit të një kishe, sidoqë në famulli kishte disa familje të shkishëruara sepse kishin konkubina, është një mjet që gjithsesi pak i shërben qëllimit.
Se si duhen përzënë konkubinat dhe se si është e mundur kjo edhe në Iballja edhe në Apripa, këtë si peshkop i Sapas e ka dëshmuar imzot Mjeda, kjo para disa vitesh pati një përplasje teatrale. Pas meshës kremtuese të Pashkëve ai hoqi coram publico petkun e tij të meshës, papritur vërviti mitrën dhe skeptrin përtokë dhe në vend që t'i bekonte ai i mallkoi botërisht familjet që mbanin konkubina. Përshtypja që bëri kjo sjellje e papritur ishte kaq e madhe se ai pa i djegur shtëpitë dhe pa rritur skamjen ia arriti qëllimit menjëherë.
Në verën e vitit 1909 filloi politika armiqësore e Aechrenthal kundër shqiptarëve. Në veçanti në rastin e Qerim Sokolit u shfaq një aspekt i ri. Qerimi i përkiste atyre shqiptarëve, të cilët në pranverën e vitit 1909 ishin marrë në veçanti me parapërgatitjen tonë ushtarake. Ai ishte komprometuar së tepërmi në sytë e xhonturve, asokohe armiq për ne. Nën akuza fallso u fut në burg në verë të vitit 1909. Pa dyshim, që kjo gjë ndodhi për shkak të mendësisë së tij të njohur si austrofile. Meqë Qerimi ishte i pafajshëm, mund që konsullata të kishte ndërhyrë, siç kishte ndërhyrë shpesh me sukses në raste të ngjashme, por hjo nuk i shkonte për shtat politikës së re të Achrenthealit që i bënte lajka Turqisë. Kësisoj Qerimi mbeti në burg deri për Krishtlindjet e vitit 1909. Natyrisht që Qerimi e majti mend mësimin e dhënë dhe kur me kërkesën time më vonë u përkujdes për çështjen austro-hungareze, këtë gjithmonë e bëri vetëm deri aty ku nuk kompromentohej. Në vitin 1913 Rossman mu ankua se Qerimi nuk e kishte ndihmuar si duhej.
Duke parashikuar se në Shkodër për të festuar Krishtlindjet sërish do të kishte të shtëna, megjithëse të ndaluara dhe kësisoj nuk duhej të isha aty sepse të shtënat apo jo të shtënat gjithmonë kanë qenë një mëdyshje për mua, atëherë pa rënë në sy shkova në Kolaj, i veshur me kostum shqiptar, ku natyrisht mund të merija pjesë në breshëritë e Krishtlindjeve pa i prishur punë vetes. Në Shkodër të shtënat filluan në oborrin e Prenk Bib Dodës dhe pa ditur se nuk ndodhesha në Shkodër, kundërshtarët e mi në çast më paditën te Valiu se në Shkodër isha pikërisht unë që i kisha filluar breshëritë e Krishtlindjeve. Kur u ktheva në Shkodër pas Krishtlindjeve Valiu më qortoi për këtë dhe me një fytyrë të shtirë si i shqetësuar më pyeti nëse ishte i vërtetë kjo padi. Unë iu përgjigja fjalë për fjalë, “ Si urdhëron shkëlqesi, pranoj se i kam filluar unë breshëritë.” Valiu hapi sytë. Tashmë më në fund ai kishte një shkak për ta parashtuar kundër meje dhe ka të ngjarë për të kërkuar dëbimin tim. “Përse ebëtëkëtë?” ishte pyetja e tij dashakeqe. “Shkëlqesi”, i thashë unë, “mendova se e shtëna ime nuk do të dëgjohej në Shkodër, pasi kam qëlluar në Torovica, jo larg Kolajt dhe jo në Shkodër. Me sa di unë, kjo gjë atje nuk është e ndaluar kur feston natën e Krishtlindjeve.” Valiu mbeti i çuditur dhe mendoi se i kishin njoftuar diçka krejt ndryshe. “Shkëlqesi, e di”, iu përgjigja unë duke i mëshuar çdo fjale. “Më kanë fajësuar mua për breshëritë sepse nuk e dinin se isha larguar. Përveç kësaj kjo nuk është hera e parë që më kallzojnë te Shkëlqesia Juaj. Tashmë mundeni që ju vetë të mësoni gjithçka për historitë që qarkullojnë rreth meje.” Valiu dukej që u hutua dhe e gjithë kjo i shkoi huq.
Mbasi u dha tri herë sirena nga tubi i madh metalik, anija jonë “Danubio” lëvizi ngadalë nga porti i i Triestes. Me këtë rast pushuan thirrjet dhe komandat drejtuar posaçërisht marinarëve, të cilat ishin të kuptueshme vetëm prej tyre në zhargonin që përdoret në anijet. Të gjithë ata që deri tani ishin strehuar në kabina dolën në kuvertën e anijes, për të mos humbur asnjë çast pamjet magjepëse të këtij porti të mrekullueshëm të bregdetit të Istrias. Nga ana tjetër, të shihnin dhe parajsën e tokës, Miramaren, që sot të lë përshtypjen sikur prej saj janë dëbuar Adami me Evën. Tashmë ajo ka mbetur një vend i boshatisur, ndonëse nuk e ka humbur bukurinë e saj. Nuk është mëkat që Adamin e dëbuan nga Miramare, por mëkat është krimi i Kaimit. Pa dashur m’u kujtuan ngjarjet e perandorit fatkeq, Maksimilianit, dhe ndoshta fatkeqes më të madhe se ai, bashkëshortes së tij, Klotildës.
I thelluar në mendime, hodha sytë në panoramën e bregdetit të bukur që shtrihet rrëzë kodrave shkëmbore, pranë bardhësisë së fshatrave dhe qytezave që gëlojnë nga varkat ë peshkatarëve, duke parë pulëbardhat që na shoqëronin pandërprerë, duke përplasur krahët e bardhë në valët e detit. Në sipërfaqen e tij duken peshqit që kërcejnë sikur duan të na gëzojnë nën pamjet e rrezeve të diellit.
Ndërkohë më afrohet kapiteni i anijes dhe, mbas përshëndetjeve të rastit, më pyeti:
Për ku po shkoni, zotëri i nderuar?
Tani për tani në Zarë. — iu përgjigja.
Më vonë ndoshta për në Raguzë?
Ka të ngjarë që të shkoj dhe atje.
Ky është një udhëtim i bukur dhe besoj se ky është udhëtimi i parë për ju?
Ashtu është - Për herë të parë po vizitoj anët tuaja dhe me kënaqësi do të dëshiroja të shihja me sytë e mi atë që deri tani e kam mësuar nga librat.
Të jesh i bindur se atdheu ynë ndryshe duket kur e sheh me sy, nga ajo që lexohet në librat e shkruar. Disa e njohin Dalmacinë vetëm nga bregdeti dhe nuk e kanë idenë se çfarë ndodh në brendësi të vendit. Ka të tjerë që përqasjen që kanë ndaj sllavëve e shohin me syze të errëta. Prandaj ka shumë shkrime që nuk duhen besuar. Kështu që ju po bëni mirë që po i shihni ngjarjet në vend për t’u bindur.
Çfarë elementësh dominojnë në Dalmaci, sllave apo italiane? - e pyeta dalmatin që më ndodhej pranë.
Çfarë elementësh?! Mos vallë në Dalmaci mund të kërkosh tjetër përveç sllavëve? Sepse këtu italianët janë me pakicë, ndoshta disa mijëra, të cilët duan të drejtojnë dhe të italianizojnë vendin. Nuk i duam këta pushtues dhe vënien nën thundër prej tyre të popullit sllav. Boll ka patur këtu pushtues. Malet dalmate nga ana e Adriatikut ishin plot me pyje dhe të tillë janë ata nga ana e Dinarikëve dhe nga ana e Bosnjës, ndërsa tani ata janë të zhveshur pothuajse plotësisht. Kështu, për shkak të mungesës së pyjeve dhe si rrjedhojë e reshjeve të shiut ndodh dhe erozioni, për pasojë varfërimi i tokës. Të gjitha pemët tona kanë shkuar për ndërtimin e flotës së mrekullueshme të Republikës së Venedikut, ku ajo zotëron botën. Ajo u pasurua në kurrizin tonë, vendosi këtu kolonët, qeveritarët e saj, ndërkohë që nuk përkujdesej për sllavët. Gjithashtu, këtu flitej italisht, madje deri vonë. Fëmijët tanë nuk dinin të faleshin në gjuhën amë, ndonëse “Serenisima" tashmë kishte rënë. Kështu që, njëherë duhej të merrte fund zotërimi italian. Në sajë të Zotit kështu ndodhi, megjithëse ne serbët duhet të bëjmë shumë luftëra që të mund të fitojmë atë që na takon.
Shprehja “ne serbët” më tingëlloi në mënyrë të çuditshme në veshët e mi, sepse nuk e kuptova se ç’duan serbët këtu -ë Dalmaci! Prandaj i çuditur e pyeta atë:
Mos vallë jeni serb ju, zoti kapiten?
Sigurisht që jam serb, megjithëse nuk jam i lindur në Serbi, por në Dalmaci.
Përgjigjja e mësipërme për mua ishte akoma më enigmatik?; prandaj doja ta pyesja më tej, por sirena e anijes që njoftonte se po i afrohemi portit të Rovignos (Rovinj), thirri kapitenin për të qenë në krye të detyrës.
Një i ri me fytyrë inteligjente që po dëgjonte bisedën tonë, ndonëse nuk merrte pjesë në të, po më shikonte për një kohë të gjatë, sikur donte të mësonte se kush isha unë. Meqenëse në anije mund të vendosen kontakte më lehtë se në raste të tjera, me t’u larguar kapiteni i anijes, ai m’u afrua dhe m’u paraqit si akademiku D. Ai sapo kishte përfunduar studimet në Vjenë dhe tani po kthehej në qytetin e lindjes, në Shebenik. Mbas shkëmbimit të disa fjalëve të mençura, e pyeta:
Më thuaj, zotëri, se çfarë bëjnë serbët këtu në Dalmaci? Kapiteni e quan veten serb austriak, ndërkohë këtu dëgjova se mbizotëron elementi italian, ndërsa disa të tjerë thonë elementi serbo-kroat. Pra, kush banon konkretisht në Dalmaci?
Pikërisht, kjo është fatkeqësia, sepse tek ne nuk ka unitet për sa i përket problemeve të kombësisë. Përkundrazi, si të thuash, këtu çdo njeri në kokën e vet ka planet e tij politike. Ndër forcat e ndryshme, më të rëndësishme janë ato që shprehen për autonominë, pra kroatët dhe serbët, ndërsa jashtë forcave politike janë të ashtuquajturit “sllavë”. Forcat autonomiste janë për autonominë e Dalmacisë dhe janë të kënaqura që Dalmacia nuk është e bashkuar me Kroacinë dhe Slloveninë.
Për të formuar Trojedna Kraljevina (Mbretërinë e tre shteteve), ata përpiqen që në Dalmaci të ruajnë gjuhën dhe civilizimin italian, por për sa i përket mënyrës së realizimit të kësaj, të gjithë nuk janë dakord njëlloj. Pakica dëshiron që të ruhet plotësisht gjuha italiane dhe që Dalmacia të jetë pjesë përbërëse e shtetit italian, ndërsa shumica e kësaj force, Dalmacinë, e konsiderojnë si sllave, por duke rj \kur në disa pjesë civilizimin latin. Ata nxjerrin një organ që quhet 'Dalmata ”.
Kroatët, që janë forca më e fuqishme në të gjithë vendin, duan tek banorët ndjenjën e kombësisë sllave. Ndoshta në disa it .. përdorin edhe metoda radikale, por disa janë të mendimit se ndiyshe nuk mund të zhduken të këqijat. Aktualisht, kjo forcë kontrollon situatën politike në Dalmaci dhe pothuajse të gjithë deputetët e Këshillit të Shtetit janë nga radhët e saj. Disa fanatikë të kësaj force, të pakënaqur nga rezultatet e arritura, dëshirojnë që gjuhën italiane ta zhdukin nga ky vend. Por, për sa i përket kësaj çështjeje, shumica e kësaj force është e moderuar dhe ëndërron për bashkimin e Kroacisë dhe Sllovenisë me Dalmacinë nën një shtet, Trojedna Kraljevina. Nëpërmjet kësaj, ata shohin krijimin e kushteve për begatinë e njerëzve sllavo-jugorë jo vetëm për sa i përket anës politike, por edhe asaj ekonomike.
Forca më e re, që më parë quhej “Partia Popullore”, përbëhet nga kroatët, ndërsa sot bëjnë pjesë edhe serbët. Ëndrrat e tyre rrahin larg. Duke u udhëhequr nga parimi se gjuha e përdorur në Dalmaci, me disa ndryshime, është pak a shumë e njëjtë si në Kroaci, Slloveni, Bosnjë dhe Hercegovinë, në Bullgari, Serbi dhe Malin e Zi, ata do të dëshironin bashkimin e të gjithë këtyre popujve në një shtet të sllavëve të jugut. Ndërkohë që partitë e kroatëve janë katolike, serbët janë krejtësisht ortodoksë. Ndryshimi i besimit në të dy vendet mund të çojë në një luftë fetare me një dëm të madh për gjithë vendin. Përveç këtyre forcave që përmendëm më lart, ka edhe shumë shtresa popullore dalmate, të cilat, duke mos bërë pjesë në asnjë krah politik partiak, quhen sllave dhe në të vërtetë përdorin sllavishten, si gjuhën kroate, ashtu dhe atë serbe.
Për këto pakënaqësi të këtij atdhetari kroat, iu përgjigja:
Këtë bisedë, që gjithnjë e më tepër po bëhej më e nxehtë, e ndërpreu sirena e vaporit. Zbritëm pikërisht në portin e famshëm “Pola”. Na bapet një pamje e bukur, veçse këtu pak me panoramë ushtarake. Përreth ka fortesa ushtarake të ndërtuara në shkëmbinj dhe të fshatra në tokë. Duken vetëm grykat e topave të drejtuara nga, cilat nuk japin mundësinë të mësojmë se çfarë fshihet aije. 'Një arsenal i mrekullueshëm i ndaluar për t’u parë përbëhet nga një numër anijesh pancemë të llojeve të ndryshme, ku hyrja për tek ato është e vështirë. Karshi detit ndodhet një shesh ndërtimi me një barakë të madhe të boshatisur, e vendosur mbi pilota. Aty po zhvilloheshin të mëdha të marinës luftarake. “Danubio”
Pas pak një zile na dha sinjalin se dreka ishte gati dhe një shërbyes na jftoi për t’u ulur në tryezë.
Eshtë një traditë e anijes që vendin e parë e zë kapiteni i saj. Ai më ftoi mua që të ulem në krah të tij. Karshi u ul një mesoburrë serioz që imponohej me pamjen e tij. Përballë tij u ul një djalë 10-vjeçar. Ai ishte djali i një kroati, një tregtari të pasur triestin. Nga biseda u binda se atë po e çonin në Kostandinopojë, në konviktin e Etërve të Urdhërit tonë.
Disa persona të popullsive të ndryshme që po dëgjonin bisedën tonë, morën në pyetje djaloshin dhe secili e pyeste në gjuhën e vet. Ai u përgjigjej me modesti në gjuhën që ishte pyetur, vetëm se, në çdo rast, shihte nga i ati për të mësuar nga fytyra e tij nëse ai e lejonte të bisedonte me persona që nuk i njihte. Poligloti i vogël u imponua nga pyetjet e të gjithëve, duke u kthyer përgjigje me gjuhët që njihte dhe u bë hero i çastit.
Në anije nuk u mërzita aspak, sepse pamjet ishin të mrekullueshme dhe të panjohura për mua, ndërsa bisedat më interesonin për të mësuar për gjendjen aktuale në Dalmaci. Ndërkohë ndjeva një gëzim të çuditshëm kur zbrita nga anija dhe u ndodha në tokën mëmë. Me këtë rast ndjeva se fundi msterioz i detit nuk ndodhej nën këmbët e mia. Për disa çaste Udha nëpër rrugicat e Polit, që të kujtojnë plotësisht qytezat e italisë Veriore. Pashë një kishëz të vogël, por sirena e pamëshirshme e “Danubio”- s u shpëmda në atmosferë dhe thërriste për t’u kthyer në anije. Ndërkohë, dëshira ime ishte që pas kësaj të mbërrija në Zarë dhe rrugë tjetër nuk kishte, veçse të shkoja me kuaj ose me anije. Më dukej sikur kryeqyteti i Dalmacisë ishte i shkëputur nga bota e civilizuar, përderisa atje mund të shkohej në mënyrë patriarkale. Disa thonë se hekurudha nuk është ndërtuar aty për arsyen e thjeshtë që të mos ketë konkurrencë me anijen e vogël që lundron pandërprerë nëpër Adriatik. Pronarët e saj tashmë kanë falimentuar për shkak të futjes në linjë të dy shoqërive të mëdha të flotës me anije avullore,-Llojd dhe asaj hungarezo-kroate. Të tjerët thonë me urrejtje se qeveria austriake qëllimisht nuk lejon lidhjen me hekurudhë të Zarës me Kroacinë për të penguar gjallërimin e marrëdhënieve të banorëve të të dyja provincave.
Çfarëdolloj arsyeje që mund të jetë, në fund të fundit, nëse do të shkosh në Dalmaci, duhet t’i hipësh anijes edhe në rastet kur kërcënohesh nga çdolloj rreziku ose e keqe që vjen nga lundrimi në det. Është fat nëse Adriatiku, që shkëlqen nga rrezet e diellit dhe ku lundron anija, të jetë i qetë, si një pasqyrë mbi të cilën reflektohet i gjithë qielli blu. Por, kur retë e dendura grumbullohen mbi të dhe kur furlani i tmerrshëm zhurmon nga verilindja, atëherë deti duket sa i rrezikshëm është ai! Në këtë gjendje e gjithë flota •.fshihet nëpër porte, të gjitha anijet hedhin spirancat e tyre në det dhe lidhen me litarë me bregun. Asnjë nuk guxon të lundrojë në atë që fsheh shkëmbinj të shumtë në gjiret e tij, majat e të cilëve duken në sipërfaqen e tij. Nëpër rrugët e Triestes kam parë kolona prej guri, të ngjashme me ato që rrethojnë kishën e Shën Marianit në Krakov. Tek to lidhen litarë të fuqishëm që formojnë parmakët për të siguruar kalimtarët që të mbahen tek to për të mos rënë si shigjetë kur egërsohet furlani.
Për fat nuk pati furlan, por vetëm një erë e lehtë u ndje nga ana e veriut. Marinarët hapën velat për të kursyer fuqinë e avullit dhe “Danubio” lundroi shpejt më tej, në drejtim të jugut. Papritur era u bë më e fortë, deti filloi të egërsohet tmerrësisht, por në të vërtetë nuk u rrezikuam. Meqenëse po i afroheshim njërit prej vargmaleve më të rrezikshëm, u dha komanda e anijes për të mbledhur shpejt e shpejt velat e saj. Ky vargmal detar që quhet “Quamero”, edhe në një qiell shumë të pastër, gjithnjë është i rrezikshëm, për shkak të dy rrymave që përplasen me njëra-tjetrën ndërmjet Istrës dhe ishullit Cherso. “Danubio” filloi të vallëzojë në valët e detit. Marinarët dhe pothuajse të gjithë pasagjerët u zhdukën nga kuverta e anijes dhe u fshehën në kabinat e tyre, duke shprehur kështu dobësinë e natyrës njerëzore ndaj rreziqeve të detit.
Si është e kaluara e këtij vendi, kryeqytetin e të cilit ta shohim së shpejti?
Ngjarjet e Dalmacisë paraqesin një nga faqet më interesante të historisë së saj. Sa popuj kanë kaluar këtu që kanë formuar kolonitë e tyre dhe përsëri janë përzënë nga popuj të tjerë që kanë dashur të zotërojnë këtë rrip toke të vogël kaq tërheqës, për shkak të shtrirjes së tij gjeografike.
Prej monumenteve që kanë mbetur deri më sot, mësojmë se, në kohët prehistorike, me legjenda dhe episode të shumtë, ajo më interesantia dhe më e pasura ka qenë epoka greko-ilirike që ka zgjatur deri në shekullin e parë para Krishtit. Pas kësaj ka qenë ajo Romake, që fillon që nga shekulli i parë para Krishtit dhe vazhdon deri në rënien e Perandorisë Romake në vitin 476 pas Krishtit. Më pas kemi epokën sllavo-bizantine, që zgjati pak a shumë deri në vitin 1103. Pas tyre, nga viti 1103 e deri në vitin 1420, atë e zotëruan hungarezët. Më vonë, nga viti 1420 deri në vitin 1797, e zotëruan austriakët; nga viti 1797 deri në vitin 1814, francezët dhe austriakët dhe, që nga ajo kohë e deri në ditët e sotme, Dalmacia bën pjesë në përbërjen e shteteve të monarkisë Austriake.
Në epokën e parë greko-ilirike, në Dalmacinë e sotme kalojnë popuj të ndryshëm, si: vendovët, kamovët, gepidët, liburnët, pellazgët etj. Ishujt dhe pothuajse i gjithë bregdeti ka qenë i banuar nga grekët dhe, aty - këtu, edhe nga fenikasit.
Banorët autoktonë të jugut të Dalmacisë së sotme, që nga Sardona e deri në Kotorr, kanë bërë luftëra të vazhdueshme me koloinistët grekë. Karakterin e tyre më të ashpër ata e kanë patur giatë sundirnit të mbretit Agron dhe gruas së tij, Teuta (vitet 240 para Krishtit). Gjatë këtyre luftrave, kolonët grekë iu drejtuan për ndihmë Romës dhe banorët e këtij qyteti, që nga kjo kohë, kanë hedhur sytë me kujdes ndaj Dalmacisë.
Rreth vitit 221, Gadishulli i Istrias u bë provincë e Romës, ndërsa ilirët, që ishin fqinjë me të, ruajtën ende pavarësinë e tyre. Pas pak, flota romake u futi tmerrin gjithë banorëve të këtij bregdeti dhe, rreth vitit 180, u bë bashkimi i njëmbëdhjetë qyteteve dalmate për t’u mbrojtur nga armiku.
Fatkeqësisht, në vitin 159, romakët pushtojnë dhe shkatërrojnë qytetin Delmin, kryeqytetin e Dalmacisë. Selinë e qeverisë së tyre, fituesit e ndosën në Salonë, por, duke qenë të rrethuar, ishin të detyruar të mbronin fitoren e arritur.
Në vitin 59 para Krishtit, Jul Cezari u emërua nënkonsull i Ilirisë. Provinca e re Romake u nda në pjesën veriore, në pjesën qendrore dhe në pjesën jugore të Iliricum-it. Pjesa veriore u quajt Dalmatia interna, ose Iliris barbara në dallim nga Dalmacia që shtrihej buzë bregdetit dhe që quhej Dalmatia maritima.
Mbas bashkimit të gjithë Ilirisë me Perandorinë Romake, Oktavian Augusti e bëri Dalmacinë provincë senatore, d.m.th. e përjashtuar për të patur njësi ushtarake. Por shpejt shpërthyen pakënaqësitë e popullsisë vendase që e detyruan perandorin të dërgonte në vend jo vetëm një nënkonsull ushtarak, por edhe legatin që banonte në Salonë. Në vitin e dhjetë të shekullit I pas Krishtit, Dalmacia si edhe shtete të tjerë në kufi me të, si: Pannonia, Daka dhe Recia u kolonizuan nga romakët, ndërsa në Dalmaci zotëronte rendi i plotë, paqja dhe qetësia.
Kur Shën Titusi, si edhe shumë të tjerë, ka të ngjarë edhe Shën Pjetri, konfirmuan Krishtin në këtë vend, pati shumë përkrahës. Madje, në shekujt e parë të krishtërimit, Peshkopi i Salonisë zuri një post të rëndësishëm në historinë e kishës.
Gjatë kohës së perandorit Dioklecian, shumë pjesëtarë të familjes së tij pranuan “besimin fetar të ri”, ndërsa kushërin i tij, Kajusi, zuri postin në kryeqytetin e Shën Pjetrit. Nga Dalmacia dalin gjithashtu disa pushtetarë romakë, si: Klaudiusi. Vlark Aureliusi, Probusi dhe, së fundi, djali i famshëm i Diokles. i cili e poshtëroi zotërimin e tij nga shumë pikëpamje, veçant për shkak të përndjekjeve ndaj të krishterëve. Së fundi, ai dorë nga posti i perandorit dhe u fsheh në pallatin e tij madhëshi afër Salonisë, në Spalaton e sotëm.
Gjatë shtegtimit të popujve, historia e Dalmacisë, që në atë kohë ishte e lidhur ngushtë me historinë e Romës, filloi të ndahej e të marrë karakteristika të reja. Ultërsirat Danubiane bëhen fushëbeteja të dyndjeve të fiseve të ndryshme barbare. Shpejt Dalmacinë e sulmojnë gotët, të cilët shkatërrojnë Epidarin (Raguza e sotme ose Dubrovniku), pastaj erdhën hunët, shkatërrimtarët e Triestes, dhe së fundi herulët, që rrethuan Salonën rreth vitit 380 pas Krishtit.
Perandori Teodosiusi u përpoq të ngrejë Dalmacinë nga rënia që kishte pësuar. Ai themeloi disa peshkopata dhe ngriti një tempull të mrekullueshëm në Parenzo. Pas pak kohe, Dalmacinë e sulmuan avarët, nën udhëheqjen e Bojanit të tmerrshëm. Vrasjet dhe shkatërrimet e transformuan këtë vend në mbeturina hiri dhe në varrezë. Atëherë, perandori i Lindjes, Herakliu (610-641), thërriti për ndihmë në brigjet e shkretuara të Savës dhe Adriatikut serbët dhe popujt e tjerë sllavë nga veriu i Lindjes dhe konkretisht kroatët. Deri në shekullin VIII, këta zhvilluan luftime të përgjakshme me avarët, të cilët, mbasi u mundën përfundimisht nga Karli i Madh në vitin 795, filluan gradualisht të zhduken nga Dalmacia, ndërsa vendin e tyre e zunë sllavët.
E gjithë kjo epokë, nga rënia e shtetit romak e deri në pushtimin e sllavëve të ardhur nga rrëza e Karpateve dhe nga Lindja, deri tani është e errët në historinë e këtij vendi dhe pret studime të gjera historike. Një gjë është e sigurt se, pas pushtimit të kroatëve, Dalmacia gjithnjë e më tepër bëhej e pavarur nga pjesa lindore e Perandorisë Romake dhe merr një karakter të pastër sllav. Nga ana tjetër, kroatët vendosin lidhje shumë të gjalla me Perëndimin dhe gjatë gjithë kohës i njohin njëfarë pushteti Karlit të Madh. Në vitin 799, zhupani i Madh, Zvonimiri, u shpall pushtetari i Kroacisë nga vullneti i Zotit. Që nga kjo kohë dhe deri në vitin 1102, Kroacia ka patur 18 princa dhe mbretërit e saj.
Ndërkohë, venedikasit, që prej kohësh përpiqeshin të zotëronin bregdetin dalmat, morën nën përkujdesjen e tyre qytetet bregdetare të rrezikuara nga Republika e vogël e Neretvës dhe që nga kjo kohë dozha i Venedikut përvetësoi titullin e princit dalmat. Kjo i dha shkas shpërthimit të luftës së dytë midis kroatëve dhe venedikasve, të cilën e përfundoi mbreti kroat Pjetër Kreshimiri.
Gjatë qeverisjes së shkurtër të Sllavishës (1074-1075), pasardhësi i tij Dimitër Zvonimiri, në emër të Papa Gregorit VII, urdhëroi të hakmerrej ndaj mbretit në bazilikën e Shën Pjetrit të Splitit. Ai iu betua Atit të Shenjtë për besnikëri dhe bindje dhe njëkohësisht i premtoi një haraç prej 100 dukatesh.
Zotërimi i mbretit Tomisllav është një nga periudhat më të bukura të historisë së Kroacisë dhe Dalmacisë. Deri tani ai është ruajtur në kujtesën e popullit dhe në këngët e adhuruesve të tij për mbretërimin me mirësi dhe drejtësi. Pasardhësi i tij, Stefani II, vdiq në vitin 1099 pa lënë trashëgimtarë. Për pasojë u ndërpre dinastia e Dzhisllavistëve dhe bashkë me të edhe mbretërit me kombësi sllave.
Periudha e shkurtër pa mbretër ndau këtë epokë me epokën e bashkimit të Dalmacisë me Hungarinë, pasi në vitin 1103 kroatët vendosën në fron mbretin Koloman.
Pothuajse gjatë gjithë periudhës hungareze u zhvilluan luftëra midis Hungarisë, Perandorisë Bizantine dhe Republikës së Venedikut, e cila ishte në lulëzim gjatë asaj periudhe. Në vitin 1429, në Dalmaci duken për herë të parë osmanët dhe pas pushtimit të Bosnjës dhe Serbisë, në vitin 1462, sulmet e tyre ndaj trojeve dalmate bëhen gjithnjë e më të shpeshta.
Zotërimi i Dalmacisë prej Hungarisë nuk zgjati shumë. Ai shtrihej vetëm në një pjesë të vendit, ndërsa venedikasit pa u ndalur filluan të bëjnë ndarjet në ngastra të bregdetit dalmat. Që në fund të shekullit X, dozha Pjetër Orsealo II mori pjesën më të madhe të tokës dalmate, si dhe gjithë ishujt. Në kohën e zotërimeve të neretvianëve, ato u përkisnin piratëve. Më pas, Venediku jo vetëm që nuk humbi pozitat që kishte, por, përveç kësaj, zotëroi pothuajse të gjithë qytetet, me përjashtim të Raguzës.
Pushteti i Venedikut nuk ishte i mbarë për këtë krahinë sllave, sepse, në të vërtetë, ai vetëm shfytëzonte sesa qeveriste. Vetë pasurohej, ndërsa vendi i varfër shfrytëzohej prej tij. Kështu, Venediku shkatërroi minierën e kripës në Istra, e cila bashkëpunonte me shitësit e kripës. U prenë pyjet në bregdet dhe në ishujt dalmat në mënyrë të tillë që, nga plantacionet e shumta me drurë frutorë, aty-këtu mbetën vetëm disa pemë të shkurtra dhe kaçube. Madje u grabit edhe mermeri prej monumenteve të lashtësisë, si tek shkallët e amfiteatrit të Pulias, po ashtu edhe kolonat e Salonës. Vendasit u larguan nga aparati shtetëror dhe u ndaluan martesat midis popullsisë italiane dhe asaj sllave.
Ndërkohë, kur literatura sllave lulëzonte në Raguzën e pavarur, në pjesët e tjera të Dalmacisë, Republika e Venedikut pengonte arsimimin. Megjithatë, duke qenë në zgjedhën osmane dhe përuljes ndaj venedikasve, dalmatët pranuan qeverisjen e këtyre të dytëve, megjithëse ajo shpesh ka qenë e padrejtë.
Gjatë sundimit venedikas, Dalmacia u nda në tri pjesë: në il vecchio acquisto, il nuovo acquisto, in novissimo acquisto. Secila prej tyre kishte administrim të veçantë.
Në pjesën e parë “ZZ vecchio acquisto”, “Pushtimet e vjetra ”, Venediku përfshinte gjithë ishujt dhe qytetet bregdetare: Zurën, Novigrodin, Salonën dhe Klissën. Territori i “il nuovo acquino ” ose “Pushtimet e reja”, mbas paqes së Karllovicit në vitin 99, Venedikut i ranë si pjesë ato që përfshinin një pjesë të qyteteve të lokaliteteve: Traut, Shebenikut, Demishit, Kninit, Sinjës, Splitit, Skardonës, Makaraskës dhe rrethinat e Neretvës.
Pushtimet e mëpastme “Z nuovissimo acquisto”, Venediku i mori pas Traktatit të Pozharevacit të vitit 1718, nëpërmjet të cilit zotëroi edhe qytetin Imosk dhe rrethinat e tij. Pra, Dalmacia venedikase shtrihej që nga ishulli Cherso dhe gjiri i Kvarnerskit e deri në grykëderdhjen e lumit Neretva.
Për sa i përket anës administrative, këto tri prona të ndryshme venedikase, dallojnë shumë midis tyre. Banorët e territorit il vecchio acquisto kanë majtur të gjitha të drejtat dhe zakonet e tyre, madje ata kanë qenë pjesërisht të lirë nga taksat. Ndërkohë, banorët e il nuovo dhe il nuovissimo acquisto duhet t’i paguanin taksat dhe t’u nënshtroheshin administratorëve.
E gjithë Dalmacia u drejtua nga i ashtuquajturi Povveditore generale, pra nga Administratori i Përgjithshëm që banonte në Zarë. Mandati i tij zakonisht zgjaste tre vjet. Ai caktonte komandantët ushtarakë (conti capitani), si dhe zyrtarët civilë (sopra intendenti). Edhe këta vinin gjithashtu nga radhët e fisnikëve venedikas, të cilët kanë qenë krejt të mbrapshtë në veprimet e tyre dhe shpeshherë edhe për mosveprimet. E vetmja shtresë e përgjegjshme e zyrtarëve k në këtë vend të okupuar kanë qenë kancelarët (cancelieri). Të ardhurat e çdo province ndodheshin në duart e kamerlengut, i cili ia dërgonte kryekamerlengut të Republikës së Venedikut. Në përgjithësi, popullsia sllave në Dalmaci ka qenë trajtuar si gens barbara. Edhe sot, italianët e trajtojnë atë me njëfarë përbuzje ose mëshire, si popull që ka një nivel shumë më të ulët se venedikasit.
Zotërimi i Venecias ndaj Dalmacisë zgjati deri në vitin 1797. pra deri në çastin e rënies së Republikës së Shën Markut. Në bazë të traktatit të lidhur në Campoformio, perandori austriak mori Dalmacinë, por ai nuk u shpejtua aspak për ta zotëruar atë. Duke parë kërcënimin që i vinte ngado, Venediku tërhoqi nga Dalmacia 13 000 vendas, shumica nga malet Morlahuv dhe i armatosi me armë të arsenalit të tij. Megjithatë, pas pak kohe, në mbledhjen e datës 12 maj 1797, Këshilli i Lartë i Venedikut, për llogari të Francës, u detyrua të heqë dorë nga pushteti i tij për Dalmacinë. Ushtritë fituese franceze hynë në kryeqytetin e Dozhës, ndërsa repartet dalmate u kthyen në vendin e tyre. Atje, Andrea Quirini, administratori i përgjithshëm i atëhershëm, i çuditur nga kthimi i papritur i ushtarëve në Zarë dhe Split, urdhëroi që ata tëdorëzojnë armët dhe të kthehen në shtëpi. Tronditja e përgjithshme në gjirin e ushtarëve ishte aq e madhe, saqë shpërthyen trazira e pakënaqësi që nuk mundi t’u bënte ballë efektivi vendas.
Pak më vonë, francezët dërgojnë komisarët e tyre në Dalmaci, të cilët shpallën një periudhë të re barazie dhe lirie. Megjithatë, ata nuk fitojnë dashamirësinë për shtetin e tyre.
Në gjithë këtë vend sllav, me përjashtim të Raguzës, në atë kohë nuk kishte asnjë shtypshkronjë të pajisur me shkronja latine, sepse qeveria “xheloze” venedikase, duke dashur që e gjithë krijimtaria e dalmatëve të botohej në Venecia, ndalonte rreptësisht shtypjen e saj në Dalmaci. Komisarët francezë sollën të gjitha pajisjet e nevojshme për të shtypur shpalljet e tyre. Megjithatë, për mbërritjen e tyre në Dalmaci, ata vëzhgonin me kujdes pakënaqësitë e përgjithshme që krijoheshin me këtë rast tel< banorët vendas. Pas disa përpjekjeve të pasuksesshme për të fituai dashamirësinë e tyre për qeverinë franceze, i kthyen ato mbrapshc për në Venecia.
Megjithë shpërdorimet qeverisëse të venedikasve, pjesa më e madhe e sllavëve dalmatë, tashmë ishte përshtatur me këtë qeveri dhe do të dëshironte të mbante marrëdhënie miqësore me të. Ndërkohë, pjesa më e madhe e popullsisë, duke parë rënien e Republikës, ishte e mendimit për bashkimin me Kroacinë. Edhe 84 famulli dalmate shprehën dashamirësinë për eprorët e tyre të provincës, për Etërit Bemardinë (Minori Osservanti) të provincës së Redemtoris dhe Atë Paskal Sekula-s. Ky i fundit, duke u përkujdesur për të mirën e vendit të vet dhe duke dashur të plotësojë dëshirat e popullsisë, ndaj të cilëve Etërit Bemardinë kishin vulën papnore për t’u përkujdesur për 84 famullitë e mësipërme, i dërgoi një letër Atë Andrea Dorotiçit me rekomandimin për t’u marrë me këtë çështje dhe të ndihmonte për dorëzimin e dalmatëve në duart e Perandorit Austriak, të cilit i takonte atëherë edhe mbretëria e Kroacisë.
Atë Dorotiçi lëshoi një proklamatë pa emër drejtuar popullit, në të cilën u bënte thirrje ndjenjave patriotike dhe fetare të dalmatëve dhe deklaronte se qeveria franceze është qeveri çifiite dhe jakobine, së cilës nuk i duhej besuar plotësisht. Përveç kësaj, meqë Venediku tiran u rrëzua, nuk mbetej gjë tjetër, përveçse për t’u kthyer në qeverisjen sllave, pra të periudhës kroate-hungareze në Dalmaci.
Megjithëse kjo proklamatë u lëshua me qëllime të mira, ajo pati pasoja të kundërta nga ato që priteshin. Kështu, pas paqes që gëzonin prej kohësh qytetet dalmate, u ndez dhe shpërtheu një anarki e tmerrshme. Urrejtja ndërmjet fisnikëve dhe popullsisë, si dhe ndërmjet italianëve me sllavët, u ngjall me gjithë egërsinë e bj . qenëse qytetet nuk kishin forca rendi, hajdutët dhe vrasësit, të plotë, bënin kërdinë. Pena tronditet nga përshkrimi i e të ngjashme që ndodhën atëherë në Dalmaci.
Kleri, fisnikëria, tregtarët dhe artizanët e kamur u vendosën dhe u bashkuan midis tyre, me qëllim kthimin e rregullit. të ri parë i veprimeve të përbashkëta ishte vendosja e organeve qeverisëse të përkohshme në Split dhe në Trau. Më pas, shtetasit kërkuan njëzëri kujdestarinë e Austrisë. Spliti dërgoi 5 deputetë tek Perandori Franzi II për t’i bërë elozhe dhe për t’i shprehur në emër të gjithë banorëve besnikërinë ndaj tij. Ndërkohë, Andrea Quirini, Administratori i Përgjithshëm i Zarës, lutej për ndihmë tek mëkëmbësi austriak në Kroaci.
Në korrikun e vitit 1797, u nisën me 72 anije nga Triestia 400 ushtarë austriakë nën komandën e përgjithme të gjeneralit Mateo, baron i Rukavinës. Në Zarë ata u pritën përzemërsisht nga popullsia me thirrjet: “Rroftë perandoril”. Dalmatët pritën anijet austriake që transportonin repartet ushtarake për mbrojtjen e qyteteve të tyre. Nga ana e tij, gjenerali vizitën e parë e bëri drejt kishës së Shën Simonit me qëllim që, bashkë me kryepeshkopin e Zarës, Jan Karsanën, të këndonin në lavdi të Zotit këngën “7e Deum laudamus”. Me të njëjtën lehtësi, edhe gjenerali tjetër austriak, Kasimiri, në rrugë tokësore nëpërmjet Bukovacit, mbërriti dhe zuri Shebenikun, Traun (Trogirin), Splitin, Sinjën dhe Klissën. Pothuajse me të njëjtën lehtësi, bien edhe qytetet e tjerë dhe u dorëzohen skeptrit austriak.
Bonaparti pranon plotësisht këto ekspedita paqësore të Franzit II dhe i njeh monarkisë së Habsburgëve gjithë bregdetin e Ilirisë.
Administrimi i provincës së re i besohet Kontit Thum. Me zgjuarsi, ai nuk ndryshoi menjëherë formën e qeverisjes që shpeshherë ajo ishte e dëmshme për privilegjet që gëzonin qytetet e veçanta të shtetit, por bëri vetëm disa përmirësime për të parandaluar shpërdorimet e mundshme. Në vend të administratorit të përgjithshëm që rezidencën e kishte në Zarë, ai krijoi Këshillin, të përbërë nga disa anëtarë, ndërsa zyrtarët venedikas, të vendosur më parë në qytete të ndryshme, i zëvendësoi me zyrtarë të tjerë. Por ajo që është më e rëndësishme, ai krijoi gjyqësorin për zgjidhjen e çështjeve. Për pasojë, drejtësia pushoi së qenuri e varur nga dëshirat ose kapriçot e një personi të vetëm.
Të gjitha këto reforma ndikuan në përmirësimin e gjendjes në Dalmaci, prandaj dhe vendasit luftuan burrërisht në mbrojtjen e Austrisë, gjatë luftës që ajo zhvilloi me Francën. Vetëm mbas fitores në Austerlitz (2 dhjetor) në vitin 1805 dhe në bazë të Traktatit të Preszburgut, flamujt austriakë u detyruan që t’ia linin vendin shqiponjave të Napoleonit. E gjithë Dalmacia dhe Republika e Raguzës, e cila deri në atë kohë nuk ishte akoma e pavarur, u bënë pronë e Francës, megjithë kryengritjen e malazezëve dhe flotave armike angleze dhe ruse, që ishin kundër këtij pushtimi.
Gjenerali i ushtrive franceze, Marmont, me energji të shumta, ndërtoi rrugë, shkolla, ndërtoi ose riparoi fortesa, dhe njerëzit ëndërruan se ai po përgatiste një erë të re civilizimi dhe lumturie për Dalmacinë. Por këto ëndrra nuk zgjatën për shumë kohë. Mbas fitores së Napoleonit ndaj ushtrive austriake, në vitin 1809, e gjithë Dalmacia, bashkë me Republikën e Raguzës dhe atë të Kotorrit, u përfshinë në mbretërinë e re ilire. Në Zarë, Raguzë dhe Kotorr banonin prefektët (itendentët) të dërguar nga Lubliana. Gjenerali Marmont u bë princi i Raguzës dhe kryetar i këtij shteti. Ndërkohë, Napoleoni e emëroi atë marshallin e ushtrive franceze dhe e ktheu në Francë. Më vonë e dërgoi atë në Spanjë, kështu që marrëdhëniet ndryshuan përsëri në favor të Austrisë.
Në Kongresin e Vjenës, të vitit 1815, Austria rimori Istrën dhe Dalmacinë. Që nga ky çast, administrata e këtyre vendeve u bë e njëjtë si ato te provincave të këtij shteti. Deri në v.848, i plotfuqishmi i DaLnacisë ishte dhe eprori civil dhe ushtarak i saj. Nga viti 1848 deri në vitin 1852, guvematori dalmat vepronte vetëm si regjent (luogotenente) i Kroacisë, Sllovenisë dhe Dalmacisë. Siç dihet, tashmë u kthyen marrëdhëniet e mëparshme, ndërsa regjenti i perandorit përqendroi në duart e veta pushtetin civil dhe ushtarak.
Me një ndjenjë pikëllimi u ktheva në anije, me qëllim që të shikoja nga larg bukuritë e rrethinave, të ashtuquajtura “kanale”, që janë kalime të ngushta detare, të cilat ndodhen midis tokës kontinentale dhe ishujve të mëdhenj ose të vegjël që haseshin gjatë këtij lundrimi.
Duke filluar nga Cherso dhe Lussin-piccolo, prej të cilëve kanë dalë marinarët më të zot, kemi të bëjmë me Selvën, Ulbon, Iston, Pontaduren, Meladën dhe së fundi me ishullin e gjatë Uliano, që shtrihet karshi Zarës. Midis tyre janë një mori ishujsh të vegjël, prej të cilëve njëri prej tyre është shkëmbor, që duken si skelete gjigante të lashtësisë. Disa të tjerë janë pak a shumë pjellorë. lë mbuluar me gjelbërim dhe me pemë frutore, midis të tjerave m . : bajame, fiq, ullinj, shegë dhe me lloje të tjera të zonës jugore.
E gjitha kjo pamje shkëlqen nën rrezet e ndritshme diellorc nën qiellin blu të errët dhe në sfond kanë detin e kaltër, malet thyer, të cilët në këtë pamje verbuese duken si copëza të argjendta. Ato ndikojnë shumë në fantazinë tonë, saqë të duket sikur kemi të bëjmë me një botë tjetër të largët që lëviz para syve tanë dhe jo me një vend të afërt sllav, që është Dalmacia.
Sapo vërejmë se jemi shumë afër Zarës, ndjejmë se kemi kaluar disa dhjetëra orë në anije, ndërmjet këtyre pamjeve gjithnjë të reja dhe të bukura, të cilat duket sikur burojnë nga thellësitë e detit Adriatik.
Shebeniku, si çdo qytet dalmat, trashëgon një mori të lavdishme luftërash, sulmesh dhe rrethimesh. Dhe këtu në skenë dalin kroatët, hungarezët, venecianët, princër të ndryshëm, madje dhe perandorë bizantinë. Siç dëshmojnë dokumente të shkruara nga Kreshimiri IV i Madh, në vitin 1066, dhe mbreti i fundit i kroatëve, Stefani II, në shekullin II, ky qytet ishte me famë. Pas vdekjes së Kolomanit, udhëheqësi venedikas Ordelaf Faletro, i cili ua mori hungarezëve pothuajse të gjithë Dalmacinë në vitin 1116, nuk i bindi dot shebenikasit që t’i nënshtrohen Republikës së Venedikut, prandaj ai e pushtoi me forcë fortesën dhe shkatërroi muret e qytetit.
Kur. vitin 1124 flota venedikase u nis për në Siri për të marrë pjesë në luftën e kryqëzatave, Stefani II, për të siguruar kurorën e të atit të tij, pushtoi pjesën më të madhe të qyteteve dalmate, duke përfshirë edhe Shebenikun. Por dy vite më pas, Dominik Michaeli, mbasi shkatërroi Belgradin dhe pasi u kthye nga fiishata e Sirisë, mori zotërimet që kishte humbur. Por kjo nuk zgjati shumë, sepse në vitin 1167, nën Stefanin III, Shebeniku përsëri mbeti në duart e hungarezëve, duke marrë sërish privilegjet e një qyteti të madh, si ai i Splitit dhe Traut (Trogir). Ky ishte një trofe i vlefshëm për faktin se Emmanueli, perandori i shteteve të lindjes, u josh për të pushtuar qytetin për një kohë të gjatë, së bashku me disa qytete të tjerë të Dalmacisë.
Në vitin 1301, Karli, mbreti i Napolit, u premtoi banorëve të Shebenikut proteksionin dhe privilegje në tregtinë me Italinë, vetëm e vetëm që ata t’i premtonin bindjen. Shebenikasit e hodhën poshtë këtë propozim, pasi jetonte ende protektori i tyre, Andrea III, mbreti i Hungarisë, i fiindit nga dinastia e Arpadëve. Në kohët e mëvonshme, Shebenikun e mori Rektorati Venecian (1342). Megjithatë, ai kishte administratën e vet dhe qeverisej me statutin e tij, deri në çastin kur Campo-Formio nuk e bashkoi atë me Monarkinë Habsburge, siç ndodhi me qytetet e tjerë të Dalmacisë.
Kanoniku Karabiç zbriti në tokë bashkë me mua dhe më çoi ••c hotel, i cili, për një qytet me popullsi prej shtatë mijë vetësh siç ëshië Shebeniku, ishte shumë i mirë dhe i pastër. Ai po shkonte tek kusheriri i tij, që ishte kujdestar në Knin, kryeqyteti i dikurshëm i Kroacisë. Më ftoi për të shkuar tek ai, por më parë qëndroi paksa inc mua për të më shoqëruar gjatë vizitës në zonat e bukura të Shebenikut. Vizitën e parë e bëmë në restorant, që nuk kishte pamje të këndshme, por nuk kishim ku të shkonim tjetër, pasi ishte i vetmi në qytet. Pastaj kaluam nëpër rrugicat e qytetit, nëpër ngushticat, nëpër shkallët e gjata që ngjiteshin dhe zbrisnin dhe, më në fund, ndaluam para një shtëpie të vjetër venedikase. Ajo ishte e thjeshtë, por shumë e bukur, me një konstruksion origjinal. Në katin e parë ishte restoranti. Ishte kreshmë, prandaj porosita gjellë që i përkisnin këtij riti. Për fat të keq përfundova në peshq të vegjël.
Pra, ai që pëlqen zhabat për t’i ngrënë në ditët e Kreshmës, le të shpejtojë për në Shebenik!! Pasi u ngopa me zhaba, shkova tek peshkopi që, siç më thanë, ishte një arkeolog i famshëm. Për fat të keq nuk e gjeta në shtëpi dhe kështu nuk munda që të përfitoja nga fjalët e tij të ndritura. Por më vonë lexova disa artikuj të publikuar në “In notificationibus diocesalibus”. Kjo është një arkeologji e vërtetë, sepse çdo fjalë që ishte shkruar dilte nga gjuha hebraike dhe pothuajse çdo statujë ose ndonjë guralec dalmat, siç përshkruhej, origjinën e kishte prej kohërave biblike. Vikari i përgjithshëm i peshkopit, që me sa duket në dioqezë është figura më e shquar, një at françeskan, na mundësoi vizitën në katedralen e mbyllur, që ishte një mrekulli e bukurisë së arkitekturës.
Stili i ndërtimit të kishës së katedrales është një përzierjc e atij gotik me të rilindjes, ku në vetvete ka edhe diçka bizantine. Por megjithë këto stile të ndryshme, mbizotëron një harmoni e çuditshme. Ndërtimi i kësaj faltoreje zgjati mbi një shekull (1443-1555). Disa metra larg tokës, mjedisin e zbukuron kurora me buste (koka njerëzish) me dimensione më të mëdha se ato natyroret. Ato ndryshojnc me njëra-tjetrën, janë origjinale dhe kanë karakteristikat e tyre. Në hyrje, dyert anësore ruhen nga dy luanë të vendosur karshi njëri-tjetrit, ndërsa në kolonat e zbukuruara me basorelieve që ndodhen mbi ta qëndrojnë Adami me Evën. Me sa duket, kjo e fundit turpërohet më shumë, sepse është e zhveshur. Kasa e derës është bërë trefishe prej kolonash mermeri. Hyrja kryesore nga ana e veriut është punuar me shumë shije. Nga të dyja anët e saj ka kolona gotike, siç është edhe një galeri e vogël me kolona të holla elegante. Pranë kasës së derës, nga të dyja anët e saj, janë 5 buste të vegjël shenjtorësh, punuar nga një daltë profesionale dhe mbi ta janë dy dritare të rrumbullakta gotike.
Si brenda, ashtu dhe jashtë, përveç omamenteve prej mermeri, e gjithë kisha është ndërtuar me gurë të gdhendur. Anijatën kryesore nga dy anësoret e tjera e ndajnë shtatë harqe të mrekullueshëm gotikë, që janë ngjitur me njëri-tjetrin dhe duken si një trup i vetëm. Rreth e rrotull është një galeri e vogël, e cila, nëpërmjet shkallëve të nëndheshme, të lidh me banesën e peshkopit. Dhomën e Presbiteriumit’ e ngritur disa shkallë më lart, nga pjesa tjetër e kishës, e ndan një parmak prej mermeri.
Ai është i ngjashëm me atë që është në bazilikën e Shën Vavzhinit në Romë. Sipas zakonit të vjetër, pas murit ndodhen dhe dy salla për t’u lexuar besimtarëve leksione nga Ungjilli. Nga kisha e sipërme, disa shkallë të çojnë tek pagëzorja prej mermeri. Gjithë sistemi i ndërtimit dhe punimet plot bukuri të ornamenteve kanë një pamje të mrekullueshme, të denjë edhe për një njohës të zakonshëm.
Karshi katedrales, nga ana e veriut, në një shesh të pastër ngrihet një pallat venecian i stilit lombardez. Kjo është shtëpia më e bukur në gjithë Shebenikun. I gjithë ky vend, me noërtesat e veta, me sistemin dhe bukurinë e tyre më krijojnë përsnrypjen e njëjtë kur, për herë të parë, vizitova sheshin e Shën Markut në Venecia. Ndër shtëpitë dhe sheshet e ndryshme më tërhoqi vëmendjen një pllakë e madhe prej mermeri me shkrimin: Këtu ka lindur Nikolla Tomasseo. Ndonëse këtu gabohet, sepse Shebeniku ishte qyteti i parë pas Raguzës, në të cilën patën lulëzuar shkencat në bregdetin dalmat, megjithatë fama e këtij shkrimtari vlen shumë. Ai ishte filolog, filozof, politikan, kritik, historian, staticien, madje dhe novelist e orator, që la pas si trashëgimi të një pune 52-vjeçare letrare bibliotekën e tij me vepra të shquara. Mjafton të përmendim vetëm leksikun e tij të sinonimeve për t’i ngritur autorit një monument, madje do të thoja që vetë ai ta ngrinte këtë vepër. I lindur në vitin 1802, ai u nda nga jeta pak kohë më parë. Por ndoshta pak vetë e kanë ditur se ai ishte dalmat. Edhe unë, deri tani, e kam ditur se ai ishte italian dhe se kishte lindur në Itali.
Ndër disa kishëza të Shebenikut, ja vlen të shohësh bazilikën ffançeskane të Etërve Konventualë. Tavani i saj prej druri është i bukur, me ngjyra natyrore, ndërsa nga pikturat kuadrate të vizatuara prej një peneli jo të mirë, të bën përshtypje veçanërisht ajo e “Fjetjes së Shën Mërisë”, e cila duket sikur është ngjitur në tavanin e kishës. Disa piktura të shkollës italiane të vizatuara
Ndër disa kishëza të Shebenikut, ja vlen të shohësh bazilikën ffançeskane të Etërve Konventualë. Tavani i saj prej druri është i bukur, me ngjyra natyrore, ndërsa nga pikturat kuadrate të vizatuara prej një peneli jo të mirë, të bën përshtypje veçanërisht ajo e “Fjetjes së Shën Mërisë”, e cila duket sikur është ngjitur në tavanin e kishës. Disa piktura të shkollës italiane të vizatuara “cinqecente”, të gjitha këto janë monumentet më të vlefshme artistike.
Me të mbërritur në manastirin ngjitur, mbretëroi një qetësi dhe përqendrim shpirtëror, sepse në këtë kohë atë po e vizitonte eprori i provincës. Megjithatë, më treguan sende që ia vlente t’i shikoje, midis të tjerave arkivin e manastirit dhe një numër të madh letrash dhe faqesh prej pergameni. Disa dorëshkrime ishin që (ë shekullit XIII, letra origjinale papi. diploma të epokave shumë të r. Ndërkohë murgjit nuk ishin gjendje të më përcaktonin pë-\’c -.isht se çfarë materialesh fshiheTm eventualisht në dhomën e këtij artdvi. Duke mos patur as kohë dhe as dëshirë për të thithur pluhurin e dokumenteve shumë të vjetër, me zor mora në dorë pa ndonjë interes një ose dy pergamenë. Pjesën tjetër të tyre po ua lë të tjerëve, për të hequr edhe ata kuriozitetin se mund të gjejnë aty ndonjë thesar të fshehur dhe shumë të çmuar për një historian dhe paleograf.
Para 500 vjetësh, nga ky manastir doli “njeriu i Zotit”, emrin e të cilit sot e nderojnë në altar. Ai ishte Nikolla Tavigliçi, nga një familje e njohur dhe e respektuar e Shebenikut. Ai vdiq si martir nga torturat e tmerrshme që i bënë myslimanët, pasi me kurajo dhe pa u lëkundur deklaronte se besonte tek Krishti. Ishte i lumtur që vdiq për shpëtimtarin e tij në të njëjtin qytet ku vdiq edhe Ai, në Jenizalem.
Shoku im shpejtonte të udhëtonte për në Knin, prandaj atë e shoqërova me këmbë për një copë rrugë anësore e të ngushtë që ndodhej jashtë qytetit. Kaluam nëpër rrugica të qytetit e në ato të fshatit dhe aty munda të shikoja se në çfarë varferie jetonin banorët e fshatit. Shtëpi pothuajse gërmadha prej gurësh, strehë të bëra nëpër shkëmbinj, pa oxhaqe, ku tymi dilte nga dyert. të çarat e çatisë dhe nga ato të mureve. Sikur të mos i shikoja m: sytë e mi, nuk do ta besoja se në to banojnë njerëz. Rreth këtyre shtëpive kishte kopshte. Por çfarë pemësh mund të rriten në këto toka ? Pra, kishte vetëm disa kaçube-pemë mollësh. Gjelbërimi aty-këta rritej në copëzat e tokës të mbuluar me gurishte. Kudo ku hidhje sytë shikoje vetëm gurë. I çuditur nga kjo pamje i thashë shokut 'im se isha i zhgënjyer!
Në përgjithësi për Dalmacinë nuk duhet gjykuar nga pamjet e bregdetit, - përgjigjet kanoniku. - Prandaj, i nderuar, duhet patjetër të shkosh në Knin dhe atje të njohësh rrethinat, që me siguri, do të të zhgënjejnë.
Shkuam edhe disa minuta në ngjitje dhe qëndruam në stacionin e trenit. Gjë e çuditshme: ndërkohë që kryeqyteti i Dalmacisë nuk ka hekurudhë, e kundërta, Shebeniku ka udhë të hekurta që atë e lidhin nga lindja me Dernishin dhe Kninin, ndërsa nga jugu me Splitin. Më vonë e kuptova arsyen e këtij transporti. Rrethina midis Shebenikut, Splitit dhe Alpeve Dinarike është më e gjera, më pjellorja dhe më shumë dinamike në gjithë Dalmacinë. Që nga kohët e hershme, këndej ka kaluar rruga kryesore që lidhet me Bosnjën. Nëpërmjet kësaj rruge, prodhimet e saj transportohen për në bregdet dhe prej andej në vende të ndryshme të botës me anije. Përveç kësaj, në Dernish është hapur një minierë qymyrguri, gjë që përbën pasurinë më të rëndësishme për gjithë vendin. Ai zëvendëson drutë e zjarrit që shpeshherë nuk sigurohen edhe me çfarëdolloj çmimi që të kenë. Për sa i përket Shebenikut, tregtia dhe industria aty janë pak të zhvilluara.
Punët më të rëndësishme me të cilat merren banorët e këtyre rrethinave janë: peshkimi, mbledhja e koraleve dhe sfungjerit, përkujdesja ndaj pemëve të vishnjes për prodhimin e pijes “Maraskina”, për manat, për prodhimin e krimbit të mëndafshit, dhe së fundi, kujdesi ndaj ullishteve e vreshtave. Prodhimi i drithrave me vështirësi mjafton për nevojat e brendshme. Në fshatin puro- sllav Zablace (Zablakica), që ndodhet një milje larg Shebenikut dhe shumë afer liqenit të kripur që quhet “Selina”, banorët rrisin “agave americana” dhe prej fijeve që nxjerrin prodhojnë materiale të trashë e të errët për gunat e tyre. Të tillë me këtë veshje pashë në mjafi raste, ku ato ishin qepur me shirita të kuq, bojëqielli ose të bardhë. Ato zbukurohen me kopsa të argjendta të rrumbullakta, të qepura në katër rreshta dhe të bëra me një punë shumë të saktë. Kjo është një punë e argjendarëve vendas dhe ka të ngjarë që të ketë kërkesa të shumta, sepse në gjithë Dalmacinë zbukurime të tilla përdoren si nga burrat, ashtu edhe nga gratë.
Në ishujt përreth rriten vreshtat që prodhojnë rrush për verëra shumë të mira. Ato ndoshta janë verërat më të mira në gjithë vendin dhe që me kurajo mund të rivalizojnë me verën “Madera” ose “Malaga”. Fatkeqësisht, rrushin që përdoret për lloje të ndryshme të verërave klasike, fshatarët e shtrydhin në mënyrë shumë primitive. Ata përziejnë Iloje të ndryshëm rrushi të cilësisë së lartë me rrush të cilësisë së dobët, duke ulur në këtë mënyrë edhe cilësinë e verës, gjë që ndikon për fshatarët edhe në uljen e klientelës. Përveç kësaj, për shkak të mungesës së fuçive të drunjta, ata e transportojnë verën me kacekë të çfarëdolloji, gjë që keqëson shijen e këtij nektari.
Në qytet dhe në periferi takova tipa të ndryshëm njerëzish, duke filluar nga ata me çehre delikate të bardhë si qumështi e deri në ata me çehre të bronztë, pothuajse të zezë si flokët e zinj, duke të lënë përshtypjen sikur kanë ardhur nga Afrika. Disa e mbulojnë kokën me shami të kuqe e me xhufkë të zezë, e cila është e vogël sa madhësia e pëllëmbës së dorës dhe nëpërmjet petaleve prej pëlhure kapen tek flokët me një shirit të hollë. Të tjerë mbajnë feste, çallma të kuqe me gërsheta të vogla që dalin mbi to. Për të ecur mbajnë shapka të sheshta prej lëkure ose stofi të trashë, si ato që mban popullsia e Malit të Zi. Ata veshin xhaketa treçerekshe të zeza, jeshile ose blu, të ngjashme me xhaketat tona të mbyllura në gjoks, me kopsa deri në grykë dhe të qepura me shirita të pamar me ar. Për veshje të poshtme, ata mbajnë brekushe turke, të gjera ose të ngushta si ato të hungarezëve që përfundojnë me shirita leshi me disenjo të çuditshme. Gjithashtu, ata veshin këpi- • prej lëkure me ngjyrë të verdhë ose të kuqe dhe mbajnë çorape të gjata prej leshi. Nuk bëjnë përjashtim as çiftja dhe as pistoieta, të zbukuruara me filingrana të ndryshme. Më parë ato i mbanin çdo ditë, ndërsa sot më rrallë. Në pajisjet e veshjeve hyjnë edhe kamat me rrip të gjerë e me ngjyra. Të gjitha këto e çojnë mendimin tim në Lindjen e Largët. Për më tepër, ato më thonë që të harroj se këtu jam në Evropë.
Prej kohësh më kanë bërë vërejtjen se, duke qenë në Shebenik, duhet patjetër të vizitoja ujvarën e Kërkës. Duke parë se në Shebenik vizitova gjithçka që ia vlente, një ditë vendosa të shkoja për në ujvarë dhe u ngrita që në agim për të zhvilluar Meshën e Shenjtë. Më thanë se anija e vogël me avull niset në otën 6:00 të mëngjesit për në Skardonë dhe prej andej për në Kërke shkohet me kuaj. Meshën e Shenjtë dëshiroja ta zhvilloja në katedrale, para ikonës së Shën Mërisë së Shndritshme, sepse në të zhvillohej gjithmonë një meshë e madhe. Ajo bëhet akoma më e zjarrtë në raste rreziqesh që mund të krijohen gjatë udhëtimeve të ndryshme. Në këtë rast, edhe udhëtimin me avulloren e vogël nëpër det e ndjeva, të paktën, jo të këndshëm, sepse nuk isha mësuar me flotën detare.
Në sakristinën e katedrales takova një të moshuar, kanonikun e saj, i cili donte të zinte altarin para meje. Por duke u njoftuar për planet e mia dhe, mbi të gjitha, se jam një problematik, me një përzemërsi të madhe më la radhën për në altar, sepse ndoshta ndonjë tjetri zor se do t’ia linte. Kanonikut të nderuar i isha mirënjohës për mirësinë që më bëri dhe me atë kënaqësi të madhe që kisha zhvillova Meshën e Shenjtë jo vetëm para altarit ku ndodhej ikona e mrekullueshme e Familjes së Zotit, por, mbi të gjitha, edhe pranë varrit të Shën Kristaqit që është i njohur gjerësisht për përkujdesjen dhe mbrojtjen nga rreziqet e detit. Reliken e këtij shenjtori, Shebeniku e mori në vitin 1451 prej një kapllani grek, i cili e tërhoqi nga Kostandinopoja në çastin kur osmanët okupuan kryeqytetin e Perandorisë së Lindjes.
Në këtë mënyrë, pasi sigurova “mbrojtjen” e vetvetes, shpejtova për të hipur në avullore. Por dëshpërimi ishte i madh kur pashë se kisha të bëja me një anije të vogël, e cila mezi merrte 15 vetë, ndërsa në mesin e saj, në vend që të kishte një kaldajë dhe makineri të vogël me avull, ishte një pajisje e vogël sa një samovar!
Ç’është e vërteta, kam parë anije avullore edhe më ? vogla që përdoreshin për një ose së shumti dy vetë, që lëkundeshm nëpër kanalet e Venecias, qoftë edhe tek Kanali i Madh. Por diçka tjetër është deti i sotëm kur parashikohet se shpejt mund të fryjë tufani, për shkak të ndërrimit papritur të rrymave të ajrit.
Mbasi u dha sinjali, anija filloi të lëvizë dhe me këtë rast edhe mua më kaloi frika e “fëmijërisë”. Nisemi nga porti i Shebenikut, i cili duket edhe më i bukur nga shkëlqimi i agimit. Në vend që të drejtohej nga deti i hapur, avulloija u fut në një kanal të ngushtë që kishte shkëmbinj të lartë nga të dyja anët. Sikur edhe ata të ndienin ngushticën e kanalit, valët e detit përplaseshin në breg, por shkëmbinjtë e fortë qëndronin të palëkundur, duke i kthyer ato në shkumë dhe pika uji. Kështu që deti zemërohej, turbullohej dhe ulërinte duke u përpjekur të tregonte përsëri forcën e tij, por pa sukses.
Dielli filloi të shkëlqejë me rrezet e argjendta, ndërsa valët që përplaseshin në breg nxirmin të gjitha ngjyrat e ylberit. Gjithçka shkëlqen dhe duket si një dorë e padukshme, që në pëllëmbën e saj të mbuluar me një pëlhurë të qëndisur me ar mban rubinë, smeraldë dhe brilantë. Kanali ngushtohet gjithnjë e më tepër dhe ne po lundrojmë afër shkëmbinjve, që duken sikur do të na bien mbi kokë, dhe dashje padashje na përshkon frika. Fantazia që krijohet me këtë rast duket sikur paralajmëron afrimin e katastrofës. Nga të dyja anët e brigjeve shihen hapësira të mëdha sikur të jenë porte natyrorë. Aty-këtu ka ishuj të vegjël mbuluar me gjelbërim dhe midis tyre dallohen kasolle bujqish e peshkatarësh. Duken po ashtu kishëza dhe statuja të Shën Mërisë dhe Shën Jozefit, njëra më e bukur se tjetra. Këto janë merita të lundërtarëve që kanë kapërcyer rreziqet gjatë lundrimit nëpër det, dalmatët e devotshëm, shoqërues të mi në anije, që për nder të tyre heqin kapelët dhe mërmërisin lutje.
Papritmas kanali ngushtohet dhe duket sikur situata është pa zgjidhje. Hëpërhëre atë nuk e sheh, sepse rreth e rrotuli ka vetëm shkëmbinj që duken sikur formojnë një sallë të madbc. bazamenti i së cilës është deti, tavi është qielli i hapur, ndërsa r,. . c ianë shkëmbinjtë. Anija lëkundet pothuajse në pjerrësinë e një këndi të drejtë. Fryn një erë ndërmjet shkëmbinjve dhe duket sikur ajo buron nga një liqen. Nga larg, në ishull ndrit një kishëz e bardhë, ku mbi të shkëlqen stema e Shpëtimit të Shpirtit. Ky është ishulli i vogël Proklian dhe gjiri i detit që, në të vërtetë, është një liqen që mban emrin e tij.
Era e parashikuar “borea” po ndihet gjithnjë e më tepër. Anija jonë lëkundet nga të gjitha anët, valët godasin gjithnjë e më lart saj, që kohë pas kohe na lagin rrobat, madje gjithë fytyrën. Na duket sikur do të mbytemi. Një djersë e ftohtë më mbulon ballin, me një dorë mbahem fort pas një doreze, ndërsa me tjetrën mbahem aty ku të mundem, duke mbajtur edhe shënime nga ky lundrim detar. Pronarët e anijes dhe timonieri më afrohen e më shikojnë me kërshëri se çfarë po shkruaj me nxitim. Ndoshta atyre u erdhi mendimi se nga frika po shkruaja testamentin, prandaj më pyetën:
Ç’është e vërteta një premtim i tillë për mua ishte shumë qetësues. Megjithatë, duke dashur që mendimet e mia te hkëputen nga ndonjë mënxyrë e këndshme, pyes të zotin e anijes
A ja vlen zotëri të keni një anije të tillë të vogël
Kishte të drejtë, mendova me veten, jeta jonë është një peligrinazh i vazhdueshëm plot me rreziqe, si për shpirtin, ashtu edhe për trupin. Vështirë është për të parashikuar se kur do të ndërpritet ndonjë jetë njerëzore, por:
Nëse dikush Zotit veten ia beson
Dhe me gjithë zemër dhe sinqeritet i beson Atij,
Me guxim mund të them: për mbrojtës kam Zotin
Dhe nuk i trembem asnjë tmerri nga toka.
Me këto përshtypje dhe grimca ngjarjesh, pak a shumë të kendshme, mbas dy orë lundrimi mbërritëm në Skardonë. Për te vizituar qytetin e sotëm mjaftojnë disa orë. Rruga kryesore, rdauvisht e gjerë dhe e mbuluar nga hijet epemëve, nga të dyja anët e saj ka shtëpi të bukura me mure prej guri, të ndërtuara kryesisht me shije. Ka disa rrugica të ngushta anësore, por të pastra, një shesh të vogël dhe një kishë e famullisë e ndërtuar në të. Prej 2000 banorëve që ka Skardona, gjysma e tyre janë katolikë, gjysma tjetër është e besimit ortodoks, bashkë me një kishë ortodokse.
Në kohët romake, Skardona ka qenë një qytet i shtrirë më shumë në jug të provincës Liburne, të cilën Titiusi e ndante nga Dalmacia e atëhershme me Kërkën e sotme. Se sa e lavdishme ka qenë Skardona në atë kohë, këtë e dëshmon rrethana se ajo ishte një nga tre qytetet ilire në të cilën pretori romak, gjatë vizitës së provincës, qëndroi më gjatë në këtë qytet për t’u takuar me banorët. Këtu ai bëri ligje, drejtoi gjyqe dhe zgjidhi probleme. Katërmbëdhjetë qytete të Libumës së atëhershme dhe disa të tjera të Japidisë, rrethina këto që banohen nga morlahët e sotëm, për zgjidhjen e çështjeve të tyre shkonin në Skardonë. Po ashtu vepronte edhe pjesa tjetër e popullsisë, ajo fshatare e të dyja provincave. Gjatë perandorëve romakë dhe atyre bizantinë në Skardonë lulëzoi tregtia. Këtu vinin shumë të huaj, ndërsa banorët gëzoheshin për mirëqenien që kishin. Pas sulmeve të avarëve, shkëlqimi i dikurshëm filloi të zvenitet, por ai ndriçoi diçka gjatë kohës së kroatëve. Më vonë, si rrjedhojë e luftërave të vazhdueshme, Skardona ra plotësisht.
Studiuesi Atë Farlati nuk dyshon se Skardona dritën e besimit të Shenjtë e mori që në shekujt e parë të kristianizmit, madje ajo kishte edhe peshkop. Në Sinodin e provincës saloniatane në vitin 530 ka qenë i pranishëm dhe nënshkroi vendimei e tij edhe peshkopi i Skardonës. Për praninë e peshkopit bëhet edhe në Sinodin e Delmetës në vitin 877. Në kohët e mëvonshi historia nuk flet për ndonjë peshkop të Skardonës. Vetëm atëherë ur, mbas shkatërrimit të Belgradit nga venedikasit, peshkopët belgradas e transferuan selinë e tyre në Skardonë. Në fund të shekuilit XIII, këtu u krijuan manastiret e Françeskanëve dhe Klarisekëve. Ky i fundit u financua nga Stanisllava, motra e Palit, princit të De Barberios. Familja e Barberëve atëherë ka qenë e famshme në gjithë Dalmacinë dhe zinte gjithë postet më të rëndësishëm. Prej pesë vëllezërve barberë, Pjetri ka qenë Bani i Kroacisë dhe Dalmacisë dhe, duke qenë në këtë post, i lehtësoi motrës së tij, Stanisllavës, të ndërtonte manastirin, ta pajiste atë dhe më vonë ai pranoi edhe veladonin e Shën Klarës.
Ndër një sërë personazhesh të shquar të Skardonës, vendin e parë, pa diskutim, e zë Paulini nga fisi i pasur dhe i famshëm i Drashkoviçëve, që ishte peshkopi i trembëdhjetë i këtushëm. Shkencën e tij të thellë e ndërthuri me ndershmërinë e tij të lartë dhe me veprimtarinë e tij të zjarrtë baritore. Ashtu si edhe Shën Thomai, peshkopi i Kantuarit, që luftoi me Henrikun II, mbretin e Anglisë; ashtu siç luftoi Shën Stanisllavi ynë me Bolesllavin e Guximshëm, ashtu edhe peshkopi Paulin, aty rreth vitit 1320, doli hapur kundër padrejtësive dhe krimeve ndaj njerëzve të Mlladin de Breberios, banit të Dalmacisë.
Atëherë kur as lutjet, as paralajmërimet nuk ndikuan te fajton, ai donte ta mallkonte në kishë. Bani, i zemëruar për këtë hap që kërkonte të ndërmerrte ai, donte ta friksonte me dënim me vdekje, madje sajoi edhe atentate të fshehta kundër jetës së tij.
Peshkopi i Shenjtë qëndroi fort me një bamirësi të guximshme nga ana e drejtësisë, shkatërroi Mlladinin pa u lëkundc dhe si një bari i devotshëm, ishte i gatshëm t’i paguante me jetë përpjekjet e tij për grigjën e Krishtit që i ishte besuar. Ndërko'- Mlladini porositi djalin e tij, Marek de Brebeviç, që të vriste -eshkopin. Si person pa dinjitet që ishte, ai zbatoi urdhërin. M- dorën e tij në shpatë kreu këtë krim. Kjo ngjarje ngjalli një zcmërim të madh në gjithë popullsinë e Dalmacisë, saqë me vullnet të lirë vendosën t’u dorëzohen venedikasve. Por ndërkohë, mbreti Karl i Hungarisë mbërriti në çastin e duhur dhe, për të ulur gjakrat, burgosi Mlladinin, të cilit iu vunë prangat në duar ashtu si dikur edhe kriminelëve të tjerë. Kështu, ai u largua nga kjo botë në errësirën e skutave hungareze.
Kur osmanët filluan sulmet ndaj Dalmacisë në fillimet e shekullit XVI nëpërmjet Bosnjës fqinje, peshkopi i Skardonës Tomashi, me porosi të Papa Leonit X, rendi drejt Perandorit Karli V për t’i kërkuar ndihmë. Kur këtë ndihmë nuk e mori as nga perandori dhe as nga Hungaria, për fat të keq, atëherë osmanët morën Skardonën dhe nën thundrën e tyre e mbajtën atë për më shumë se 160 vjet. Se si ka qenë gjendja e krishtërimit në ato kohëra në gjithë rrethinën, është e lehtë për ta menduar.
Në vitin e dytë të luftës së Kretës, në vitin 1647, Leonard Foscolo, që komandonte flotën dhe gjithë trupën ushtarake të Dalmacisë, hyri në Skardonë dhe e mori atë nga duart e osmanëve. Megjithatë, dy vjet më pas, osmanët e morën përsëri Skardonën ose si rrjedhojë e tradhtisë, ose e blerjes me para. Kësaj herë ata u hakmorën ndaj banorëve pa asnjë mëshirë. Vrasjet dhe flakët shkatërruan qytetin që dikur lulëzonte dhe e kthyen në varrezë, duke lënë pas një gërmadhë. Gjatë luftës së Peloponezit të vitit 1683 dhe menjëherë pas ndihmës së dhënë nga Vjena, osmanët u ndodhën ndërmjet dy zjarreve. Vetë banorët e Zarës Në vitin e dytë të luftës së Kretës, në vitin 1647, Leonard Foscolo, që komandonte flotën dhe gjithë trupën ushtarake të Dalmacisë, hyri në Skardonë dhe e mori atë nga duart e osmanëve. Megjithatë, dy vjet më pas, osmanët e morën përsëri Skardonën ose si rrjedhojë e tradhtisë, ose e blerjes me para. Kësaj herë ata u hakmorën ndaj banorëve pa asnjë mëshirë. Vrasjet dhe flakët shkatërruan qytetin që dikur lulëzonte dhe e kthyen në varrezë, duke lënë pas një gërmadhë. Gjatë luftës së Peloponezit të vitit 1683 dhe menjëherë pas ndihmës së dhënë nga Vjena, osmanët u ndodhën ndërmjet dy zjarreve. Vetë banorët e Zarës.
Tradita vendase flet për burrërinë e fiseve sllave morlahe në çlirimiri e Skardonës nga duart e osmanëve. Me sa duket këtë e konfirmojnë disa dekrete të Senatit të Venecias. Ka të ngjarë se, pa ndihmën e luftëlarëve malësorë, asnjëherë luani i Shën Markut nuh do të zbukuronte këtë qytet shumë të rëndësishëm, për sa i pc.'.ci shtrirjes gjeografike të tij. Prej kohëve shumë të hershme, nga këto anë kalonte rruga që lidhte Adriatikun me pjesën e brendshme të Dahnacisë dhe më tej për në Alpet Dinarike, me koionitë romake në Bosnjë, me fiset e tjerë sllavë e deri në brigjet e Danubit. Prej monumenteve më të hershëm, vetëm në rrethinat e qytetit kanë mbetur gërmadhat e kalasë së dikurshme kroate së bashku me torën e rrumbullaktë mbrojtëse, si edhe çdo fortifikim tjetër i kësaj epoke.
Hapat e para në Skardonë i drejtova për në kishë. Ishte ditë e zakonshme, megjithatë atje gjeta shumë njerëz duke u falur dhe duke cituar Sakramentet e Shenjta. Pas pak hyri kapllani që zhvilloi Meshën e Shenjtë. Ai ishte Atë Marko Vezhiçi, vikari i kishës me të cilin sapo u njoha. Me mikpritjen sllave më ftoi menjëherë të shkoja tek ai që luante me tamburo, duke kënduar një këngë kroate për heronjtë e kaluar të popullit të vet. Ai mbante edhe një instrument tjetër të ngjashëm me kitarën, i vogël sa pëllëmba e dorës, ku tingujt melodikë dilnin nga katër kordat metalike të tij nëpërmjet një pende pate. Atë Vezhiçi më tha se ky instrument dëfryes gjendet në çdo shtëpi.
Mbas një bisede të gjatë për marrëdhëniet fetare në Dalmaci dolëm në qytet për të parë kazinotë, ku gjetëm ndoshta nja dhjetë gazeta serbe, kroate dhe italiane të ngjyrave të ndryshme politike. Për mua kjo ishte një dëshmi tjetër se jeta kulturore intelektuale këtu duhet të lulëzojë përderisa në një numër banorësh kaq të vogël gjendet edhe një lokal i përshtatshëm për leksione dhe i fumizuar mirë me “ushqim shpirtëror”, vetëm e vetëm që ai të mos përzihet me “helmin”.
Më kishte mbetur ende shumë kohë për t’u kthyer nevulloren me të cilën kisha ardhur, prandaj vendosëm të përfitojmë nga koha dhe të shkojmë në ujvarën e Kërkës (Krki). Disa minuta pasi vendosëm për këtë, porositëm disa kuaj të fuqishëm që ishin lidhur në pjesën e parme të kaloshinës. Sapo u ulëm, kuajt u nisën me revan. Karrocieri me një kapelë të vogël, në fakt me një shami në kokë, nuk kishte nevojë të përdorte kamzhikun, por mjaftonte të mbante fort frerët në duar për të mos patur ndonjë dëmtim prej kuajve osmanë dalmatë. Kështu, kaluam qytetin dhe periferinë e tij. Më pas kaluam në një rrugë malore që gjarpëronte vazhdimisht nëpër shkëmbinj, buzë greminës. Deri në këtë vend formohej një kanal i ngushtë, i mbyllur nga të dyja anët me shkëmbinj, ku në tabanin e tyre mezi jeshilojnë pemë dhe kaçube të pakta.
Sa më larg shkojmë, aq më shumë ngushtohet kanali, ndërsa rruga mbi të është me kthesa të shumta, saqë detyrohemi të kalojmë edhe nëpër kthesa të thikta. Rrethinat këtu janë gjithnjë e më të bukura, sepse ka më shumë gjelbërim dhe akacjet e mrekullueshme pa gjemba bëjnë më shumë hije. Pamjen e zbukurojnë gjithashtu edhe lloje të ndryshëm zogjsh detarë, që janë të shumtë në numër, si edhe tufa derrash apo kriça gomerësh që kullosin në një lëndinë që shtrihet buzë detit.
Si rrjedhojë e ndryshimit të ngjyrave të ujit të kanalit, ai nga ngjyrë e errët kthehet në jeshile të errët, pastaj në blu të thellë, të cilat varen nga përqindja e ujit të ëmbël që përmban Kërka. Sa më shumë i afrohemi ujvarës, aq më shumë gjelbërim dhe hije ka. Shikojmë ishuj të mëdhenj e të vegjël, pyje ku rriten pemë të llojeve të ndryshme. Midis shkëmbinjve të mëdhenj që shtrihen nga të dyja anët të bëjnë përshtypje të këndshme dhe ië habitshme këto oaze të pasura me bimësi, me fole zogjsh të shumtë dhe, me siguri, edhe me skuta të fshehta për kafshë të ndryshmc Panorama zbukurohet edhe më tej kur, mbas një kthese të fortë «ë buzë të greminës, malet zbulojnë gjithë brendësinë e grykës n ërmjet së cilës Kërka lidhet drejtpërdrejt me detin.
Në tre tarracat e Kërkës, uji bie poshtë prej k-tësive të mëdha dhe duke goditur shkëmbinjtë ndahet në rrëke më të vogla, majtas dhe djathtas, të cilat është vështirë të nuinërohen. Disa shpërthejnë nën shkëmbinjtë si shatërvanë, të tjerëi krijojnë kaskada më të vogla dhe prapë shndërrohen në spërkala dhe shkumë që shpëmdahen nga tre anët e ujvarës. Përreth formohet një kurorë me rrepër, akacje, blirë, qiparise, shkurre dhe një bimësi e hardisur. Dhe çfarë të thuash për to’. Kur dielli i shndrit, ato me shkëlqimin e tij nxjerrin të gjitha ngjyrat e ylberit.
Dora e njeriut shfrytëzoi disa nga rrymat e forta të ujërave që burojnë nga shkëmbinjtë. Disa prej tyre i drejtoi për në mullinjtë që ndodhen këtu afer, të tjerat nëpërmjet makinerive të ndryshme i pompoi dhe nëpërmjet tubave i dërgoi në një lartësi prej 185 metrave. Ky konstruksion i habitshëm shërben si ujësjellës për qytetin e Shebenikut, prandaj është për t’u patur zili për këtë qytezë të vogël, sepse uji i Kërkës përmban elementët më të mirë e më të shëndetshëm.
Ka edhe synime për përdorimin e ujvarës në prodhimin e energjisë elektrike. Këtu ka qenë një ekip inxhinierësh që studioi terrenin përreth. Nëse projekti do të realizohet, po apo jo, këtë nuk e di, por në çdo rast kjo dhuratë e natyrës, e pashfrytëzuar nuk duhet të humbasë në ujërat e detit.
Pronari i përzemërt i mullinjve na dha disa shoqërues për të na shëtitur me varkë anën tjetër të Kërkës. Prej këndej, në njëfarë lartësie, pamja mbi ujvarën është edhe më e bukur. Nuk do të përpiqem të përshkruaj këto mrekulli të natyrës, sepse për këtë duhet të jesh poet, por, edhe po të jesh i tillë, mund të përshkruash vetëm një fragment të saj.
Më nxitën të vizitoj disa vende të pjesës veriore të Kërkës që shtrihen sipër ujvarës. Në një shtrat të gjerë lumi ndodhet një ishull me një manastir të famshëm të Etërve Françeskanë. Me të lidhen shumë ngjarje nga historia e kishës kroate, veçanërisht nga koha e pushtimit osman.
Fatkeqësisht mungesa e kohës nuk më lejoi t’i vizitoj ato, prandaj u përshëndeta me koloninë e mullixhinjve vendas, hipa në kaloshinë dhe u nisa për t’u kthyer në Skardonë. Ishte mbasdite dhe migët e qytetit u gjallëruan shumë. Në një vend të gjerë takojmë disa kaloshina, ku pranë tyre qëndronin boshnjakë myslimanë, me çallma në kokë dhe me veshje piktoreske. Fytyrat e tyre ishin të nxira nga dielli, ose çehrën natyrore e kishin brune, këtë nuk e di. Megjithatë ishin të zgjuar, energjikë dhe të fuqishëm. Ata vinë këtu dhe '.ëndrojnë disa ditë për të blerë kripë dhe në këmbim sjellin drithë për të shitur.
Duke kaluar afer shkollës, në hyrje të saj vura re një ikonë të Shën Hieronimit. Banorët e nderojnë atë si patronin e tyre, madje thonë se ai lindi në Skardonë. Megjithatë gojëdhëna thotë se ai nuk lindi atje, por pak më tutje, në Strigonium, fshat ky që shtrihet pranë Kninit. Aty lindi Ati i shquar dhe Doktori i Kishës, patroni i gjithë Dalmacisë.
Pak i lodhur dhe i uritur siç isha, me shoqëruesin tim Atë Mark Vezhiçin, shkuam për të ngrënë. Për çudi, në një qytet kaq të vogël u gjet një kuzhiniere e ndershme që përgatiti një drekë përrallore e të pasur dhe me çmim goxha të ulët. Me sa duket “shfrytëzimi” i industrializimit bashkëkohor nuk ka mbërritur ende në këtë tokë sllave dhe këtu udhëtarin e trajtojnë më tepër si mik sesa si një të huaj.
Me ndjenjën e mirënjohjes në zemër dhe me përshtypje të shumta dhe të këndshme u ktheva në anijen time të vogël për t’u nisur prapë për në Shebenik. Furtuna zhurmonte edhe më furishëm se sa paradite. Valët e detit ngriheshin lart aq papritur, saqë ishin edhe çaste që dukej sikur “samovari” ynë do të shpërthente. Dhe atëherë kur zjarri shuhet në makinerinë e anijes duhet të kërkosh diku për të gjeiur një varr në fund të detit ose të përfundosh në barkun e peshkaqenëve. Por në saje të mirësisë së Zotit dhe përkujdesjes së Shën Kristos, ne nuk na ndodhi asnjë aventurë e tillë dhe, me të mbërritur në Shebenik, mora menjëherë plaçkat e udhëtimit nga hoteli dhe u nisa për në “zelaznica”, kështu e quajnë këtu hekurudhën, për të bërë një udhëtim të këndshëm nëpër luginën e Demishit dhe për në Knin.
Banorët e fushës së Gjinokastrës. Kjo fushë formohet prej dy vargjeve gëlqerorë që shkojnë pothuej paralel, majat e të cilëve mbërrijnë deri në 4000 kambë naltësi. Ato kanë nji drejtim juglindje-jug edhe veriperëndim-veri dhe duken kudo si nji varg i pandërprerë, sepse fushat e Shukës në lindje dhe ajo e përroit të Kardhiqit në perëndim, nuk duken fare prej këndej. Në mes të këtyne dy vargjeve shtrihet një fushë prodhimtare, afër 10 orë e gjatë dhe nja 1 orë e gjysmë e gjanë. Këtë e përshkon nji lumë, që asht ujët kryesor të kësaj krahine; mirëpo vendasit nuk kanë nji emën të veçantë për të, ndërsa të huejt e emnojnë sipas qytetit të Gjinokastrës
Vazhdimi jugor i kësaj fushe ka ma fort nji drejtim veri-jug dhe kodrat që shtrihen përmes saj e ndajnë në tri fusha paralele, nga të cilat ajo e perëndimit asht shumë e bukur. Fusha në fjalë asht Dropulli dhe lumi që njom atë ka po këtë emën. Përrenjtë e këtyne fushave formojnë lumin në fjalë.
Afër dy orë larg prej derdhjes së lumit në Vjosë, të dy vargjet i afrohen atij dhe te ura e Subashit e ngushtojnë aq fort shtratin, saqë na shkon mëndja se në kohnat e vjetra kjo fushë do të ketë qenë këtu e mbyllun dhe se fundi i saj ka qenë nji liqen, derisa ujët mujti me ça nji rrugë përmes shkambinjve. Prej këtu fusha vazhdon të jetë e ngushtë, derisa mbërrin në rrafshinën e gjanë të Vjosës; këtu derdhet Drinosi afër një gjysmë ore mbi Tepelenën.
Në veri të përroit të Kardhiqit, pra, në lindje të lumit, ngrihen malet e egra dhe shumë të përçame, për të cilat folëm në pjesën e parë. Vargu perëndimor e ndan fushën e Gjinokastrës prej nji fushe të vogël dhe të thatë, e cila mban emnin vllahisht Zagori.
Krahina e Gjinokastrës asht ma e populluemja e të gjithë Shqipnisë dhe përbamja e popullsisë asht mjaft interesante, prandaj meriton nji vështrim ma të mirë.
Këtu gjejmë dy kontradikta të rrepta. Pjesa jugore e fushës asht greke, pjesa e veriut asht shqiptare dhe kufini gjator, që përshkruam ma sipër, shkon përmes tyne. Kufini gjuhësor në mes të dy elementeve dallohet ma mirë se në perëndim ose në jug të vendit, sepse atje përzihen të dy gjuhnat. Dhe kjo bie fort në sy, sepse kufini i gjuhëve nuk asht shënue prej natyrës.
Po ta krahasojmë gjuhën shqipe me gjuhën greke, atëherë mund të themi se këto janë si gjermanishtja me frëngjishten, d.m.th. për 50 shqiptarë që flasin greqisht vjen vetëm nji grek që flet shqip. Gjuha greke asht gjuha e shkrimit te toskët dhe, mbasi toska shëtit shumë në jetën e tij, ka edhe rast me e mësue këtë gjuhë ma shpejt. Por, siç duket, shqiptari mburret me greqishten e tij, ndërsa greku e urren shqipen si një gjuhë barbare.
Popullsia greke, pa përjashtim, asht e krishterë, shqiptarët pjesërisht janë muhamedanë. Në Gjinokastër dhe Libohovë ka hem kristianë, hem muhamedanë; këta të fundit janë me shumicë. Grekët që jetojnë këtu quhen të huaj. Banorët e Nepravishtës, të Kardhiqit dhe të gjitha fshatrat e Kurveleshit janë muhamedanë. Të krishtenë janë fshatrat zejtare të Lunxhërisë dhe të Rizës në verilindje dhe në përgjithësi të gjitha fshatrat që kanë toka në veri të fushës, d.m.th. t’asaj pjese që asht shqiptare.
Popullsia, pa marrë parasysh racën dhe fenë, ndahet ,në shumë pjesë në bazë të gjendjes shoqërore dhe zanateve që ushtron. Këto do t’i vërejmë ma me kujdes.
Në Gjinokastër banojnë pronarët e tokave të rrethit, të gjitha fshatrat e fushës janë të tyre, por ata kanë edhe prona të tjera jashtë rrethit të Gjinokastrës. Këta banojnë në shtëpia të nalta, të sigurueme mirë, të cilat në dhomat e poshtme kanë frangji kah rruga. Dritaret janë nalt, zakonisht dyfishe, porta e brendshme asht vendosë në mënyrë që nga rruga nuk shifet oborri i dytë. Këto ndërtesa kanë nji farë ngjasie me kështjellat qytetare të Kohës së Mesme, bile edhe stili primitiv, por interesant, i tyne na kujton ma fort Perëndimin se Lindjen.
Edhe rrojtja e banorëve të tyne i ngjasonte kalorësve të qyteteve tona, së pakut në kohnat e para. Çdo njeri me randësi i përdorte të ardhunat e veta për me mbajtë sa ma shumë shërbëtorë, me të cilët shkonte në luftë, kur e kërkonte Sulltani, ose kur kishte qejf me u shërbye si mercenar pashallarëve ose të mëdhenjve të Perandorisë Osmane. Në kohë grindjesh, kur ziheshin haptas shoq më shoq partitë e qytetit, dhe nji gjendje e tillë ishte pothuej e zakonshme, ai ruente shtëpitë me njerëzit e vet dhe mbas mureve të saj harxhonte kot shumë barot kundra frangjive të shtëpive armike. Në.të tilla raste, rrallë derdhej gjak, sepse secili ishte i mprojtun mirë.
Nganjiherë këta zotni delshin në pritë, kur shpresonin me ba ndonji plaçkë të madhe dhe përpiqeshin me i humbë gjurmat e tyne; por kjo mjeshtri nuk ushtrohej kaq haptas prej fisnikërisë si te ne dhe me këtë merreshin vetëm feudalët e vegjël. Por, në anë tjetër, fisnikëria, përveç zanatit të luftës, kishte edhe nji zanat tjetër, sikundër edhe kalorësit e Romës. Vetëm ajo mund t’i merrte doganat, të dhjetat dhe monopolet; zakonisht, shoqnitë e sipërmarrësve formoheshin simbas partive të tyne politike, për mbajtjen e të cilave kontribuonte shumë kjo tregti. Fisnikëria e Shqipnisë edhe sot merret me këtë tregti, e cila asht burimi i saj kryesor.
Feudalët që kanë toka ose shkojnë mercenarë, marrin të dhjeta dhe dogana, natyrisht janë të gjithë besnikë të fesë dominuese. Rreth këtyne grumbullohej vegjëlia e klasës luftarake të qytetit dhe të rrethit që gjente tek ata ushqim qoftë si mercenarë, qoftë si shërbëtorë. Ata që ishin ma të zotët shkonin në kurbet dhe baheshin mercenarë ose delshin kaçakë dhe zhvishnin udhëtarët. Vetëm pak qytetarë muhamedanë merreshin me tregti apo me zejtari, punë këto që ma përpara nuk konsideroheshin të ndershme, prandaj zakonisht u liheshin banorëve të krishtenë.
Popullsia muhamedane e Libohovës dhe e Nepravishtës, që gjinden në lindje të fushës, asht lidhun ngushtë me gjinokastritët nëpërmjet zakoneve, mënyrës së jetesës dhe partive politike. Përkundrazi, banorët muhamedanë të Kardhiqit dhe banorët e krishterë të Hormovës, emra që kanë marrë nji famë të vajtueshme falë hakmarrjes së tmerrshme të Ali Pashës, jetonin pothuaj krejt si mercenarë.
Hormovitët njikohësisht ishin dhe hajdutë të mëdhenj; fshati i tyne gjindet në qafat që përshkruem ma sipër. Udhëtarët që shkonin për në veri banin ma mirë nji rrugë të vështirë nëpër malësinë e Kurveleshit, e cila nuk ishte ma pak e rrezikshme. Këta hormovitë nuk janë të vetmit shqiptarë luftëtarë të Jugut, që i kanë mbetë besnikë fesë se tyne. Edhe banorët e krishterë të Zagorisë në juglindje të fushës në fjalë, ashtu si edhe himariotët në bregdetin e Akrokeraunies, e fitojnë bukën si mercenarë. Edhe në Kurvelesh shkojnë shumë vetë ushtarë me rrogë, por këtu nji pjesë e madhe e popullsisë thjesht muhamedane janë barinj gjashë. Bujqësia asht lanë mbas dore, sepse tokat janë të pakta dhe të dobëta. Prandaj Kurveleshi, kur bahet bereqeti mirë, e siguron bukën për 8 muaj, kur nuk bahet, vetëm për 4 muej. Sasinë që i mungon duhet ta blëjë nga jashtë.
Vargu lindor që përshkruem, nuk zbret aq pjerrët në fushë sa ai i perëndimit, prandaj edhe shpatullat e tij kanë ma shumë vende për banim dhe për mbjellje. Këto ara nuk janë aq pjellore sa ato të fushës, por ia vlen barra qeranë me i punue dhe me i mbjellë; këtu e kemi Çalën sidomos për Lunxhërinë që shtrihet përballë Gjinokastrës; atje gjenden 9 fshatra të lira, shtëpiat e të cilave janë shumë të përhapuna, simbas zakonit shqiptar dhe të rrethueme me qipshte. Banorët nuk merren me bujqësi, meqë toka asht e dobët, por me zejtari dhe punojnë në kurbet. Prandaj edhe popullsia e Lunxhërisë zakonisht përbahet prej grave, fëmijëve, pleqve dhe sakatëve, të cilët kujdesohen për punimin e arave, të vneshtave të rrushit dhe për punët e shtëpisë. Të gjithë burrat që janë në gjendje me punue, shkojnë në kurbet dhe vijnë rrallë në vendin e tyne.
Banorët e Rizës, përkundrazi, janë tregtarë vogëlsinash; ndër ata janë edhe disa që punojnë pëlhura. Disa familje, madje, ushtrojnë edhe punën e xherahut.
Labovitët përpara kanë qenë të gjithë pëlhurendës, por sot kanë mbetë pak, shumica janë tregtarë vogëlsinash. Nji familje e atjeshme, Mikançulati, si duket nji familje e ardhun, ma përpara merrej me blegtori. Sot të gjithë pjesëtarët e kësaj familjeje janë tregtarë vogëlsinash.
Si këto dy krahina me banorë shëtitës, ka edhe shumë të tjera në Epir. Edhe zagoritët e himariotët jetojnë në kurbet si mercenarë. Banorët e Delvinaqit që flasin greqisht, krahina e të cilëve në veri takon me Zagorinë dhe në perëndim vjen deri te malet në lindje të Gjinokastrës, punojnë në kurbet si kasapë dhe kopshtarë, sidomos në Stamboll. Edhe ndër fshatrat e kësaj krahine pak burra mbesin në shtëpi, të tjerët e fitojnë bukën me kurbet.
Lugina e liqenit të Janinës ndahet në lindje prej Zagorisë nëpërmjet nji vargu të thatë. Kjo ka 44 copë katunde, të cilat, me pak përjashtime, banohen prej furrëxhinjve, bakajve, mejhanexhinjve, mjekëve dhe tagrambledhësve shëtitës. Në Turqinë Evropiane, në Mbretninë Greke dhe ndër brigjet e Azisë së Vogël nuk gjindet qytet mesatar që nuk ka nji koloni prej këtyne, madje gjer edhe në viset ma të mshefta të Azisë së Vogël.
Por kjo vlen edhe për ustallarët (ata janë hem muratorë, hem marangozë) e Shqipnisë së Mesme, sidomos të Kolonjës dhe të Dibrës. Atje ushtrojnë po këtë zanat të gjithë banorët e nji krahine.
Ata që bajnë mure në Turqinë Evropiane dhe në Mbretninë e Greqisë, ose presin dru, ose sharrojnë dërrasa, që të gjithë janë nga Shqipnia. Këtu ka dhe krahina ku druvarët, sharrëxhinjtë dhe gërmuesit e kanë trashëgue mjeshtërinë e tyne. Këta zejtarë punojnë së bashku; ata udhëtojnë bashkarisht nën kryesinë e nji mjeshtri të vjetër dhe transportojnë materialin e duhun me anë të kafshëve. Thuhet se numri i zejtarëve epirotas që punojnë në Stamboll dhe në rrethet e tij asht 6.000.
Muratorët, druvarët dhe gërmuesit kthehen për Shëngjergj në banimet e tyne dhe ikin në Shënmitër, sepse besojnë se vetëm atëherë mund të ruajnë shëndetin, në qoftë se verën e kalojnë në ajrin e pastër të maleve të tyne. Këtu kanë edhe njifarë të drejtë, sepse në Greqi, Tesali dhe Maqedoni ka pak vende që janë të shëndetshme në verë. Zejtarët në Qalë punojnë, mundësisht, po në atë vend ose se pakut në atë krahinë, por vitin tjetër shkojnë atje përsëri vetëm në qoftë se nuk kanë sigurue gjetiu nji punë tjetër ma të mirë. Prandaj edhe zgjidhja e vendit të punës asht për ata nji çashtje me randësi. Grupi që niset nën kryesinë e nji mjeshtri të vjetër punon nji kohë bashkarisht, por ndonjiherë ngjan që njani ose tjetri shkëputet nga shokët e vet ose grupi i gjithë shpëmdahet, por kjo asht nji turp për ta. Për me ba punime ma të mëdhaja bashkohen shume grupe, por zakonisht nji grup ndahet ne disa pjesë të vogla, që punojnë në të njëjtën kohë në vende të ndryshme. Nji grup muratorësh zakonisht ka 20 vetë, grupet e druvarëve nganjiherë janë ma të mëdha; por nji grup dhegërmuesish nga Shqipnia e Veriut shpesh numëron me qindra kokë. Kryemjeshtri ban kontratat, prandaj shpeshherë mungon nga puna për me kërkue punë tjetër.
Çmimi zakonisht caktohet në bërrylkatrore (2 kambë) për murin, por ata punojnë shumë herë edhe me pagë ditore.
Tregtarët dhe zejtarët e qyteteve nuk ktheheshin rregullisht në vendin e tyne; ata nganjiherë rrinin vjete me radhë në kurbet; Kështu tregojnë për një tregtar nga Zagoria e Janinës, që vdiq tashti vonë, i cili pak ditë mbas martesës u kthye përsëri në dyqan të vet dhe vetëm pas 12 vjetësh vizitoi sërish gruan. Këta zejtarë nuk mund t’i quajmë shetitës, se ata rrinë në nji vend ku kanë zanë punë dhe bahen si vendas.
Epiroti, përgjithësisht, asht i zoti i punës, kursimtar dhe në kurbet ven shpejt aq pasuri sa me mbajtë mirë familjen e tij, prandaj në fshatrat e tyne shofim shtëpia si në qytet dhe banorët e tyne janë të veshun me stofra fabrike shumëngjyrëshe, kurse veshja fshatare e vendit përbahet prej stofi leshi ose pambuku, pa ngjyra, të punuem në shtëpi. Tregtarët e këtyne krahinave nganjiherë bahen shumë të pasun. Në Epir ka shumë vise ku banojnë familje, meshkujt e të cilëve punojnë në kurbet si zejtarë dhe tregtarë dhe ku mjeshtërinë e babës e trashëgon i biri. Mbi zakonet e këtyne fshatrave zejtarësh do të flasim më vonë gjanë e gjatë.
Tani po kthehemi te klasa e fundit e banorëve të fushës në fjalë; këta janë bujqit. Kjo klasë, si kudo, gjendet në shkallën ma të ulët. Fshatarët e fushës, pa përjashtim, janë bujq të nji pronari, sepse toka që punojnë asht e zotnive muhamedanë që banojnë në qytet. Këta, zakonisht, si në gjithë Lindjen, punojnë tokë me të tretë, d.m.th,. dy pjesë të prodhimit i merr bujku dhe nji pjesë zotniar4. Bujkrobë nuk ka në Perandorinë Osmane, prandaj në bazë të ligjit bujku asht i lirë me e lanë tokën dhe me shkue ku të dëshirojë. Por kjo ndodh rrallë; gjithashtu rrallë ndodh edhe që pronari i tokës të përzejë bujkun e vet. Djemtë e bujkut zakonisht e ndajnë tokën e t’et; në qoftë se ka vetëm vajza, atëhere i merr tokat i shoqi i vajzës ma të madhe. Në bazë të ligjit angaria nuk ekziston, por pronari i tokës i merr shërbëtorët e vet nga familjet e bujqëve. Nganjiherë zotnitë përdhunojnë vajzat dhe gratë e fshatit, por opinioni publik e dënon këtë gja rreptësisht.
Përgjithësisht, në mes të pronarëve dhe bujqëve ekziston nji lidhje patriarkale dhe bujqit i kanë zotnitë e tyne si mbrojtës dhe këshilltarë, për çdo nevojë ata u drejtohen atyne. N’anë tjetër, edhe pronarët i mbrojnë interesat e bujqve. si me qenë të vetat, qoftë në qeveri, qoftë para të huajve. Por në kohnat e para vetëm zakoni i frenonte pasionet e nji zotnie, prandaj nuk duhet të çuditemi që ata pronarë që e përbuzin zakonin, kanë ba abuzime dhe mizorina të tmerrshme. Por nji përdhunim i tillë i zakonit nuk pajtohet me karakterin e shqiptarit. Mëgjithëse shqiptari nuk ka shumë kuptim të trashëguem (pietët) për gjanat e shenjta, ai nuk asht edhe skeptik, sepse nuk e lodh mendjen të pyesi mbi qysh-in dhe pseh-in e gjërave. Këtu dominon, pa dyshim, akoma zakoni, sepse njani ose tjetri nuk guxon me prekë aty.
Pra, në këtë fushë klasa ma e ulët e popullit janë bujqit e bindun, pa tokë, të cilët nuk kanë asnji randësi politike.
U munduem me dhanë nji pasqyrë deri-diku të kjartë mbi grupet e ndryshme, në të cilat ndahet popullsia e fushës në fjalë simbas origjinës, fesë dhe mjeshtërisë së tyne. Këto ndarje na bajnë të mendojmë se qysh shkojnë këto grupe shoq me shoq. Pjesëtarët e nji grupi martohen ndërmjet tyne. Edhe të krishtenët e muhamedanët nuk bashkohen, ndonëse të tilla martesa janë ba në krahinën e Vlonës në fillim të shekullit dhe bahen edhe sot në disa skaje të veçueme të Shqipërisë së Veriut. Edhe shqiptari i krishtenë nuk përzihet me vajzën e një fshatari dhe anasjelltas.
Duhen rrethana të jashtëzakonshme që të përzihen këto dy raca që banojnë po në nji vend. Ai që i njeh këto vende e di se këto raca të ndryshme as që u shkon ndërmend një gjë e tillë. Duket se instikti natyror i njeriut me u veçue kundra çdo gjaje të huej, shtohet me gradën e gjendjes së tij natyrore. Nji proverb turk thotë: “Njeriu urren atë që nuk e njef’. Si duket, njeriu i kulturës asht në gjendje me durue dhe me iu përshtatun rrethanave dhe ideve të hueja. Ky asht dhe shkaku që shtresa zejtare e të krishtenëve shqiptarë veçohet prej shtresave të luftëtarëve dhe bujqëve shqiptarë, ndonëse edhe ata janë të krishtenë. Këtu gjuha dhe feja janë të përbashkëta, por mënyra e jetesës ndryshon dhe kjo mjafton për me i ndamun këto dy shtresa. Bile edhe po në të njëjtën shtresë bajnë krushqi shoq me shoq ato familje që vijnë baras përsa i përket gjendjes së tyne ekonomike. Kjo gja vlen sidomos për fshatarët, të cilët, megjithëqë simbas opinionit të vendit formojnë shtresën ma të ulët të popullit, i shikojmë fort këto gjana në rrethin e tyne.
Kur të përshkruajmë zakonet e ndryshme, ne do të shofim se në martesat nuk luan rol dashunia, çifti i ri bashkohet simbas zgjedhjes që kanë ba prindërit. Kjo gja e lehtëson, bile e ban të mundshme ruajtjen e këtij zakoni.
Nga këto që thamë deri këtu, nxjerrim dy përfundime: mjeshtëria trashëgohet brez pas brezi dhe martesat bahen ndërmjet shokëve të zanatit. Këto janë pikat ma me randësi të nji kaste dhe prandaj besoj se kam të drejtë të them se në fushën e përmendun ma sipër dhe në pjesën ma të madhe të Shqipnisë lulëzojnë kastat.
Kjo gja ndër vende të tjera mund të ketë themele ma të shëndosha; atje ku konkurojnë shoq me shoq zakonet, fenat dhe racat e ndryshme, kastat i lidhin dhe i veçojnë grupet ma fort ndërmjet tyne, e kjo asht po ajo gja. Por, në qoftë se në këto raste kastat mbështeten vetëm mbi zakonet, d.m.th. mbi instiktin e popullit, që lindin midis rrethanave të jetës së tij, atëherë ato do të zhduken posa të ndryshojë baza e tyre, d.m.th., kur të ndryshojë gjendja e rrojtjes së popullit.
Lexuesit që mendon, do t’i ketë ra në sy ngjashmënia në mes gjendjes që përshkruem dhe asaj të Atikës së Vjetër. Kjo asht kaq e madhe saqë meriton me u zgjanue pak ma tepër mbi këtë pikë. Sepse edhe në Atikën e vjetër nji fyle përbahej prej njerëzve që kishin po atë mjeshtëri, banonin po n’atë krahinë, banin martesa ndërmjet tyne dhe ua trashëgonin fëmijëve zanatin që kishin mësue prej babës. Mbas kësaj analogjie fylet e Atikës së Vjetër kishin dhe nji randë.
Këtu luftëtari asht edhe zejtar, edhe bujk, bariu bahet ushtar dhe njikohësisht punon dhe tokat e pakta që ia ka falë natyra. Pra, ndamja nuk bazohet mbi zanatin e vetëm, por mbi zanatin kryesor. Rendet e fyleve janë 4: luftarë, zejtarë, bujq dhe barinj.
Neve na bien ndërmend të 12 komunet e Atikës së Vjetër që janë zhvillue ashtu si i kam përshkrue dhe nuk janë shpikë ose krijue. Ma poshtë do të shofim se fisi shqiptar nuk asht tjetër veçse nji zgjanim i familjes, i cili u ngjan fiseve të Atikës së Vjetër. Në Labovë bile edhe numri i familjeve të nji fisi asht baraz me numrin e vjetër, sepse atje rrojnë tri fise kryesore që kanë secili nga 20-30 shtëpi.
Të 11 fshatrat e Rizës, ku ban pjesë edhe Labova, në shumë pika duken si një tanësi e bashkueme, sepse atje banojnë njerëz që kanë po ato zakone dhe po ato zanate dhe lidhen mes tyne me anë të martesave. Në qoftë se bashkojmë fiset ma të vogla me të mëdhatë, atëhere numri i fiseve në këtë krahinë nuk do të ishte ma shumë se 30, aq ka pasë edhe fratria ose triti në kohën e vjetër. Po ta ndajmë pastaj në dy pjesë krahinën e Lunxhërisë, ku banojnë zejtarë shëtitës që kanë ba krushqi me banorët e Rizës, atëhere do të kemi tri fratri, të cilat, të bashkueme mund t’i krahasojmë me fylen e Atikës së Vjetër.
Por ai që beson se e ndamja e fyleve të Atikës së Vjetër asht zhvillue vetvetiu, duhet ta marri si numër mesatar numrin 30 familje për çdo fis dhe 31 fise për çdo fratri.
Po ta zemë se Gjinokastra me rrethet e saj formon nji botë më vete dhe shifet nevoja me e nda mirë popullin, atëherë personat që janë ngarkue me këtë detyrë nuk besoj ta ndryshojnë gjendjen e tanishme, sepse nuk do të kishin fuqi me i zbatue vendimet e tyne edhe sikur të donin. Por ata do të mundohen të gjejnë mënyrën me rregullue disi ato gjana që deri tash kanë qenë krijesa të thjeshta të natyrës.
Këta do të munden dhe me i bashkue fiset e vogla të nji vendi në nji fis ma të madh. Por në qoftë se do të veprojmë me shkëputë prej nji fisi kryesor, për me fitue nji shifer matematike të rrumbullakosur, pjesëtarët që teprojnë dhe me ia dhanë nji tjetri, atëherë do të hasim në nji kundërshtim të pathyeshëm, sepse me këtë i shpallim luftë nji mentaliteti që ka rrënjë të thella në popull.
Ma poshtë do të shofim se fiset e mëdha të fushës sonë ndahen në shumë degë. Këto mund të formojnë elementët për nji zhvillim ma të gjatë, në bazë të të cilave fisi, po ta favorizojnë rrethanat, mund të zmadhohet dhe të bahet nji vëllazëri. Degët pastaj zanë vendin e fisit të tanishëm, pa u këputun lidhje e fisit prej këtij zgjatimi. Neve na duket se në këtë mënyrë asht zhvillue fratria e Atikës sepse ajo, po të shkojmë në rranjët, asht nji institut familjar. Kjo qëndron në krye të shërbimit fetar dhe ban hetime mbi legjitimitetin e fëmijëve që bajnë anëtarët e fratrisë, gja e cila në fillim kishte për qëllim me e ruajtë të pastër gjakun e fisit. Se në qoftë se fëmija ishte i një fratrori, ishte njëkohësisht qytetar i plotë i fisit. Prandaj fratria kontrollonte edhe martesat në mes anëtarëve të saj. Do të shofim ma poshtë se edhe në Shqipni zakoni i thjeshtë i përcakton fisit po ato gjana. Por që fisi të zmadhohet në mënyrë natyrore dhe të bahet fratri, fëmijëve të parë u duhet nji kohë e gjatë dhe nji zhvillim i pandërprerë. Prandaj jemi të mendimit se zhvillimi i të ndamunit në shtetin atik ka rrjedhun nga familja dhe nga fisi dhe kjo asht nji dëshmi me randësi e faktit që banorët e Atikës janë vendas autoktonë. Por besojmë që ky zhvillim nuk ka qenë fare pa ndërprerje, sikundër kujtonin të vjetrit, sepse shumë shenja na japin me kuptue se vendi asht pushtue. Fakti i parë asht ekzistenca e bujqëve. Sepse nëse zhvillimi i një komuniteti të lirë fshatarësh nuk do të ishte trazue fare, atëherë ky rezultat nuk do të ishte kurrë. Edhe aristokracia jonë nuk do të kishte qenë në gjendje me i ba bujkrobë fshatarët e lirë, po të mos kishte gjetun shumë shembulla nga pushtimi i parë i vendit. Turqit, pak nga pak, me anë procedurash të ndryshme, i kthyen në çifligje nji shumicë të madhe fshatrash të lira, por fshatarët i lanë personalisht të lirë, megjithëqë tek turqit ishte e zakonshme skllavëria shtëpiake, sepse në Perandorinë Bizantine kishte bujq që paguanin qira, por jo bujkrobë. Pra, edhe këtu vepruan simbas modeleve të gatshme që gjetën aty.
Si duket, po në këtë mënyrë vepruen edhe pushtuesit e parë të Atikës, të cilët tokat ma të mira i muarën për vete, pa i ba skllavë pronarët e parë. Por fshatrat e malësisë, të lirë dhe atje si kudo, sepse ishin të veçuem, kishin nji popullsi luftëtare dhe toka e tyne ishte e dobët. Në këte mënyrë shpjegohet ekzistenca e klasës fshatare të Atikës, e cila s’ka as tokë, as randësi.
Sheja e dytë e pushtimit të Atikës së Vjetër asht përqendrimi i fuqisë shtetnore prej Teseut ose prej atyne që përfaqëson ky emën, sepse nji popull që ndahet simbas parimeve natyrore nuk mund ta bëjë këtë gja. Po ta zëmë se përqendrimi i fuqisë shtetnore u ba në bazë të nji marrëveshjeje të lirë kjo nuk asht e mundun, sepse has në pengesa shumë të mëdha. Ky asht vetëm produkti i dhunës, sikundër dhe inkorporacionet shumë të lashta të Romës.
A nuk dështoi në nji kohë ma të përparueme edhe për nji qëllim të naltë oratoria e Talesit nga Mileti, kur u përpoq nje ua mbushë mendjen jpnasve të Azisë së Vogël për me i përqendrue forcat e tyne? Jonët nuk ishin vendas autoktonë, por kolonistë të ardhun dhe Talesi kishte si precedencë bashkimin që pat ba Teseu. Por ai nuk kërkoi kaq shumë, se nuk donte me prekë autonominë e qyteteve të ndryshme përsa i përket rregullimit të çështjeve të tyne të brendshme.Taiesi nuk do të kishte pasë ma shumë fat edhe ndaj banorëve të fushës sonë.
Po e zamë se gjinokastritët pushtuan të gjithë fushën. Qysh do të vepronin me i sigurue pushtimet dhe njikohësisht me e shfrytëzue fushën ma së miri? Vallë a do ta përzenin të gjithë popullin dhe do ta dërgonin në qytet për me banue atje? Sigurisht jo; ata do të tërhiqnin në qytet të gjitha familjet e luftëtarëve e të zejtarëve që banojnë të shpërndamë andej-këndej e me këtë masë do të thyenin kundershtimin lokal dhe do të forconin njëherësh edhe qytetin. Familjet ma të vobegta të këtyne klasave, ashtu si dhe gjithë fshatarësia, që s’ka asnjë vlerë politike, do të vazhdojë të banojë përsëri nëpër fshatra dhe vetëm në kohë lufte do të futen në qytet, që asht sigurue me mure të forta. Ata që transferohen këtu do të ruejnë edhe ma gjatë lidhjet e fisit dhe do të përfaqësojnë këtu vendin e tyre pranë qeverise qëndrore. Kështu themi se ka qenë gjendja e Atikës përpara Klistenit dhe të tilla kanë qenë inkorporacionet e Romës së vjetër.
Me lulzimin e matejshëm të Gjinokastrës zejtarët vendas pak nga pak kanë për të hequr dorë prej rravgimeve dhe do të vendosin punishten e tyne jo ma në vend të huej, por në qytetin ku janë qytetarë me të drejta të plota dhe marrim pjesë në qeverisje. Përveç këtyne, drejt qytetit në lulzim do të vërshojnë edhe zejtarë nga viset e tjera të Epirit, por atje ata, sikundër sot, do të shihen si të huaj dhe nuk do të kenë asnjë mëtim për të drejta qytetare.Vetëm këta të fundit do të ishin, kështu, me tokë: mbase ky ndryshim do të mund të përdoret si shpjegim i të dhanave kundërtore mbi demiurgun atik.
Dy orë e gjysmë në jug të Lezhës kalon rruga nëpër lumin e Matit i cili, pak ma përpara, del nga gryka e maleve dhe rrjedh në fushën e bregut të detit. Ky lumë në verë ka ujë pak dhe mund të kalohet me lehtësi, por në dimën bie shumë ujë dhe atëherë mund të kalohet vetëm me anë të trapave. Në këtë kohë e gjithë fusha bregdetare prej Shkodre deri në Vlonë asht nji moçal i madh, prandaj dhe udhëtimi në këtë stinë, me sa ndigjova unë, asht i zorshëm dhe i rrezikshëm. Sepse asht nji punë mjaft e guximshme me kalue nji lumë me nji barkë të shkatërrueme, kur ai ka sjëllë shumë ujë. Por në verë udhëtari nuk ka pse me pasë frikë nga ujët, por nga ethet. Puna me ethet qëndron kështu: shëtitësi mundte me jetue ose me udhëtue nji kohë të gjatë ndër vise malarike pa u atakue nga ethet, por nji ditë befas e zanë ethet dhe ai nuk din me tregue se nga i erdhën ato.
Karri jetue 16 vjet në Levante dhe kurrë ndonjëherë nuk më kanë zanë ethet, prandaj dhe kujtova se nuk do të më prekin ma. Por, mbasi qëndrova në Durrës 14 ditë, u dukën simptomat e para. Shpejtova me u largue prej këtij vendi, por tepër vonë. Prandaj ju rekomandoj që ta shëtitni Shqipninë vetëm në pranverë dhe në vjeshtë, pra, në maj dhe në tetuer.
Fushat në mes grykave të Ishmit, Matit dhe Drinit janë ma pjelloret e të gjithë vendit, por pjesa ma e madhe e tyne mbulohet prej gëmushave dhe nji bimësie të harlisun. Që toka asht e mirë, duket me të parë nga ferrat dhe bimët që janë zhvillue tepër.
Udhëtari, posa të kalojë Matin, shef se këtu ka dalë në nji botë të re, sepse këtu të gjithë janë të armatosun. Edhe bariu e ndjek pas tufen e bagëtisë me pushkë në krah dhe bile pashë edhe shumë gra me kobure në brez që po vinin prej pazarit të Lezhës. Njana prej tyne kishte për doret nji djalë nja 8 vjeç, por edhe ky mbante nji kobure të vogël. Shumica e djemve 12 vjeç e përpjetë ishin të armatosun. - Këtu pra, shifet Shqipnia e vjetër, këtu ka ende liri me mbajtë armë. këtu nuk ka fuqi Tanzimati dhe kërkush nuk ka nevojë të nxjerri leje për me mbajtë armë dhe të japi dorzanë se nuk do t'i përdorë për qëllime të këqija. Nji gjendje e tillë nuk asht e mire në pikëpamje administrative. por. ka siç duket. diçka në zemër të njeriut që flet në favor të saj. Unë. së pakut, këto figura guximtare, të cilave deri sot nuk ua ka marrë njeri mprojtjen e pasunisë dhe të jetës së tyne dhe që janë gjithnji gati me luftue për të. i kqyra me sy të tjerë dhe jo si vllaznit e tyne në jug, të cilët tregojnë shenja se Tanzimati ka fillue me ba efekt ndër ta.
Edhe nji gja tjetër më ra në sy mbasi kalova Matin; këto janë lozhet 15, 20 e ma tepër kambë të nalta, të cilat qëndrojnë mbi katër trenë që janë ngulun në dhë dhe sipër janë mbulue me gjethe. Tri deri katër lozhe të tilla gjenden para çdo kasolleje të mbulueme me kashtë sepse fusha nuk ka gurë. Në këto lozhe të nalta flejnë banorët, se këtu në verë asht ma freskët dhe nuk ka edhe aq shumë mushkonja si poshtë, në fushë.
Në në orën 5 të mëngjesit, anija avullore “Oreste” të ë në orën 5 të mëngjesit, anija avullore “Oreste” nisi lundrimin nga Gravoza për në Kotorr, prandaj muret e Raguzës së lashë një ditë më parë dhe vendosa të kaloj natën në anije. Mbrëmja ishte e bukur, qielli plot me yje dhe në të nuk pashë asnjë re. Një erë e lehtë nga deti freskonj shkëmbinjtë e ndezur gjatë ditës nga dielli. Freskia ndjehej edhe në vilat e banorëve të Raguzës që mbështeteshin në këta shkëmbinj. Prej tyre shpëmdahej aroma e mrekullueshme e luleve që rrethonin rrugën përgjatë kopshteve. Qetësia mbretëronte kudo, dëgjohej vetëm fëshfëritja e valëve të detit që përkëdhelnin bregun. Hëna filloi të ngrihej mbi plantacionet me qiparisa dhe hodhi rrezet e saj mbi malet, qytetin, detin, duke ndryshuar gjithë horizontin e natës me një tisë tjetër madhështore. Është e çuditshme se si i njëjti vend dhe e njëjta rrethinë të lënë tjetër përshtypje natën, në krahasim kur ato i shikon në dritën e diellit, duke të ndryshuar ndjesitë shpirtërore. Kjo nuk ndodhi me mua kur u gjenda në kuvertën e anijes dhe hodha sytë drejt detit të pafund, kur në hapësirën pambarim të qiellit, të mbushur plot me yje harrova krejtësisht bukuritë e rrethinave dhe gjithçka të asaj që më rrethonte. Ndërkohë, mendimi më shkoi tek Zoti, Krijuesit të kësaj natyre të mrekullueshme, e cila na mëson që ta njohim Atë, ta adhurojmë dhe ta duam. Hyra në kabinë për të kryer meshën e mbrëmjes dhe gjatë kohës së bisedës në heshtje me Zotin, gjumi më kaploi qepallat. Vetëm atëherë kur rrezet e diellit që po perëndonte hynin nëpërmjet dritareve të vogla, më bënë të kuptoja se dita i la vendin natës.
Avullorja kishte disa orë që po lundronte dhe po kalonte pjesën më të madhe të Adriatikut. Duke mos patur asnjë ishull përreth, deti filloi të lëkundë dhe të ngrejë anijen aq fort përpjetë, saqë ishte e pamundur të qëndroje në kuvertë. Zëri monoton i komandes së anijes bashkohej me sëkëllimën e makinerisë, si dhe me buçhjen e valëve.
Melankolia, kjo sëmundje e detit, pushtoi pothuajse gjithë udhëtarët.. duke i detyruar që të gjenin qetësi në kabinat e tyre. Vetëm mbas disa orëve lundrim, deti u qetësua, atëherë kur "Oreste" kaloi fortesën “Punta d’Ostro” dhe hyri në Grykën e Kotorit. Edhe në anën për karshi “Punta d’Arza” ngrihet një fortesë tjetër. Terreni midis tyre dhe ishullit të dikurshëm Mamola, i shëndrruar edhe ky në një fortesë të fuqishme, mbrohet nga një kurorë që qëndron si roje në një prej portave më të famshme të botës. Ajo përjetohej në anije, shfaqej në kuvertë, për t’u mrekulluar me pamjet mbresëlënëse. Këtu ndodhen katër gjire në formë trekëndëshe, që lidhen midis tyre me kanale që ngjeshen pranë maleve shkëmborë të Dalmacisë, Hercegovinës dhe Malit të Zi.
Hyjmë në gjirin e parë, Toplën, që përpara ka qytezën kështjellë piktoreske “Castelnuovo”, që sllavisht quhet Hercegnovi. Atë e themeloi mbreti i famshëm boshnjak Tvartko I në vitin 1373. Pastaj ai i takoi Venecias, për njëfarë kohe edhe Spanjës, të cilës i dedikohen ndërtimet e mureve piktoreskë e të fuqishëm të kështjellës. Pas kësaj, ai humbet për një shekull e gjysmë nën thundrën e osmanëve, dhe më pas ra përsëri në zotërimin e Venecias. Që nga kjo kohë me të është lidhur fort fati i gjithë qyteteve të Grykës së Kotorrit.
Për syrin, Castelnuovo paraqet një pamje të këndshme. Ai ndodhet midis plantacioneve me ullinj, portokalle dhe limona, nën hijen e rrapeve të gjatë dhe qiparisave të lartë, i zhytur në det dhe i mbrojtur nga një kështjellë e fortë me stilin e asaj kohe. Krahas varfërisë së bimësisë të rrethinave shkëmbore, gjelbërimi i pasur dhe i dendur këtu, në krahasim me territoret e tjerë, tërheq vëmendjen e çdo udhëtari dhe josh drejt vetes banorët e qyteteve fqinjë.
Lëvizjen e saj nga Castelnuovo, anija e drejtoi tek kanaii “Kumbur”, që lidh gjirin e Toplës me “baja di Teoda” që ështe gjiri më i madh nga gjithë të tjerët që bëjnë pjesë në Grykën Kotorrit. Këtu pata ndjesi të çuditshme, të cilat u shumuan pe shkak të kanalit tjetër që quhet “la Catena”. Ai është aq i ngushtë. saqë në kohët e mëparshme, ndoshta edhe sot, e mbyllin me nj’ zinxhir për të penguar hyrjen e anijeve armike, nëse ato rastësishl në mënyrë të papritur mund të kalojnë pengesat e shumta, postet rojeve dhe përforcimet që ruajnë Grykën e Kotorrit.
Duke dalë nga kanali “Le Catene”, nga ana e majtë, para nesh kemi gjirin e Rizanit, nga e djathta gjirin e Kotorrit, ndërsa së largu duket qyteza Perasto, dikur e famshme prej flotës tregtare që kishte. Para saj janë dy ishuj të vegjël, ku ndodhen dy faltore, kisha të Zotit, njëra e ritit lindor dhe tjetra e atij perëndimor. Ishujt janë aq të vegjël dhe të sheshtë, saqë duken sikur shërbejnë si kisha monumente të Shën Gjergjit dhe Shën Mërisë “dello Scarpello”, sepse, përveç banesës për famullitarin, aty është vështirë të gjendet ndonjë hapësirë tjetër e lirë. Ajo që ka mbetur është e caktuar për besimtarët që vijnë për peligrinazh, në rastet kur gjatë ceremonive fetare vendet që ndodhen brenda kishave janë të zëna.
Në ditën e festimit të Fjetjes së Shën Mërisë, jo vetëm në Peraste, por dhe në rrethinat e tjera, besimtarët shpejtojnë të marrin pjesë në procesionet me ikonën e Shën Mërisë. Ajo transportohet me varka në kishën fqinje të Perastos. Sa pamje e bukur duhet të jetë kjo, ku me mijëra varka me vela të ngjyrave të ndryshme, të mbushura plot me besimtarë të veshur me rroba të bukura popullore, me flamuj të vegjël në duar lëvizin me ngadalë pas varkës më të madhe të mbuluar me një kuvertë të purpurt, e cila mban dhe ikonën e Shën Mërisë “dello Scarpello”.
Ju lutem, përfytyroni: qielli i kaltër, drita që dridhen, rreze të pastra diellore, deti me valët blu, vargmale shkëmborë dhe midis tyre gjithë kjo ceremoni e jetës fetare, me muzikë dhe këngë që dalin nga mijëra gjokse. Kështu pra, do të kemi një pamje të shkëlqyer, të cilën do ta kishte të vështirë ta vizatonte një penel, qoftë dhe nga dora mjeshtërore e një piktori. Vetëm në “miniaturë*' e pashë këtë skenë, kur në ditën e festës, banorët e Perastos, me varka të vogla me vela shpejtonin për në Meshën e Shenjtë për në “Sanctuarium” -in më të famshëm në tokën dalmate, atë të “Madonna dello Scarpello”. Vetë zemra ma bënte që të ndalesha në vendin e çuditshëm dhe të falesha së bashku me popullatën sllave. Por, për fat të keq, anija avullore vazhdoi lundrimin për në qytetin e Rizanit. Aty la ushtarët, mori të tjerë dhe, duke lundruar për njëfarë kohe përgjatë gjirit, u nis përsëri për në Perasto, Stelievo, Perzagus dhe në qytezat e tjera të shpëmdara në pellgun e Gjirit të Kotorrit.
Me sa duket, në botë nuk ka port të tillë që, për sa i përket bukurisë dhe pozitës strategjike, sigurisë dhe përmasave të mund të krahasohet me Kotorrin. Liqeni në malet e Alpeve ose “Morskie Oko” që ndodhet në Poloni në mes të Tatrave, i vlerësuar me nota shumë të larta, mezi jep një pamje të zbehtë të vendndodhjes të një cope deti që i ngjitet shkëmbinjve, në krahasim në atë të Kotorrit, me majën e malit që takon retë e qiellit. Dhe ç’mund të thuash pastaj për labirintet e këtyre kanaleve, për ishujt e vegjël, fortifikimet, të gjitha këto që e zbukurojnë atë, sikur të jetë një sallon balloje me përmasa të mëdha, në të cilën mund të organizohej një | koncert i të gjitha flotave të Evropës të grumbulluara së bashku. Si foletë e dallëndysheve të ngritura nëpër shtëpitë, të mëdha apo të vogla, atyre të lejlekëve të ngritura majë pemëve nëpër kopshtet e fshatrave, ashtu dhe këtu, nëpër majat e maleve, kanë mbirë kështjellat, bastionet, fortesat me topa të gatshëm për të goditur me breshëri dhe të bëjnë shkrumb e hi armikun që do të guxonte të prishte qetësinë në këtë harmoni detare. Kjo qetësi dhe harmoni mos vailë kanë qenë ndonjëherë të rrezikuara? Sigurisht që po. Madje, që nga kohët dhe traditat e hershme.
Me kalimin e shekujve, Kotorri kaloi nga një dorë në tjetrën, njëherë ishte republikë më vete, herën tjetër ishte nën thundrën e robërisë.
Si rrjedhojë e përkujdesjes së Serbisë, në shekullin XIV, Kotorri administronte një flotë pothuajse të barabartë në numër me atë të Raguzës, ndërsa tregtinë e tij e shtriu larg, përtej D.etit Mesdhe dhe përtej Hercegnovit fqinj. Gjithashtu, ai nuk përfilli aleancat me Raguzën dhe as me Venecian. Sipas nevojave që kishte, popullata e Kotorrit njëherë thërriste për ndihmë njërën prej këtyre republikave dhe më pas tjetrën. Kur ata kërcënoheshin njëherësh prej këtyre të dyjave, kërkonin ndihmën e Serbisë, Bosnjës, Hungarisë ose princërve të Balshajve, në varësi se cili shtet do të jepte më shumë garanci për të ruajtur pavarësinë e Republikës së vogël.
Përfundimisht, si rezultat i tensioneve të vazhdueshme në marrëdhëniet me fqinjët, Republika e Kotorrit krijoi bindjen se do të zhdukej nga skena e historisë, në rast se nuk do të pranonte një përkujdesje të vazhdueshme nga një shtet i fuqishëm. Për këtë, në korrik të vitit 1420, portat e saj ia hapi Pjetër Loredano-s, legatit të Venecias dhe pranoi pushtetin e dozhëve, me kusht që do të vazhdonte të kishte privilegjet e mëparshme, si dhe statusin që dikur ishte miratuar nga mbretërit serbë.
Që nga kjo kohë, historitë e Kotorrit janë pothuajse të njëjta si ato të gjithë qyteteve dalmatë që ishin në varësi të dozhëve venedikas.
Me fillimin e këtij shekulli, në Grykën e Kotorrit u zhvilluan luftime të përgjakshme. Flotat e Anglisë, Francës dhe Rusisë kanë qëndruar gjatë në këtë Grykë. Në veçanti, kjo e fundit (flota e Rusisë) mendonte se do të qëndronte përgjithmonë, por fatet e historisë rrodhën ndryshe. Napoleoni përgatiti terrenin për pushtimin e saj nga monarkia e Hasburgëve. Ndërkohë Austria kuptoi rëndësinë e vlerave të jashtëzakonshme strategjike të Grykës së Kotorrit. Prandaj ajo i ruante si sytë e ballit të gjitha fortesat dhe fortifikatat, tek të cilat ushtarët ngjiteshin si milingona në serpentinat e kategorive të ndryshme të rrugëve, duke vrapuar pas rënies së burisë ushtarake, e cila shpëmdahej si jehonë nëpër grykat e thepisura.
Jo vetëm për sa i përket rëndësisë strategjike ushtarai. Kotorri është njëkohësisht edhe qendër fetare, ndonëse shar- e kristianizmit janë ndeshur me kërcënimet e armikut.
Shqipëri, ndonëse ajo ndodi larg, osmanët edhe sot sil' ashpër ndaj të krishterëve që quajnë kaurë. Deri vonë kështu . qenë edhe në Hercegovinë. Mali Zi, që i përket besimit ortodoks, ndoshta ka qenë më i rrezikshëm se sa osmanët.
Kështu që, si një krillë që ruan kopenë e saj, edhe peshkopi katolik përkujdeset për grigjën që i është besuar.
Ashtu përkujdeset për të vetët edhe peshkopi serb i besimit lindor të krishterë. Si dhe më parë, ky i fundit rezidencën e ka në Kotorr, gjë që ne nuk e dinim. Për sa i përket katolicizmit, një gjë është e sigurt se, që në Sinodin e parë të Nicës ishte i pranishëm edhe peshkopi Gjoni I nga Kotorri (viti 325), ndërsa peshkopi i dytë, kolegu i tij nga Rizani mori pjesë në Sinodin e mbledhur në Romë prej Papës Shën Julianit në vitin 341.
Përderisa në Grykën e Kotorrit gjenden dy peshkopë në shekullin IV, atëherë mund të hamendësojmë se besimi i shenjtë është përhapur këtu në dy shekujt e parë të erës sonë, ndoshta prej vetë shenjtoritTitus, apostolit të Dalmacisë, nxënësit të Shën Palit. Megjithëse nuk gjeta asnjë gjurmë se kristianizmi në Kotorr filloi që në kohët apostolike," ka ië ngjarë që kjo të jetë e vërtetë. Sulmet e paganëve të avarëve dhe sHavëve nuk mundën të zhduknin krishtërimin, përkundrazi, vetë pranuan Pagëzimin e Shenjtë. Kjo është shenjë që kristianizmi me lëshuar rrënjë të thella në Grykën e Kotorrit. Megjithatë . sende të kristianizmit të shtatë shekujve më parë të erës më shumë sende këtu mund të gjesh të periudhave, duke gjysma e dytë e shekullit VIII.
Përderisa tregtarët venecianë nuk kundërshtuan, patrikët e Kotorrit me një procesion ceremonial reliken e shenjtë e dërguan në vendin ku sot ndodhet kisha katedrale e Shën Trifonit. Që nga ajo kohë, figura e Martirit të Shenjtë gjendet në flamujt e qytetit, në vulat e republikës, madje edhe në monedha, të cilat që nga ky çast quhen “trifona”. Reliket e shenjta i dhanë frymëzim banorëve për të ndërtuar kishën për këtë shenjtor Patron. Kur me kalimin e kohës rezultoi se ajo ishte e vogël, në shekullin XIV ndërtuan një kishë të re, më të madhe, që sot është e njëjta kishë që është dhe si katedrale e Kotorrit.
Brendësia e saj është e bukur, e zbukuruar me mermer. Për ne edhe për një arsye tjetër, ajo është e shtrenjtë, sepse në të ruhel kryqi me drurin e shenjtë të Kryqit, me të cilin Ati Marek d'Aviano bekoi Sebieskin kur në malin Kahlemberg ai nisi sulmin ne kampin osman.
Jo më pak interesante me reliken e Shën Trifonit lidhet edhe një histori tjetër e shekullit XVIII. Mateo Bonascio, i ashtuquajturi Bevali, një tregtar nga Kotorri, i cili për interesa tregtare përshkoi gjithë Serbinë, Maqedoninë dhe më në fund mbërriti Kostandinopojë. Këtu u njoh me një murg të moshuar dhe, duke përfituar nga përzemërsia e tij, pranoi mikpritjen që i ofroi. Meqenëse ai ishte një i moshuar besimtar i devotshëm dhe njihte mirë gjendjen në vend, i tregoi Bonascios se ai kërkonte për një kohë të gjatë pa asnjë rezultat kafkën e Shën Trifonit. Këtë relike të shenjtë, bashkë me relika të tjera i kishte vjedhur një dorë hajdute nga katedralja e Kotorrit në fund të shekullit X. I gëzuar nga ky tregim, i moshuari e njoftoi atë se këtë relikë e ka ai vetë. Në vijim të bisedës tha: “Një ditë përpara mbërritjes tënde, në gjumë m’u faneps Shën Trifoni dhe më kujtoi që të mos ia fsheh kafkën e tij ndonjë dalmati që do të interesohej për të.
Bonascio-ja i lumturuar se gjeti reliken e humbur u nis bashkë me të për rrugë nga Selaniku për në Durrës. Atje hipi në një anije për në Kotorr. Për shkak të vështirësive paparishikuara që i ndodhën gi rrugës, u detyrua të ndalonte në Ulqini. Reliken e Shenjtë ai e vendosi vrap në manastir, ndërsa vetë shpe « nëpërmjet maleve shkëmborë të vajtur sa më parë në qytetin ; lindjes. Lajmi për ngjarjen e lumtu- parapriu Bonascion, sepse në Kotori tashmë dinin gjithçka për të.
Për këtë arsye, në qytetin e tregtarit besimtar u organizua një procesion për këtë ngjarje. Në një kohë të shpejtë, Senati i Kotorrit i dha atij një anije dhe disa shoqërues për të sjellë në mënyrë të sigurt kafkën e Patronit të Shenjtë.
Këtë përfaqësi e pritën përsëri me ceremoni kur u kthye, ndërsa reliken e vendosën në kishën katedrale, ku ndodhet edhe sot, e cila është e famshme për mrekullitë e shumta.
Gjithashtu, banorët e Kotorrit kanë edhe shenjtorët e tyre që u besojnë. Dy prej tyre janë më të shquarit ndaj të tjerëve dhe konkretisht: Nicetus Macarius dhe Gjoni nga Kotorri, të martirizuar gjatë kohës së perandorit Leon Ikonoklasti. Aktet e martirizimit për ta tregojnë se kanë qenë të lidhur me pranga, të kallur nëpër burgje dhe, kur nuk kanë pranuar të jepnin pikturat e shenjta për t’i shkatërruar, u masakruan me urdhër të perandorit.
Organizimi i Republikës së Kotorrit, për shumë problematika, të kujton Raguzën. Dyzet patricë, që midis tyre nuk kishin asgjë të përbashkët për sa u përket lidhjeve fisnore, krijuan “Këshillin e Lartë” (Consilium Majus), i cili merrej me pushtetin legjislativ, me çështjet financiare dhe ato gjyqësore. Deri në fund të shekullit XIV, mbledhjet e këtij këshilli bëheshin në kishën katedrale të Shën Trifonit, ndërsa më vonë, deri në tërmetin e vitit 1667, në “Sallën e madhe” të pallatit të këshillit nën drejtimin e kontit (del Conte).
“Conte” kishte pozitën më të lartë në këtë shtet të vogël. Ai zgjidhej në Asamblenë e Përgjithshme të fisnikëve të Kotorrit që dilte nga gjiri i patricëve të qyteteve mike dalmate. Deri në shekullin XIV, mandati i tij ishte një vit dhe më pas vetëm një muaj. Institucioni i “Conte”- s ishte me rrogë dhe përveç kësaj ai merrte edhe një të ardhur në natyrë nga çdo ngarkesë e varkave dhe rrjeti i peshkatarëve. Gjatë mandatit, si atij, po edhe ndonjë prej të afërmve të tij nuk u lejohej të mermin dhurata. Asnjë nuk kishte të drejtë ta ftonte atë në ndonjë banket apo ta bënte kumbarë. Me një fjalë “Conte” nuk duhej të futej në asnjë lloj marrëdhënieje shpirtërore me popullsinë vendase. Madje atij nuk i lejohej që, pa miratimin e Këshillit të Lartë, të kalonte jashtë qytetit. E tillë ka qenë përkujdesja në zbatimin e ligjeve të Republikës, me qëllim që ai të drejtonte shtetin, t’i përkushtohej atij me gjithë shpirt vetëm për të mirën publike.
Magjistratura e dytë e Kotorrit ishte “Consilium Rogatorum Ajo përbëhej nga katërmbëdhjetë anëtarë, shumica e të cilëve përtëritej për çdo vit nga këshilli prej rrethit të fisnikëve Ivy senat vendoste për luftën dhe paqen, zgjidhte interesat urgjeme shtetërore, emëronte ambasadorët dhe i udhëzonte ata për çështjet civile, shqyrtonte çështjet më të rëndësishme kriminme. mbikëqyrte shpalljen dhe zbatimin e ligjeve. Nga kjo përbërje diitc “Këshilli i Ulët”. Ai zgjidhte çdo vit tre gjyqtarë. Kjo zgjedhje ishte e formës së prerë dhe dënohej me gjobë në rast se gjyqtai i ; zgjedhur i shmangej pranimit të detyrës. Nën drejtimin e Kontil, gjyqtarët formonin gjykatën më të lartë. Në rast se ndodhte që të krijohej ndonjë dyshim ose ndonjë ngjarje që nuk parashikohej në legjislacion, anëtarët e kësaj gjykate ishin të detyruar të konsultoheshin me të tjerë më të moshuar, ose t’i zgjidhnin ato sipas të drejtës zakonore. Të pandehurit mbroheshin nga avokatët dhe kishin të drejtë të apelonin vendimet e gjyqit tek gjykatat italiane, p.sh. në Romë, Peruxhia, Bolonjë, Padova dhe në Veronë. Magjistratura e tretë që quhej “Këshilli i Ulët” (Consilium Minus), përbëhej nga shtatë anëtarë që zgjidheshin me shumicën e votave të anëtarëve të “Regatorium”-it. Senatorët e tij, bashkë me Kontin, zbatonin ligjet e miratura nga Këshilli i Lartë ose nga Senati dhe jashtë përfaqësonin pushtetin më të lartë të Republikës.
Pra shohim se qeverisjet e Kotorrit, të ngjashme me ato të Raguzës dhe të disa republikave të tjera të vogla, si të Perastit dhe Budvës, ishin aristokratike. Fisnikëria përkujdesej aq shumë për privilegjet që kishte, saqë me statut i ndalohej të lidhej me shtresat jashtë saj, në të kundër fëmijët do të klasifikoheshin si plebej. Është për t’u çuditur se edhe nëpër manastiret ruheshin plotësisht dallimet shoqërore. Manastiret e Etërve Domenikanë, të kishave të Shën Palit dhe Shën Kollit ndaloheshin të pranonin ata që nuk i përkisnin serës së fisnikëve. Madje këtë shembull e ndoqën dhe manastiret e femrave. Disa prej tyre, si manastiri i Shën Mërisë ual ponte Gordichio”, i themeluar në vitin 1340, apo ai i Shën Klarës (1364) përcaktoheshin vetëm për shtresën e fisnikëve. .ndërsa manastire të tjerë, si ai i Shën Jozefit dhe Shën Luçit ishin m për vajzat e plebejve.
Për sa i përket situatës së sotme, gjithçka ka ndryshuar, Shumë manastire janë zhdukur nga faqja e dheut, të tjerë janë shndërruar në magazina ose janë boshatisur. Etërit Françeskanë në dy manastiret e tyre, siç u binda dhe vetë, kishin vetëm tre kapllanë. Nga pasuritë e mëparshme kanë mbetur vetëm rrënojat në kishën katedrale, ndërsa gjendja materiale e kapllanëve të zënë në shërbesat fetare krahasohet pothuajse me varfërinë. Dikush që njeh mirë situatën, një vendas, i tha shkruesit të këtyre rreshtave se, ne famullitarët marrin një pagë vjetore fikse prej 40 zllotëve.
Nga kujtimet tradicionale të Kotorrit, njëri nga më interesantët që është ruajtur deri tani, është ajo e vëllezërve të Shën Kollit. Ai u krijua që në shekullin XIII, sipas mënyrës së krijimit të shoqatave të sotme të ndihmave të ndërsjellta. Gjithësisht ato quhen “Marinerezza” për arsye se në të bëjnë pjesë vetëm marinarët e Kotorrit. Secili “vëlla” çdo vit paguan një kuotë në arkën e përbashkët, nga e cila marrin ndihma të sëmurët dhe të paaftët për punën e marinarit, ndërsa vajzat për pajën e tyre. Gjithashtu, me këto fonde mbulohen dhe shpenzimet që bëhen për sjelljen e trupave të “vëllezërve” që vdesin në terrene të pabanuara, ose në vende pa besim fetar.
Nëpër rrugët e qytetit, në një kopsht të bukur publik, buzë detit dëgjohet të fiitet kaq shumë gjuhë si dikur kur ndërtohej kulla e Babilonisë. Mbi të gjitha, vëmendjen ma tërhoqën më shumë malazezët. Ata më hynë aq shumë në zemër, saqë pata dëshirë të shihja folenë e tyre sekrete, për të cilën kisha dëgjuar shumë gjëra prej kohësh. Rasti për këtë u paraqit i shkëlqyer. Kisha për të shkuar në kryeqytetin e Shqipërisë osmane. Nga Kotorri vetëm dy rrugë të çojnë atje: ose nëpërmjet detit për në portin osman të Shëngjinit (San Giovanni di Medua) dhe pastaj me kuaj për në Shkodër, ose nëpërmjet Malit të Zi dhe liqenit të Shkodrës, ku në cepin e tij fundor shtrihet kryeqyteti i Shqipërisë.
Për këtë më ofruan rrugën e parë si më të sigurt, për më tepër se në këtë rrugëtim do të shkonte nga Kotorri edhe kryepeshkopi i Shkodrës, Hirësia e tij, Guerini. E kisha të lehtë për t’u bashkuar me të, pa qenë nevoja të shoqërohesha nga nëpunësi i konsullatës austriake, i cili vjen nga Shkodra në port për të marrë postën që i sjellin anijet. Ndërkohë, rruga e dytë, më thanë troç se, është shumë e rrezikshme si për malazezët, ashtu edhe për osmanët. Për fat, ata që më frikësuan ishin italianë, për të cilët dihet se, krahas shumë të mirave që kanë, nuk shquhen shumë për trimëri. O do të shkoj tani në Malin e Zi, ose asnjëherë! Prandaj vendosa të shkoj në Cetinë. Duke qenë se është kryeqytet, atje do të mund të takohem mc ministrin austriak, në oborrin e princit, prej të cilit mund të informohem më mirë nga të tjerët nëse rruga e mëtejshme nga Maii i Zi për në Shkodër është e mundshme për t’u bërë. Në fund të fundit isha i bindur se do të kisha edhe ndihmën e tij, për mëse kisha me vete edhe një letër rekdmandimi për të. Prandaj "•-•sita kuajt për në orën tre të mëngjesit të ditës së nesërme, me qëllim që të udhëtoja në freski nëpër malet shkëmborë, ndërsa mbrëmjen e kalova midis miqëve, Etërve Françeskanë.
Kështu përfundova udhëtimin nëpër Dalmaci, duke mos e ditur se tre vite më vonë do të ndodhesha përsëri në bregdetin e saj dhe do të thithja përsëri ajrin e freskët të detit gjatë kthimit nga udhëtimet e gjata në Bosnjë dhe Hercegovinë.
