Ne këto vitet e fundit një ndër problemet qendrore të kërkimeve e studimeve ne fushën e prehistorisë ka qenë problemi i autoktonisë dhe i lashtësisë se ilirëve. Pas gërmimeve shumëvjeçare ne Maliq të rrethit të Korçës, ku sic dihet u zbulua një banim shumështresësh dhe me perfundLtiet e arritura u vu një bazë e mire për studimin e prehistorisë se vendit tonë1), gjatë verës se viteve 1966-67 u bënë gërmime sistematike ne vendbanimin prehistorik të Trenit, ne rrethin e Korçës. 2)
Ne vendbanimin e Trenit gërmimet u zhvilluan ne dy sektorë, ne Shpellë (sektori A) dhe ne banimin sipër shpellës (sektori B).
Shpella e Trenit, që njihet nga banorët e fshatrave të afërta edhe me emrin shpella tek «Gryka e Ujkut» ndodhet buzë liqenit të Prespës se Vogël, ne skajin më jugperëndimor të istmit të tij, 856 m. mbi nivelin e detit. Hyrja e saj me pozicion nga veriu, 12 m. larg bregut të liqenit, poshtë është më e gjerë, ndërsa lart vjen duke u ngushtuar, 5 m. e gjerë dhe 4 m. e lartër me këto permasa vazhdon me një koridor të gjatë 9 m. dhe pastaj menjëherë zgjerohet duke formuar dhomën e pare që zë një sipërfaqe prej 360 m2. Në skajin jugor të dhomës se pare gjendet një hyrje e vogël që të çon në dhomën e dytë, e cila është pak më e madhe se e para. Shpella ka edhe degëzime e kthina të tjera që nuk paraqesin ndonjë interes për faktin se nuk kanë qenë përdorur për banim. Vlen të shtojmë se mbi hyrjen e shpellës, në të majtë të saj, ndodhet një dritare natyrore, që çon dritë dhe ajër në dhomën e pare, duke krijuar kushte shumë të përshtatshme për banim.
Vendbanimi sipër shpellës shtrihet në dy tarracat e faqes jugore të kodrës, rreth 50 m. larg dhe~afër 30 m. më lart nga hyrja e shpellës. Tarraca e sipërme është më e vogël dhe zgjatet pak pjerrtas në drejtimin VL-JP. Në skajin JP bashkohet me tarracën tjetër, e cila është më e madhe dhe ka një pozicion horizontal me drejtim L-P.
Gjatë dy fushatash u gërmua një sipërfaqe prej 280 m2 në sektorin A dhe një sipërfaqe prej 420 m2 në sektorin B.
Gjatë gërmimit u zbulua një material i pasur arkeologjik si enë të piota, fragmente të shumta të enëve të thyera, vegla pune e gjetje të tjera. Studimi i shtresave kulturale se bashku me materialin e zbuluar në to na dha mundësinë të arrijmë në përfundimin se këtu kemi të bëjmë me një banim të vetëm, që ne disa periudha banimi kryesor ka lëvizur nga shpella në tarracat sipër saj, apo nga tarracat në shpellë, kurse në disa periudha të tjera ka qenë shtrirë në të dy banimet. Për këtë arësye përfundimet e arritura për të dy banimet do t'i parashtrojmë se bashku.
Në të dy sektorët e gërmuar u fiksuan si stratigrafikisht, ashtu edhe nga lënda arkeologjike, këto periudha banimi.
Gjurmët më të hershme të banimit i takojnë pra eneolitit të vonë. Kjo pe- riudhë është përfaqësuar më mire në vendbanimin shpellor, nga një shtresë kul- turale që formohej nga çakëll me përzierje argjile e pak rërë e trashë 0,50 m. Në sektorin B shtresa kulturale e eneolitit të vonë formohej nga argjilë e përzier me rërë, e trashë 0,20 m.
Nga arkitektura e banesave të kësaj periudhe nuk është ruajtur asgjë. Të pakta janë edhe veglat e punës që i takojnë eneolitit të vonë. Midis tyre mund të përmendim dy sopata guri të tipit daltë, disa gurë mokra dhe një sasi jo shumë e madhe ashklash prej stralli.
Materiali qeramik që u zbulua në këtë shtresë, megjithëse është i pakët, në krahasim me atë të periudhave të tjera, paraqet interes të veçantë, mbasi ka tipare të qarta të qeramikës se eneolitit të vonë të Maliqit. Format më të shpeshta të enëve janë kupat me profil S- je, pjatat me buzë pak të ntrashura, tasat, çerepët etj. (Tab. III). Ornamentet që zbukurojnë qeramikën, janë kanelyrat, pikturimi gri dhe ai me bojë të bardhë, ornamente me vija e pika të bëra me ngulitje, me spirale, i bërë me ngulitje ose gërvishje, i cili nganjëherë mbushet me bojë të bardhë, etj. Qeramika e eneolitit të vonë është me lustër ngjyrë gri e të zezë në gri me lustër (Tab. IV). E pare në tërësi, si nga teknika e punimit të enëve, format, stili i pikturimit me ngjyrë gri mbi sfond té zi, pikturimi me bojë të bardhë, zbukurimi i enëve me kanelyera, qeramika e fazës Tren I ka një ngja- shmëri të piote me qeramikën e fazës Maliq Hb. Kjo përputhje e piote e se eneolitit të vonë të Trenit me atë të se njejtës fazë të gjetur në Maliq, dhe fakti që këto dy qendra nuk ndodhen veçse 24 km. larg njera-tjetrës e pò në të njëjtën luginë, tregon qartë se këtu kemi të bëjmë me dy vendbanime të se njejtës kulturë, ose me fjalë të tjera, vendbanimin e Trenit e ka banuar një po- pullsi bartëse e kulturës se Maliqit3), e cila sic dihet ka qenë vendosur në këtë luginë jo më vonë se në periudhën e eneolitit të hershëm.4) Kurse në eneolitin e vonë kultura e Maliqit, me sa duket, u shtri edhe në pika të tjera, një ndër të cilat ishte edhe vendbanimi i Trenit.
Shtresën kulturale të eneolitit, në të dy banimet e ndjek shtresa kulturale e bronxit të hershëm e cila është dokumentuar mjaft mire nga gjetjet e shumta në banimin sipër shpellës. Këtu shtresa kulturale formohet nga argjilë ngjyrë gri e përzier me rërë dhe është e trashë 0,45 m. Kurse në vendbanimin shpellor kjo periudhë përfaqësohet prej një shtrese e nolle 0,ì5 m. argjile ranore ne neiyrë oker me përzierje çakëlli.
Nga arkitektura e banesave të kësaj periudhe nuk është ruajtur asgjë.
Me interes të veçantë ishte zbulimi i një shtrese «urnash» ne sektorin B, tè cilat kane qenë vendosur mbi një shtresë dheu të pastër e të bute, të rrethuara e te shtrënguara anash me gurë gëlqerorë (fig. 3). Numri i enëve të piota ose pje- sërisht të thyera i kalon të tridhjetat; ato se bashku me gurët zënë një sipërfaqe prej 45 m2. Trashësia e shtresës se «urnave» lëviz nga 0,15-0,35 m. Vendosja e enëve ne shtresë nuk është bërë njëherësh, por kohë mbas kohe. Nga vendosja e tyre pranë njëra-tjetrës, është rritur zona e «urnave» si ne gjerësi ashtu edhe ne gjatesi. Ne çdo rast ne vendin e vendosjes është zhvilluar një djegie, nga e cila është ruajtur shtresa e hirit me thëngjijtë, kurse gurët përreth pjesërisht ishin këthyer ne gëlqere.
Nga sa na lejon materiali të gjykojmë, këtu nuk kemi të bëjmë me urna né funksionin e tyre si enë për varrim, por mendojmë se vendosja e tyre sipas një rregulli të qartë e në vendbanim duhet të jetë lidhur me ndonjë kult apo feste tetare qe ka luajtur një rol të rëndësishëm në botën shpirtërore të banorëve pre- histonke te Trenit. I rëndësishëm është edhe fakti që po këtë rit, me pak ndry- shime, e gjejme te ruajtur tek banorët e qytezës ilire të Gajtanits (rrethi i Shkodrës) ne epoken e hekunt, gje që shpreh një unitet nga pikëpamja etnike midis ba- noreve te epokes se bronxit të hershëm të Trenit dhe banorëve të Gajtanit.
Enet prej balte të periudhës së bronxit të hershëm në shumicën e tyre ianë me parete mesatare e të trasha, të pregatitura nga një brume argjilor jo shumë î paster, i perziere me rërë herë-herë të trashë. Pjekja është e mire por jo e piote Format qe ndeshen më shpesh, janë kupat, tasat, filxhanët me një vegje poshtë buzes ose ne lartesinë e buzës, gotat, enët me dy vegje unazore etj. (Tab V) Zbukurimet jane te pakta e të thjeshta: ndër to mund të përmëndim shiritat në reliev te zbukuruar me gropëza, zbukurim me një rrjesht vrimash poshtë buzës te bera para pjekjes, zbukurim me gropëza nën buzë ose me vija të theksuara siper buzes, zbukurim me themtha të vegjël e të ndarë, pullat e rrumbullakta në rehev etj. Nje tipar dallues i kësaj poçarie, që përbën edhe një element të rëndesishem datimi, eshtë qeramika që ka faqen e jashtme të sprucuar. Qeramika e fazës Tren IIa man mjaft elementë teknologjike e tipologjikë te periudhës paraardhëse dhe pasurohet me forma e motive tërësisht të reja që jane shprehje e ndryshimeve cilësore që pëson poçaria në periudhën e bronxit té hershëm. Duke e paré né raport me kulturën e Maliqit, ajo i përgjigjet fazës Maliq IIIa6.
Në periudhën e bronxit të vonë vendbanimi i Trenit jo vetëm që rifilloi të banohet po nga bartësit e kulturës së Maliqit, por ai u rrit mjaft. Për këtë dëshmon në radhë të pare shfrytëzimi maksimal i sipërfaqes së banuar brenda në shpellë, në hyrje dhe në strehën para hyrjes. Jo vetëm kaq, por edhe buzë kanalit të Ventrokut u gjetën gjurmë të padiskutueshme të pranisë së banimeve të hapta. Së dyti, dhe më mire akoma, është qeramika e shumtë me tërë gjetjet e tjera që shpreh këtë rritje e zhvillim të vendbanimit në periudhën e bronxit të vonë.
Periudha e bronxit të vonë është përfaqësuar në sektorin A nga një shtresë kulturale argjilore në ngjyrë kafe, me çakëll dhe gurë të mëdhenj, e trashë 0,84 m.
Edhe nga arkitektura e kësaj periudhë nuk është ruajtur asgjë. Edhe veglat e punës janë shumë të rralla; nga ato vlen të përmendim: një çekan i brimuar e jo i piote guri, disa fëndyj kocke, ashkëla stërralli të përdorura dhe gurë mokre. U gjetën gjithashtu rrotulla boshti, pesha vegjesh vertikale, pesha rrjetash peshkimi prej balte etj. Si në të gjitha shtresat e tjera edhe këtu kockat e kafshëve të buta e të egra janë të shumta. Kurse brij dreri të përdorura ose të këthyer në vegla pune janë shumë të pakt, ndryshe nga gjetjet e vendbanimit Maliqit, ku briri i drerit gjendet me shumicë.
Ajo që përfaqëson më mire këtë periudhë, është qeramika, e cila dallon për larminë, shumëllojshmërinë e përsosmërinë e formave, për pikturimin dhe pjekjen e mire. (Tab. VI). Midis formave të enëve po përmendim enët me trup konik poshtë e cilindrik lart, me buzë të profiluara ose të drejta dhe me dy vegje vertikale shumë të zhvilluara mbi buzë (Tab. VI, 4-8) ; enë me trup sferik, me qafë të shkurtër cilindrike, me ngjyrë shumë të gjerë, me buzë pak të profiluara dhe me dy vegje horizontale të tipit vish-bone; enë me vegje të tipit brinake (Tab. VI, 9,10); enë me grykë oblike (Tab. VI 19) etj.
Për zbukurimin e enëve është përdorur vetëm pikturimi para pjekjes, e më rrallë zbukurimi me shirita në reliev të vendosur poshtë buzës së enës e të mbushur me gropëza; në ndonjë rast është përdorur edhe zbukurimi me gërvishje. Ngjyrat e përdorura janë: gështenja, kafja e thellë e kuqja; si sfond përgjithësisht ka shër- byer ngjyra e vet enës, e cila është ngjyrë tulle ose nuança tulle e lustruar, e shumë rrallë ngjyrë gri.
Motivet me pikturim janë lineare, gjeometrike, si trekëndësha të mbushur me vija paralele; breza me rrombe të vegjël, në ndonjë rast motive në forme fushe shahu dhe kombinime vijash e figurasti nga më të ndërlikuarat (Tab. VII). Si shumëllojshmëria e motiveve ashtu edhe ekzekutimi me harmoni e shije i tyre, flasin për një poçari të zhvilluar që ka arritur një përparim të dukshëm.
E pare në tërësinë e saj, qeramika e bronxit të vonë e zbuluar në shpellën e Trenit, bën pjesë tërësisht në kulturën e Maliqit, por paraqet një fazë të mëvonshme se faza Maliq III d. Për ta pasur më të qartë këtë renditje kronologjike dhe këtë lidhje të ngushtë të qeramikës së bronxit të vonë të Trenit me qeramiken e fazës III d të Maliqit, e quajmë të nevojshëm të përmendim shkurtazi disa tipare e veçori të kesaj të fundit.
Faza Maliq III d, që përbën fundin dhe kulmin e zhvillimit të poçarisë së epokës së bronxit të vonë ne Maliq, karakterizohet nga një qeramikë me një cilësi të lartë, të pjekur mjaft mire dhe të pikturuar mbas pjekjes dhe para pjekjes. Po theksojmë se qeramika me pikturim mbas pjekjes, nga gjerësia e përdorimit të saj mbizotëron ne mënyrë të dukshme mbi qeramiken e pikturuar para pjekjes; nga pikëpamja kronologjike ajo është më e hershme. Si ne njërin dhe ne tjetrin rast ngjyrat e përdorura janë kafja, kafja e thellë dhe e kuqja mat. Si sfond ka shërbyer zakonisht ngjyra e vet enës, e cila është okër, ngjyrë tulle dhe rrallë bojë hiri. Motivet janë lineare, gjeometrike e ne shumicën e tyre të realizuara me kujdes.
Duke marre parasysh faktet e mëposhtme që: 1) qeramika e pikturuar para pjekjes, e fazës Maliq III d gjëndet së bashku me qeramiken e pikturuar mbas pjekjes, kurse ne Tren po e njëjta qeramikë e pikturuar para pjekjes nuk shoqërohet nga qeramika e pikturuar mbas pjekjes ; 2) ne qeramiken e Trenit u gjetën, ne numër të kufizuar, enë me grykë oblike, të cilat nuk njihen nga poçaria e fazës III d të Maliqit, — mund të arrijmë ne përfundimin se qeramika e periudhës Tren II b është e një kohe pak më të vonë se qeramika e fazës Maliq III d.
Ne qeramiken e pikturuar të bronxit të vonë si ne Maliq ashtu edhe ne Tren me rëndësi është edhe fakti që ne disa drejtime ajo ka tipare të qarta të kulturës ilire, të cilat duken ne tipin e enës me dy vegje vertikale shumë të zhvilluara mbi buzë, forme ene kjo shumë e rendomte ne bronxin e vonë dhe tipike për gjithë kulturën ilire të epokës së hekurit. Karakterin ilir të qeramikës së pikturuar të epokës së bronxit të vonë e shohim edhe ne një radhë motivesh gjeometrike, të cilat përsëriten me po të njejtën rregullsi edhe ne qeramiken ilire të kulturës së Matit7. Tiparet ilire të poçarisë së bronxit të vonë dëshmohen edhe nga enët me vegje brinake që i gjejmë qysh ne bronxin e mesëm, ne tumat e Pazhokut e ne kohë më të vona i ndeshim shpesh né qytezën e Gajtanit, ne tumat e Matit e gjetkë8; dëshmohen gjithashtu edhe nga enët e tipit «biforata» që janë krejtësisht të ngjashme me ato të zbuluara ne Gajtan9 dhe Vajzë.
Tërësia e këtyre elementëve mjaft shprehës të qeramikës së bronzit të vonë të zbuluar né Tren e Maliq, na çon ne dy përfundime: a) kjo qeramikë, me gjithë tiparet e veçantitë e veta lokale, qendron ne unitet e lidhje të ngushtë me qeramiken e zbuluar ne tërë territorin e vendit tonë (Pazhok, Dropull, Vajzë, Mat, Gajtan etj.) dhe b) ne kompleksin e gjithë elementëve që formojnë fizionominë e saj, ajo shpreh karakterin ilir të qeramikës. Kështu qysh ne periudhën e bronxit të vonë, ne kulturën e Maliqit, duke përfshirë këtu edhe Trenin, u kristalizuan një radhë elementësh e tiparesh të poçarisë, të cilët ne epokën e hekurit shërbyen si bazë për zhvillimin teknik dhe pasurimin me forma e motive të qeramikës ilire.
Përsa i takon qeramikës së pikturuar të bronxit të vonë, ajo nuk është një shfaqje e izoluar që e ndeshim vetëm ne Maliq e Tren, por atë e gjejmë me po ë njejtën teknikë punimi dhe me po të njëjtat motive ne Maqedoninë Perëndimore e Qendrore, në Epir e sidomos në vendbanimet e Bubushtit11, Çauçiçës, Kastricës 1 3 e gjetkë, qendra këto që kanë qenë në lidhje të ngushtë me vendbanimet e kësaj zone të pellgut të Devollit. Përfundimi i arritur, se djepi i kësaj qeramike të pikturuar është lugina e Devollit, ne na duket se qëndron plotësisht.
Në fund të mijëvjeçarit të dytë dhe në fillim të mijëvjeçarit të pare p.e. re, me daljen e hekurit dhe me lindjen e kushteve të reja historike, banorëve të Trenit ju desh që krahas banimit në shpellë të kalonin në banimin sipër saj, por tani të fortifikuar me mure. Shtresa kulturale e periudhës se hekurit të hershëm në sek. A është përfaqësuar kryesisht në dhcmën e dytë të shpelles, nga një shtresë argjilore me shumë çakëll, e trash 0,20-0,40 m. Në sektorin B kjo shtresë është •depozituar pranë mûrit rrethues në një sipërfaqe të gjerë rreth 270 m2 dhe for- mohet nga argjile ngjyrë gri me përzierje rëre, gurë e fragmente enësh, trashësia e saj lëviz nga 0,40-1.30 m.
Muri rrethues i gjatë rreth 90 m. dhe 3,30-3,50 m. i gjerë, rrethon kodrën në anën juglindore, ku terreni nuk është i thyer. Pjesa tjetër e kodrës ka një re- liev të thyer shkembor që nuk ka pasur nevojë për mur mbrojtës. Faqia e jashtme e mûrit është formuar nga blloqe gurësh të mëdhenj e mesatarë té papunuar e palidhje. Gurët e faqes se brendshme formojnë një linjë jo shumë të rre- gullt, mbasi në zgjedhjen e tyre nuk është treguar ndonjë kujdes. Midis dy faqeve të mûrit nuk ka asnjë lidhje dhe mesi i mûrit është mbushur me gurë të madhë- sive të ndryshme.
Nga pikpamja teknike muri ka shumë tipare primitive, por më i rëndësishëm është pozicioni i vendbanimit të fortifikuar. Duke e krahasuar pozicionin e tij me qytezat dhe kalatë e tjera të fortifikuara ilire të periudhës se paré të hekurit, vërejmë këto ndryshime: në qoftë se në Tren kemi një vendbanim të fortifikuar, ku muri rrethues nuk është veçse 6-8 m. më lart nga niveli i fushës dhe kufizon një sipërfaqe të vogël prej 4400 m2, vendbanimet ilire të tipit kala, tënjohura në katër anët e vendit tonë, janë të ngritura mbi kodra të larta dhe kanë një pozicion strategjik mjaft të favorshëm. Një vend i tillë nuk ka munguar edhe né Tren, mbasi ngjitur me kodrat e vendbanimet e Trenit fillon e lartësohet mali i Trajanit. Por për mendimin tonë, në fillimin e epokes se hekurit akoma nuk ishte bërë nevojë e domosdoshme ndërtimi i një kalaje të tillë për banorët e Trenit.
Përsa i takon arkitekturës se banesave, në sek. B nuk qe e mundur të kapej asgjê — Në një kuadrat u gjetën fragmentet e një furre të prishur për pjekjen e qeramikës; nga fragmentet e saj janë ruajtur disa pjesë të skarës me vrima dhe pjesë të pareteve anësore të furrës.
Vendin kryesor né gjetjet e periudhës se paré të hekurit e zë qeramika, e cila përfaqësohet nga dy grupe kryesore: a) qeramika e punuar me dore dhe b) qerarrJka e punuar me çark. Ne raportin sasior midis këtyre dy grupeve, qeramika e punuar me çark zë një përqindje mjaft të vogël.
Ne përgjithësi e gjithë qeramika e hekurit të hershëm si nga format, motivet, brumi, ngjyrat dhe pjekja e saj nuk ndryshon nga qeramika e periudhës se bronxit të vonë, bile midis tyre është vështirë të vendosësh një vijë të qartë kufiri. Ndryshimet janë të pjesshme e ne mjaft raste kemi të bëjmë me ndryshime sasiore të qeramikës. Këtë lidhje organike midis gjetjeve të dy epokave më mire se çdo gjë tjetër e shpreh qeramika e pikturuar.
Midis formave të shumta të enëve edhe ne epokën e hershme të hekurit dy janë enët bazë që janë vazhdim i drejtpërdrejtë i formave të bronxit të vonë: enët me dy vegje vertikale të zhvilluara mbi buzë dhe enët me dy vegje horizontale ne trajtë unazore, të cilat ne disa raste vendosen mjaft pjerrtas dhe bile dalin mbi lartësinë e buzës se enës. Një forme tjetër mjaft karakteristike për këtë periudhë janë enët me grykë oblike, të cilat kishin filluar të prodhoheshin që ne periudhën e bronxit të vonë. Këto enë me grykë oblike marrin një përdorim të gjerë ne tërë territorin e Ilirisë dhe bëhen ne epokën e hekurit një ndër elementët tipikë të kul- turës ilire. — Si një forme të re enësh me përdorim të gjerë, duhet të përmëndim enët me fund të lartë, trung konik, pak të zgavruar dhe të pikturuar.
Vendin e pare ne zbukurimin e qeramikës e zë pikturimi, i cili është bërë ne të gjitha rastet para pjekjes; ngjyrat e përdorura janë po ato që gjejmë edhe ne qeramikën e periudhës se bronxit të vonë, me të vetmin ndryshim që këtu del edhe pikturimi me bojë që ka shkëlqim argjendi. Kështu ndodh edhe me v motivet që ne pjesën dërmuese përsërisin ato të epokës paraardhëse (Tab. IX). Natyrisht ne një shikim më të thelluar të tyre vërehen nuança motivesh ose motive krejt të reja. Kështu ne trekëndëshat si motiv kryesor vërehet prirja e një zgjatjeje të kulmit të tij që zbukuron fundin e enës. Ndër elementët e rinj dekorative që formojnë edhe një element karakteristik dhe datues për qeramikën e hekurit të hershëm, janë vijat ose tufa vijash të valëzuara, të vendosura vertika- lisht ose horizontalisht; motivi me breza vijash paralele horizontale; motivi me gjysmërrathë koncentrikë të varur dhe kombinime vijash të tjera.
Zbukurime të tjera që përdoren ne qeramikën e hekurit të hershëm, pas atij me pikturim, janë zbukurimi me ngulitja e gërvishje, me kanelyra, zbukurime me shirita ne reliev të mbushur me gropëza ose me vija, zbukurimi ne forme U-je ose V-je të përmbysur ne reliev etj.
Fragmentet e enëve të punuara me çark (Tab. XI, XII, XIII) ne krahasim me të tjerat janë të pakta. Nga faqia e jashtme, nga brumi, lustra dbe zbukurimi, ato pothuajse nuk dallojnë nga enët dhe fragmentet e punuara me dore. Vijat e holla paralele (vjaskat) që bien menjëherë ne sy nga faqia e brendshme e frag- mentit, tregojnë qartë se ato janë prodhuar ire çark. Nga ana tjetër, luhatja e këtyre vijave dhe ndryshimi sado i vogël i drejtimit të tyre, se bashku me numrin e kufizuar të fragmenteve, tregon se çarku sa ka filluar të hyjë ne përdorim. Pa- varësisht nga kjo, njohja e çarkut të poçarit nga banorët e Trenit dhe fut ja e tij ne përdorim, ishte një sukses i dores se pare, sepse flet për një prodhim «industrial» ne poçari, që parakupton një përparim të dukshëm të forcave prodhuese. Ne të njëjtën kohë ky fakt hedh dritë të re mbi njohjen e çarkut me dore nga ilirët që ne fillimin e periudhës se hekurit (duke ditur se të dhënat e mëparshme për njohjen e tij nga ilirët ne territorin e vendit tonë nuk i kalonin kufinjt e shek. IV para e.re).
Motivet që zbukurojnë qeramikën e punuar me çark në përgjithësi janë té njëllojta me ato të qeramikës së punuar me dore, por nuk mungojnë edhe ndryshime të motiveve. Kështu në enët e punuara me çark vijat që formojnë figurât gjeometrike janë më të gjëra. Gjithashtu dalin motive të reja si vija të valëzuara, breza të gjërë horizontale, motivi i gjysëmrrathëve koncentrikë të varur etj.
Së bashku me materialin tjetër të periudhës së hekurit të hershëm u gjetën edhe një enë jo e piote dhe dy fragmente enësh të importuara nga Greqia. Ena nuk u gjet e piote por fragmentet e ruajtura ishin të mjaftueshëm për të bërë rikonstruksionin e saj. Ena është një prodhim i njohur Korintik dhe si kohë i takon periudhës së zhvilluar gjeometrike, mesit të shek. VIII p.e. re. Një ngjash- mëri të përkryer paraqet ekzemplari ynë me atë të gjetur në Delfi.
Fragmenti (Tab. XI 2) është buzë e një ene me grykë të gjerë, i zbukuruar si në pjesën e sipërme të buzës, ashtu edhe poshtë saj me tufa vijash paralele të drejta dhe të valëzuara. Fragmenti për nga forma dhe teknika e punimit është një prodhim i Argosit që i takon periudhës së stilit gjeometrik. Interes të veçantë paraqet edhe fragmenti tjetër (Tab. XI 3), i cili i përket të njejtit tip ene dhe është i zbukuruar me po ato motive si fragmenti i enës së importuar nga Argosi. Por brumi i qeramikës, cilësia e punimit të formes ashtu edhe bëria e ornamenteve ndryshojnë, gjë që na shtyn të mendojmë se ky është një prodhim lokal, por që është prodhuar sipas modelit të prodhimit argolidas.
Fragmenti i tretë është fundi i një kyliksi, dhe si kohë i takon periudhës së hershme gjeometrike.
Prania e këtyre prodhimeve të importuara në vendbanimin e Trenit është dëshmi e marrëdhënieve dhe shkëmbimeve që kishin këta banorë me ata të qen- drave të ndryshme greke. Me interes janë këto fragmente të importuara edhe përsa i takon datimit të kulturës së periudhës së pare të hekurit. Duke pasur pa- rasysh se ato i takojnë periudhës gjeometrike, e sidomos enës (Tab. XIV) që i takon periudhës së zhvilluar, jemi të mendmit se ato kanë qenë në përdorim nga banorët e Trenit gjatë gjysmës së dytë të shek. VII p.e.re. Kjo date duhet marrë si kufiri i fundit i ekzistencës së vendbanimit të Trenit gjatë periudhës së pare të hekurit.
Qeramika e pikturuar e hekurit të hershëm e zbuluar në Tren shënon një fillim të mbarë për studimin e qeramikës së pikturuar të epokës së hekurit. Ajo paraqet ngjashmëri të madhe me qeramikën e po kësaj kohe, të zbuluar në 14 piïta të tjera të vendit tonë, dhe përbën një nga tiparet themelore të poçarisë, ku shtri- hej fisi ilir i Desaretëve në epokën e hekurit 17. Duke u nisur nga të dhënat që kemi sot për sot nga Treni, mendojmë se qeramika e pikturuar, e cila del për herë të pare në vendbanimin e Maliqit në bronxin e mesëm, faza Maliq III c, vazhdoi të prodhohej deri aty nga fundi i shek. VII p e.re.
Për qeramikën e Trenit të fillimit të periudhës së pare të hekurit nuk lind problemi për të përcaktuar përkatësinë ilire të saj, mbasi në këtë étape të zhvi- llimit ajo del me të tëra tiparet e qeramikës ilire të formuara plotësisht. Çështja është për një përcaktim të elementëve dhe veçorive lokale të kësaj poçarie, një pjesë të të cilave u munduam t'i paraqisim më lartë, kurse të tjerat janë të li- dhura me zgjerimin e gërmimeve me shtimin e lendës arkeologjike dhe natyrisht me studime më të gjëra.
Në shtresën kulturale të periudhës së hershme të hekurit u gjetën edhe një numër relativisht i madh objektesh metalike, të cilat janë karakteristike për kulturën ilire. Ndër to mund të përmëndim një paftë brezi prej bronxi në forme drejtkëndëshi me tre vegje rrethore, ku në secilën varet nga një spirale teli dhe në njërën nga këto spirale vazhdon të varet një figure antropomorfe në trajtë X (ka shumë mundësi që edhe në dy varëset e tjera të qëndronte pò e njejta figure Tab. XV 1). Figurât antropomorfe, të njohura si demente karakteristikë ilire gjatë periudhës se pare të hekurit, i gjejmë në forma të ndryshme në Mat e në disa qendra të Ilirisë. Koka në trajtë unaze e figures antropomorfe të Trenit është tipar që e bashkon me ato të Matit, 1 8 kurse mënyra e paraqit jes se trupit e afron më shumë me figurât antropomorfe japode.
Gjithashtu hekurit të hershëm i takojnë: një varëse bronxi bikonike me dritare e një tipi me atë të gjetur në Pateli (Maqedoni) një kokë varëse bronxi në forme trekëndëshi me vrima në mes, e njëllojtë me atë të gjetur po në Pateli, një pincetë bronxi e ruajtur shumë mire; një rruar bronxi bikonike mjaft e shtypur e përafërt për nga tipi me rruaza të tilla të gjetura në rrethet e Shkodrës; një rreth bronxi masiv me një kokë kafshe (ndoshta gjedhi të imtë) të stilizuar ; një dorëze bronxi e punuar mjaft bukur e ripërdorur për ndonjë qëllim tjetër (Tab. XV,8); dhe se fundi një majë heshte hekuri me fletè në forme gjethje da- fine me kurriz shumë të lehtë dhe tun të gjatë sa edhe fleta.
Të gjitha këto objekte metalike janë të njëkohshme. Gjetja e tyre se bashku me tërë qeramikën tjetër të fazës Tren III, të qeramikës se zbukuruar me gjysmë- rrathë koncentrikë dhe me qeramikën e importuar, na jep të drejtën të arrijmë në përfundimin se ato i takojnë gjysmës se pare të hekurit dhe i përgjigjen periudhës protogjeometrike dhe gjeometrike. Përsa i takon mûrit rrethues në sek. B, ai duhet të jetë ngritur në fillimin e periudhës se hekurit.
Zhvillimi i mëtejshëm i shoqërisë ilire në gjysmën e dytë të periudhës se pare të hekurit e bëri të papërshtatshëm vendbanimin e fortifikuar dobët mbi shpellë, dhe si pasojë i çoi banorët e Trenit në ndërtimin e kalasë se Trajanit. Kalaja ngrihet mbi një kreshtë malore të lartë 1245 m. mbi nivelin e detit dhe nga ana veriore e verilindore mbrohet nga një terren i thyer shkambor, kurse nga anët e tjera e rrethojnë dy radhë muresh me lidhje të thatë, karakteristikë kjo për gjysmën e dytë të periudhës se pare të hekurit . Në kalanë e Trajanit ende nuk janë bërë gërmime prandaj konstatimet tona janë të mbështetura vetëm mbi gjetjet e mbledhura mbi sipërfaqe. Bëria e gërmimeve këtu do të jepte të dhëna për një datim më të mire të periudhave të ndryshme të epokës se hekurit e sidomos të gjysmës se dytë të periudhës se pare të hekurit dhe periudhës se dytë të hekurit deri në pushtimin romak, periudha këto të cilat mungojnë në vendbanimin e Trenit.
Gjatë periudhës se pushtimit romak shpella e Trenit u këthye përsëri në një qendër banimi. Shtresa kulturale e kësaj periudhe u gjet e përzier me materiale prehistorike dhe nuk na dha mundësi për një përcaktim kronologjik të horizonteve të ndryshme të banimit.
Në dhomën e dytë të shpellës u zbulua një dysheme e ruajtur shumë mire e periudhés sé voné romake. Ajo shtrihej né njé sipërfaqe rreth 30 m2. Dyshemeja formobej nga një shtresé dheu argjilor té ngjeshur té përzier me çakëll dhe fragmente enësh e tjegullash romake.
Të para ne tërësi, gjetjet më të shumta i takojnë shek. II, IV të e. re dhe kjo dëshmon për një rritje dhe intensifikim të jetés se vendbanimit né këto periudha edhe në faktin se në këtë kohë banimi ka qenë shtrirë në pjesën para hyrjes së shpellës, në dhomën e parë dhe në dhomën e dytë, duke përfshirë kështu gjithë sipërfaqen e mundshme të banimit shpellor.
Në përgjithësi në periudhën e pushtimit romak në të gjithë këtë zone ka patur një zgjerim shumë të madh të qendrave të banuara të fortifikuara e të pafortifikuara. Përveç shpellës së Trenit, Ventrokut dhe kalasë së Trajanit, e cila tani forcohet me mure të ndërtuara me llaç, të banuara kanë qenë arat në fund të fshatit Tren, Gorica dhe Pavliqi, që ndodhen shumë afër njëra-tjetrës.
Nga gjetjet e rastit, te zbuluara në arat që ndodhen në fund të fshatit Tren një vlerë të veçantë shkencore ka një pitos i madh, në grykën e të ci lit është vizatuar, me gërvishje, një parmendë me plor, gjë që dëshmon për njohjen dhe përdorimin e kësaj vegle kryesore në bujqësi. Pitosi i takon shek. III-II p.e.re dhe është i ekspozuar në muzeun e qytetit të Korçës. Nga gjetjet e rastit, të gjetura në këtë vend, është edhe një enë antropomorfe me një vegje, që paraqet kokën e një fëmije. Nga mënyra e paraqitjes së flokëve, syve dhe tipareve të tjera të portretit, ena i takon shek. II-III të e. re. dhe nga informatat që kemi, ajo është gjetur në nekropol.
Gjurmët e banimit të shpellës në periudhën e hershme mesjetare janë tepër të kufizuara. Ato përfaqësohen nga fragmente vorbash me balte të zezë të zbukuruar me vija të valëzuara dhe nga fragmente enësh me vernik jeshil.
Këto ishin shkurtimisht rezultatet kryesore të kërkimeve e studimeve mbi materialin arkeologjik të zbuluar në vendbanimin e Trenit. Fakti që ky vendbanim ka qenë banuar për një kohë shumë të gjatë, qysh nga eneoliti e deri në periudhën mesjetare të hershme, është një kontribut i rëndësishëm, krahas zbulimeve të bëra më pare në Maliq; Pazhok etj., që dësh- mon për vijëmësinë e banimit të truallit ilir që nga epoka e eneolitit e këtej dhe, në më- nyrë të veçantë, me zbulimet e bëra këtu u sollen fakte të reja që vërtetojnë vijimësinë kulturale dhe etnike nga epoka e bronxit në atë të hekurit.