Xhamia e Beqarëve në Berat, ngrihet në pjesën e poshtme të lagjes Mangalem. Ajo i ka shërbyer rufetit të Beqarëve të esnafëve të ndryshëm të qytetit, që, si një bashkim i zejtarëve të pamartuar, kryente dhe shërbimin e ruajtjes së rregullit dhe të rojës së natës në Pazar. Sipas mbishkrimit, xhamia është pikturuar në vitin 1827-28 (1243H).
Xhamia është ndërtuar në terren të pjerrët prandaj rezulton me gjysmëkat. Ajo përbëhet prej dy vëllimesh nën të njëjtën çati, vëllimi kryesor në anën jugore, që ka një portik tri arkadash, tri galeri në pjesën e poshtme dhe hajati me arkada në anën veriore. Kati përbëhet nga salla e lutjeve dhe hajati apo portiku i hapur. Në sallën e lutjeve hyhet nëpër portik nga një rruginë në nivel më të ulët se dyshemeja e vetë portikut. Kjo ndodhet brenda një portali me gurë të gdhendur që ka mbi portë një dritare drejtkëndëshe. Në planimetri salla e lutjeve është drejtkëndëshe, me përmasa 114-11,25 x 9,63-s10,0m. Salla, pas ndërhyrjeve restauruese, është mbuluar me tavan të riformuar. Salla ndahej në dy pjesë nëpërmjet një arkade treshe mbi dy shtylla druri. Në faqen jugore gjendet mihrabi si nike me prerje gjysmërrethi.
Salla e lutjeve është e shtruar me rrasa guri. Ajo ndriçohet me dritare të vendosura në dy radhë, në të katër faqet anësore. Të gjitha dritaret e radhës së poshtme janë drejtkëndëshe dhe të mbuluara me arkitrarë druri, ndërsa dritaret e sipërme, janë të mbuluara me hark gjysmërrethi në anën e jashtme dhe me arkitra të rrafshët në brendësi. Dy çifte dritaresh ka në krahun jugor në të dy anët e mihrabit, nga tre çifte në faqet lindore dhe perëndimore dhe katër dritare ajo veriore, në të dy anët e portës së hyrjes për në sallën e hitjeve.
Portiku në anën veriore shtrihet më tepër se sa muri verior i sallës së lutjeve, dukuri që e kemi parë dhe në xhaminë Mbret po në Berat, ku krijohet një mjedis shtesë për faljen e besimtarëve. Po për këtë arsye një mihrab i dytë është krijuar në faqen e murit verior të sallës së lutjeve. Kështu, hajati qarkohet me arkada të plota nga anët veriore, lindore dhe perëndimore, dhe me harqe të veçantë në anën jugore, në pjesët ku lidhet vëllimi i sallës së lutjeve me arkadat. Në anën veriore arkada përbëhet prej 6 harqesh që mbështeten në dy pilastra, të cilat kanë formën e shkronjës "L" dhe pesë kolona. Në këtë anë ndodhet dhe hyrja për në portik. Arkada lindore përbëhet nga dy harqe, që mbështeten në dy pilastra dhe një kolonë, ndërsa arkada perëndimore ka tre harqe, duke përfshirë hajatin dhe një dritare të sallës së lutjeve e duke arritur deri tek bazamenti i minares.
Kolonat, të përbëra prej rrotullash guri, mbështeten mbi bazamente guri në formën e trungut të piramidës. Kapitelet mbi to, janë në forma pak më të zhvilluara. Harku, që mbështetet drejt e në kolonat, është në formë gjysmërrethi, i ndërtuar me gurë të skuadruar, të vendosur sipas rrezeve, pak më brenda faqes së murit mbi të. Ai qarkohet nga një hark tjetër më i ngushtë me gurë të vendosur sipas perimetrit.
Minarja ngrihet mbi bazamentin prizmatik dhe trupi i saj i ulët është shumëfaqësh e me kanelyra. Mbi të kemi kazanin e nxjerrë konsol ndaj trupit, nëpërmjet tullash dhëmbësharre që dalin ndaj njëra-tjetrës.
Pjesa nën kat e xhamisë në anën jugore është në formën e një portiku tre pjesësh, ndërsa në anët e tjera, e mbyllur dhe sipas terrenit. Faqja jugore dhe pjesa mbi harqet e vegjël anësore të portikut është ndërtuar me gurë të gdhendur e me fuga të holla ndërmjet tyre. Muret e tjerë janë ndërtuar me gurë të papunuar, të nxjerrë në formacione shtresore. Pjesa me gurë të gdhendur ndahet nga pjesa mbi të, që i takon sallës së lutjeve, nëpërmjet një kornize guri. Të gjitha muret e tjerë (me përjashtim të portikut) janë të suvatuar dhe pikturuar me motive blloqesh kuadratik të rregullt. Kiel me të drejt mendon se kjo mënyrë zbukurimi që imiton muraturën, e njëjtë me atë të xhamisë së sulltan Bajazitit II-të, ndihmon për të gjetur dhe datën e rindërtimit të saj. Me interes është zbukurimi i pjesës së sipërme, nën strehë, i mureve të sallës së lutjeve me pikturë murale. Ky brez është i ndarë në panele të veçantë të zbukuruara me motive bimorë dhe peizazhe me pamje qyteti.
Piktura murale është aplikuar dhe në brendësi të sallës së lutjeve, e organizuar në dy breza horizontalë në pjesën e sipërme të mureve. Piktura, që paraqet pamje të sajuara qytetesh, ndërtesa e xhami si dhe zbukurime me motive bimore, me panele të veçantë e rrallë ndërtesa. Me përsëritjen e motiveve të përafërta, piktura luan një rol jo të vogël në njësimin e brendësisë dhe perceptimin më të lehtë të saj.
Xhamia e Beqarëve është një ndërtim me vlera arkitekturore dhe me një vendosje interesante në ansamblin e lagjes dhe në terrenin e pjerrët. Në pamjen e jashtme ajo shquhet për vëllimin masiv dhe minaren e ulët, arkadën e përparme që, së bashku me pjesën mbi të, me gurë të gdhendur, është në rolin e një bazamenti për vetë xhaminë. Interesante është dhe vendosja e brezit të pikturuar nën strehët, që kurorëzon vëllimin e ndërtesës, duke vlerësuar më tepër dekorin. E parë në tërësinë e zgjidhjes arkitektonike ajo afrohet së tepërmi me arkitekturën popullore, duke u bërë pjesë e ansamblit. Gjithashtu me vlerë është dhe portiku me arkadat e tij, që fut një notë interesante në tërësinë e rrugicave dhe shtëpive pranë.
Ndërtimi i xhamisë së Beqarëve duhet të jetë bërë pak përpara vitit 1827, kur është pikturuar.
Për të njohur më mirë ndërtesën dhe historinë e saj, me interes janë të dhënat që na jep Vexhi Buharaja dhe që konfirmohen edhe nga Kiel, të cilat nxirren nga interpretimi i mbishkrimit të xhamisë. Shkruesi i vargjeve është poeti Arif Hiqmet, i cili ishte edhe Kryegjyqtari ushtarak (Kadiasqer) i Rumelisë. Nga mbishkrimi mësojmë se xhamia nuk është ndërtuar nga esnafi i beqarëve, por duket se u shërbente atyre si vend pushimi e faljesh. Xhamia është ndërtuar nga Sulejman Pasha, djali i Ibrahim Pashë Vlorës, që u bë guvernator në vitin 1824-25 (1240H). Është me interes të shënojmë se në Berat ishte dhe xhamia e Ibrahim Pashë Vlorës, e cila u rindërtua pas tërmetit të vitit 1852. Por Buharaja na thotë se, në dëshmi të shkruara të shekullit të XVIII-të, xhamia përmendet me emrin e Beqarëve, d.m.th nga Sulejman Pasha kemi pikturimin dhe ndonjë rindërtim të saj.
Karakteristika të përgjithshme të arkitekturës së xhamive të Shqipërisë
Faltoret e kultit mysliman; xhami e mesxhide, teqe, medrese, si dhe ndërtime të tjera të një tipologjie të re e të lidhur me pushtimin osman, si hamame, hane e tj., zënë vend me rëndësi në kuadrin e arkitekturës së Mesjetës së Vonë në Shqipëri, shek. XV-XIX. Ato shtrihen kudo dhe pothuajse njëtrajtshmërisht në të gjitha trevat e banuara nga shqiptarët, duke qenë në këtë mënyrë, krahas ndërtimeve të gjinive të tjera, fortifikime, banesa, kisha e tj., dëshmi të qarta materiale e në shumë aspekte të një periudhe të historisë së popullit shqiptar, të historisë së arkitekturës dhe ndërtimeve në veçanti. Studimi i tyre deri më sot ka mundësuar të kuptohen më mirë si ndërtimet e mesjetës së vonë, niveli dhe shtrirja e tyre, ashtu dhe dukuri të tilla historike si; procesi i rezistencës ndaj pushtuesit, i islamizimit të popullsisë shqiptare, fillimi i ngritjes ekonomike të vendit dhe, në mënyrë të veçantë, i qyteteve, duke filluar nga shekulli i XV-të. Rezultati qe përfshirja shkallë-shkallë të vendit në jetën e Perandorisë Osmane si një perandori shumëkombëshe.
Ndryshe nga gjini të tjera të ndërtimeve të kësaj periudhe, për këto monumente, duke qenë më afër nesh në kohë, ka më shumë të dhëna, botime nga studiues dhe udhëtarë e bashkëkohës, dokumentacion të pasur arkivor, që ende nuk mund të thuhet se është shfrytëzuar sa duhet. Përfshijmë këtu, dhe të dhënat mbishkrimore, të grumbulluara në kohë të vështira nga Vexhi Buharaja, dhe ato toponomastike. Është e nevojshme për një vështrimin kritik të botimeve të derisotme dhe, mbi të gjitha, kërkime të reja në terren dhe në arkiva; krahas dokumentacionit të ndërtimeve të humbura.
Studimi i ngjarjeve historike, që lidhen me pushtimin osman të tokave të banuara prej shqiptarëve në mesjetë, tregon qartë se fundi i shekullit të XIV-të dhe shekulli i XV-të janë për Shqipërinë dhe shqiptarët një periudhë ndryshimesh rrënjësore dhe të mëdha politike, ekonomike, shoqërore dhe kulturore pas një shekulli rezistence dhe vendosjes së sundimit shumëshekullor dhe përfshirjes në Perandorinë Osmane. U përpoqëm të tregojmë se ardhja më e hershme, e dëshmuar në burimet historike, të një ekspedite turke në trojet e banuara nga shqiptarët, e kemi rreth vitit 1380, kur Despoti i Janinës kërkoi ndihmën e turqve për f ju kundërvënë shqiptarëve në luftë mes tyre. Që nga ajo kohë inkursionet vijojnë deri sa në vitin 1385 kemi betejën e njohur e të shumë të përfolur, të Fushë Savrës në Myzeqe.
Burimet historike gjithashtu na tregojnë se trojet shqiptare që pushtohen më herët janë ato të Shqipërisë Juglindore, ndërmjet vitit 1383, kur pushtohet Manastiri dhe vitit 1394 Ohri. Sipas S.Pulahës Sulltan Bajaziti i I-rë në vitin 1392 vendosi në këto treva administratën, siç tregon dhe regjistri i Korçës, Përmetit dhe Konicës i vitit 1431-2. Si vazhdim i një politike të qartë pushtimesh në Ballkan, duke u shtrirë drejt veriut dhe perëndimit, për të siguruar dalje në det, turqit vazhduan ofensivën në trojet shqiptare duke marrë Krujën, në vitin 1415, Vlorën dhe Beratin, në vitin 1417 dhe Gjirokastrën, në vitinl418 dhe shtrinë në to sistemin e timarit.
Dinamika e pushtimeve osmane ishte e njëjta, ajo fillonte me ekspeditat plaçkitëse, vijonte me ekspeditat që siguronin nënshtrimin dhe vasalitetin e feudalëve, islamizimin e tyre, dhe përfundonte me pushtimin e mirëfilltë, që konkretizohej me skllavërimin dhe deportimin e një pjese të popullsisë, me vendosjen e gamizoneve dhe administratës osmane si dhe përfshirjen e territorit të pushtuar në sistemin e timarit, që dokumentohet në regjistrimet. Pikërisht, pas këtyre mund të flitet për përcaktimin e kohës së fillimit të ndërtimit të faltoreve islame në Shqipëri. Nga dokumentacioni historik mësojmë se në Kalanë e Krujës, kisha brenda kullës u kthye në mesxhide dhe banesë, po kështu, në regjistrin e Përmetit dhe të Korçës përmenden Timaret e Imamit të Korçës dhe Përmetit, çka flet për bashkësi të organizuara islame. Është me mjaft interes hipoteza e Kiel, mbi mundësinë e ndërtimit të një faltoreje islamike në Kalanë e Shkodrës gjatë pushtimit të parë në vitin 1395, që mbetet për f u vërtetuar, sepse mund të vlente, të arsyetonim edhe për raste të tjera analoge. Vetëm gërmimet arkeologjike në qendrat kryesore të banuara të kësaj periudhe do të japin përgjigje shkencore për këto probleme.
Dokumentacioni historik, gërmimet arkeologjike dhe vrojtimet e derisotme në terren, krahas studimit të monumenteve të ruajtura, ka treguar se një shekull luftërash ishte me pasoja të mëdha për jetën e qendrave të banuara shqiptare. Rezultat i kësaj politike dhe metodave që ndiqeshin nga pushtuesit osmanë, kemi rrënimin e qy teteve, shpopullimin deri dhe braktisjen e tyre për një kohë. Menjëherë, disa prej tyre, për nevoja të administrimit të territorit të sapopushtuar u kthyen në qendra të gamizoneve ushtarake dhe të administratës sunduese osmane si Lezha, Shkodra, Durrësi, Berati, Vlora, e tj. Ndërsa shumë qytete të tjera u kthyen në fshatra, që nuk e morën veten kurrë, si Drishti, Danja dhe Shurdhahu. Prej kësaj përmbysjeje të madhe politike, ekonomike dhe shoqërore është e natyrshme të kemi, për një periudhë jo të vogël, dhe rënie të aktivitetit ndërtimor dhe arkitekturën.
Studimi i monumenteve të ruajtura, krahas të dhënave të tjera (regjistrat e popullsisë dhe të dhënat fiskale), tregon se gjatë shekullit të XVI, vërehet një rritje e ndjeshme e rolit ekonomik e shoqëror të qyteteve, rritje e numrit të banorëve të tyre, rigjenerim të forcave prodhuese, dhe jo vetëm në to, por edhe në fshatra. Sidomos kjo kuptohet dhe nga krahasimi i regjistrave të viti 1431-2 me ato të fillimit dhe të fundit të shek. XVI. Mjafton për ta ilustruar këtë shembulli i mirëdokumentuar i qytetit të Beratit, me respektivisht 175 -406 -1094 shtëpi.
Ndërtimi i faltoreve, veç pranisë së garnizoneve dhe administratës turke, lidhet dhe me procesin e islamizimit të popullsisë vendase, i cili, siç pamë, njihet mirë nëpërmjet dokumenteve, është më i madh në qytete, dhe më i vogël në fshatra, si dhe kryhet me ritme jo të njëjta në gjithë vendin. Sigurisht që studimi dhe botimi i defterëve të taksave, regjistrave të taksës së xhizjes dhe i çdo dokumenti tjetër që lidhet me ndërtimin e faltoreve dhe vakëfeve do të na jap një pasqyrë më të plotë dhe më reale të kësaj dukurie dhe të ecurisë së saj në kohë.
Faltoret e besimit mysliman, me përhapjen e tyre gati në tërë territorin e vendit tonë, janë një fenomen arkitekturor me rëndësi. Ato i takojnë një periudhe historike të gjatë, ku, krahas tyre, ruhen edhe ndërtime të gjinive të tjera, çka e bënë më të plotë, tablonë arkitekturore të kohës, duke lehtësuar njohjen më të mirë të aspekteve të ndryshme të saj, duke u bërë elementë karakteristikë, deri dhe përcaktues, në fizionominë arkitekturore e urbanistike të çdo qendre të banuar, qytet apo fshat qoftë.
Gjatë shekujve XVI-XVII, xhamitë ndërtohen në pjesën më aktive të qendrës, pranë tregut dhe ndërtimeve të tjera publike, të veçanta, ose në komplekse; Berat, Delvinë, Gjirokastër, Elbasan. Madje me kohë, me shtimin e tyre, brenda qendrës së qytetit ndërtohen edhe xhami të tjera; Berat, Elbasan, Shkodër, Tiranë. Gjithashtu vërejmë se në të gjithë qytetet, krahas xhamive të mëdha, ndërtohen edhe të tjera, më modeste për nga përmasat dhe trajtimi arkitekturor, sidomos mesxhidet, kryesisht në lagjet e ndryshme të qytetit të banuar nga popullsia e besimit mysliman. Edhe në fshatrat që u konvertuan në fenë myslimane ndërtohen xhami të cilat janë të thjeshta, të vogla dhe pa pretendime arkitekturore. Janë të rralla rastet, kur në qendra të vogla, ndërtohen xhami me vlera të veçanta. Rasti i xhamisë së Allajbegisë (fundi i shek. XVI) përbën një përjashtim dhe lidhet me porositësin.
Xhamitë e Shqipërisë, nga ana e tipologjisë arkitekturore, i takojnë dy grupeve tradicionale: ato me sallë unike mbuluar me kupolë dhe ato të tipit sallë e mbuluar me çati druri e tjegulla ku bëjnë pjesë dhe mesxhidet. Studimi i shembujve të ruajtur dhe i dëshmive të udhëtarëve që kanë vizituar Shqipërinë gjatë këtyre shekujve tregon se, fillimisht, menjëherë me pushtimin, janë përdorur ndërtesat e tipit sallë mbuluar me çati druri e tjegulla, për lehtësinë e ndërtimit; Shkodër, Krujë, Berat, Elbasan, Kaninë, duke transformuar në mjaft raste dhe kisha në xhami Shkodër, Lezhë, Durrës. Me stabilizimin e gjendjes dhe fillimin e mëkëmbjes së qyteteve, nisën të ndërtohen xhami të rëndësishme të tipit sallë mbuluar me kupolë, disa prej të cilave ruhen sot.
Më të vjetrat ndër xhamitë që kanë arritur deri në ditët tona për shkak të lehtësisë së ndërtimit, janë të tipit me sallë mbuluar me çati druri (Elbasan, Shkodër, Berat), ndërsa xhamia e parë me kupolë na rezulton të jetë xhamia e Mirahorit, në Korçë (viti 1496). Këto ndërtime të para pa pretendime arkitekturore dhe në qendra kryesore, që i takojnë periudhës së sundimit të Bajazitit të II1481-1512, të mbiemëruara Xhamia Mbret tregojnë rëndësinë që i kushtonte pushtuesi otoman islamizimit të vendit2, nëpërmjet ndërrimit të fesë, dhe futjes së kulturës islame, si mjet për nënshtrimin e popullsisë, islamizim që nuk arrit të ndërrojë karakterin kombëtar të popullsisë. Përfundim i dytë me rëndësi është se në këtë kohë fillon ngritja ekonomike e vendit. Me këto shembuj të vjetër fillon një varg ndërtimesh në të gjitha trojet shqiptare për nevojat e popullsisë myslimane dhe një rrugë e gjatë e zhvillimit të kësaj arkitekture. Në çdo rast, zgjidhja e tipit, është në vartësi të kërkesave dhe mundësive ekonomike të porositësit apo të bashkësisë fetare nga njëra anë, dhe aftësive të ndërtuesve nga ana tjetër dhe periudhës së ndërtimit.
Studimi i arkitekturës së xhamive më të rëndësishme, tregon se modelet për ndërtimin e tyre u morën nga prototipa arkitekturore të ndërtuara në Turqi dhe sipas formave tradicionale të ndërtimeve islamike. Ato u prunë nga pushtuesit, dhe u ndërtuan nga vendasit nën drejtimin e arkitektëve të huaj, të ardhur me pushtuesin, përderisa besimi dhe kultura e tij nuk bënin pjesë ende në sferën e ideologjisë së popullsisë vendase, as dhe njiheshin nga mjeshtrit vendas tipologjia e ndërtimeve turke në veçanti, dhe ato islamike në përgjithësi. Me kohë, me zhvillimin ekonomik të vendit dhe përfshirjen e tij në jetën e perandorisë, në repertorin arkitekturor të shekujve 16-19, ndërtimet e kultit mysliman në trevat shqiptare zënë një vend të rëndësishëm në tërësinë e ndërtimeve të kohës, duke krijuar një fizionomi arkitekturore origjinale, vendase, me një tipologji të fiksuar.
Vlerat arkitekturore, në mjaft aspekte kanë një dallim të qartë me periudhën paraardhëse, rezultat si i përdorimit të një tipologjie të re në aspektin vëllimor e planimetrik, ashtu edhe i karakterit të veçantë arkitekturor të saj të kushtëzuara nga funksioni religjioz. Gjithashtu, këto ndërtime në mënyrë graduale, afrohen me ndërtimet e tjera vendase, me më tepër elementë nga tradita arkitekturore e deriatëhershme. Kështu, nga arkitektura turko-osmane u parapëlqyen tipa dhe elementë, që patën afri me arkitekturën dhe ndërtimet vendase. Shqipëria, siç tregon dhe Kiel3, ishte një rajon kufitar dhe me veprat më të mira në periudhën e dytë, më pranë frymës klasike, ndërsa periudha e katërt, kur ndikimet e kryeqytetit ishin më të pakta, është krejtësisht origjinale shqiptare.
Xhamitë e mbuluara me çati druri në fillimet e tyre patën ndërtim të brendshëm e të jashtëm afër arkitekturës popullore. Në xhamitë e mëdha, Berat, Elbasan, Gjirokastër kolonat e brendshme janë të kushtëzuara nga nevoja strukturore e jo nga kërkesa të posaçme hapësinore. Ndërsa, xhamitë e vogla, e sidomos mesxhidet, u dalluan nga banesat vetëm nga minaret dhe portikët. Ndryshe qëndron ky aspekt në xhamitë me sallën mbuluar me kupolë, të cilat qysh me rastin e parë, Korçë, u ndërtuan sipas shembujve të vjetër të arkitekturës turko-osmane. Për mendimin tonë ishin këto shembuj, dhe për më tepër xhamia e Mirahorit, që shërbyen më vonë si prototipa për xhamitë e këtij tipi të vendit tonë, të cilat formuan, në vija të përgjithshme, një sërë tiparesh, që duhen konsideruar traditë. Të tilla janë; vëllimi i përgjithshëm i kubit në anën e jashtme, me çatitë e ulura trekëndëshe në qoshet, tamburet e ulëta si vijim i faqeve të jashtme të kubit, prania e portikut, vendosja në tri radhë e dritareve, nga të cilat ato të portikut janë drejtkëndëshe. Në ndërtimin e jashtëm dallimin e bën prania e një komize të drejtë në faqet e mureve dhe ngushtimin e pjesës së sipërme si në Vlorë, Rusanj, Gjirokastër, tambur të mirëfilltë, Korçë, Vlorë, Elbasan, Shkodër; ngushtimin e lehtë të pjesës së tamburit; Tiranë, Kavajë, Allajbegi si edhe përfundimin me komizë horizontale të mureve, Peqin, Shkodër. Elementë të tjerë arkitekturor, që i përmbahen një zgjidhjeje përafërsisht të njëjtë, janë dritaret, portalet e hyrjes, trompat në qoshet, minberet, mafilet, mihrabët etj.
Në anën e jashtme rol të rëndësishëm luanin edhe minaret, të cilat u bënë një element karakteristik jo vetëm i xhamive, por edhe i qendrave të banuara të Mesjetës së Vonë. Ato janë të lira nga organizimi i brendshëm i xhamisë. Shumë prej tyre shquhen për përpjesëtimet, linjën elegante dhe lidhjen me të tërën Xhamia e Mirahorit, e Plumbit Berat, e Muradies Vlorë, e Haxhi Efhem Beut. Element me vlerë i tyre janë kalimi nga bazamenti për në trupin e minares- kazani. Këto janë të trajtuara sipas shijeve dhe formave karakteristike të kohës, duke mos përjashtuar këtu edhe përsëritjen më vonë të tyre. Minaret janë kudo në anën e djathtë, përjashto xhaminë e Kuqe Berat, dhe përgjithësisht kanë nga një minare. Një dallim paraqet minarja me dy kazanë e xhamisë së Vjetër në Përmet.
Në trajtimin dekorativ xhamitë e vendit tonë i shmangen monokromisë së xhamive turko-osmane, në fillim nëpërmjet kluasonazhit e pastaj nëpërmjet pikturimit të hajateve si dhe gdhendjes së gurit, sidomos gjatë shek. XVIII-XIX, në dyer, dritare, mihrabë, kapitele. Kapitelet në fillim janë të thjeshtë, por më vonë përdoret së tepërmi dekori bimor që i vishet kapitelit: Tiranë, Shkodër, Peqin. Veç tyre, në Tiranë e Peqin hasim dhe vendosjen e gurëve të gdhendur me dekor bimor, shenjë e dëshirës për të gjallëruar faqet e rrafshëta me gurë të mureve anësore.
Në shekujt e vonë përdorimi i pikturës murale; Tiranë, Berat, i portikëve me dritëhijen e tyre; Tiranë, Berat, Kavajë, Peqin, Elbasan, i afrojnë xhamitë më shumë me arkitekturën e kohës. Pra, trajtimi i jashtëm i përmbahet traditës, vlerësimit të saj si në aspektin e formave, ashtu edhe të ngjyrës, linjë e cila me kohë vjen duke u zhvilluar, çka vërehet po të shohim rrugën nga xhamia e Mirahorit në Korçë, deri tek xhamia e Haxhi Et'hem Beut në Tiranë.
Brendësia e faltoreve më të spikatura trajtohej me shumë dritë, shpesh e pikturuar me zbukurime me motive bimore në gjithë muret, ose vetëm në kupolën, në mihrabin si dhe me dritare me xhama shumëngjyrëshe. Një vëmendje jo e vogël i kushtohej kompozimit dhe trajtimit dekorativ të elementëve të drunjtë si mafili minber, kolonat e brendshme dhe, në mënyrë të veçantë, tavanet prej dërrasash. Të gjitha këto ndihmonin në gjallërimin dhe vlerësimin e hapësirës së brendshme. Një dallim të qartë nga periudha e parapushtimit ka edhe në qëndrimin ndaj hapësirës së brendshme, në konceptimin e saj. Sapo kalon pragun dhe futesh në sallën e lutjeve hapësira e brendshme është statike, unike, që përftohen menjëherë nga besimtari, apo dhe vizitori dhe pasqyrohet tërësisht në anën e jashtme nga ndërtimi vëllimor.
Gati të gjitha xhamitë e vendit tonë kanë portikë. Format e tyre të para janë si të xhamisë së Mirahorit, sipas skemave të xhamive të Stambollit. Gjatë shekullit të XVII, me sa duket, kalohet në salla të lutjeve të mbuluara me struktura të dnmjta me përmasa gjithnjë e më të mëdha, sidomos gjatë shek, XVIII-XIX; Kavajë, Berat, Tiranë. Elementët të tjerë, si minaret, mihrabët, mafilet, janë sipas skemave dhe formave tradidonale të arkitekturës myslimane. Nëpërmjet zbukurimores për to është treguar përkujdesje e veçantë, në pënnasa e përpjesëtime.
Në tërësinë e problematikës studimore që paraqesin këto ndërtime na duket me interes edhe studimi i teknikës së ndërtimit të mureve dhe realizimi i strukturave mbajtëse. Studimi i shembujve të ruajtur na tregon se në faltoret e fundit të shek. XV-të, përdoren teknika dhe elementë, të njohur nga ndërtuesit vendas dhe në territoret pranë e të njëjtit areal arkitekturor, nga arkitektura e periudhës së shekujve Xl-XV-të, si kupolat dhe qemerët, komizat dhëmbësharre, harqet e shkallëzuara nëpër dritare, e, mbi të gjitha, teknika e ndërtimit me gurë e tulla i mureve të jashtëm, që përdorej rrallë në Turqi. Këto elementë hasen si në qytetet (Korçë, Berat, Elbasan, Vlorë, Durrës), ashtu edhe në fshatra (Allajbegi). Me kohë, mjaft prej këtyre elementëve lihen mënjanë, si ndertimi i mureve me teknikën e kluasonazhit, për t'u zëvendësuar në gjysmën e dytë e shek. XVII-XIX, nga teknika e zakonshme e murit me gurë, i cili, në ndërtimet e rëndësishme, përdoret gjithnjë i gdhendur e i skuadruar; Shkodër, Berat, Tiranë, Peqin, që dëshmon për një nivel të mirë të zhvillimit ekonomik. Veçanërisht vihet re në ndërtimet e periudhës në fundin e shek. XVIII-të - fillimin e shek. XlX-të. Ndërsa në shumë nga xhamitë, ku muret janë me gurë të papunuar, përdoret suvatimi dhe ngjyrosja e mureve me të bardhë. Sidoqoftë në ndërtimet e fundit kemi të bëjmë me ndërtesa më pak të qëndrueshme.
Në këto ndërtime futen dhe elementë të rinj strukturor si harqet e mprehtë e ata në formë fundlundre, trompat parabolike në qoshe, për kalimin nga plani kuadratik në atë rrethor të kupolës, stalaktitet pranë trompave dhe në mihrabët. Përdorimi i harqeve në formë fundlundre, shenjë dalluese e arkitekturës turko-osmane, në portikët e xhamive të para dhe në dritaret e dyert, është një element formal e jo përcaktues, megjithëse dallues, që nga fundi shek. XVIII zëvendësohet me harkun rrethor, i cili, ndërkohë, përdoret gjerësisht në arkitekturën popullore, në ndërtime të kultit të krishterë4, në ndërtime mbrojtëse, në ndërtime inxhinierike etj, që tregon se kemi mjeshtëra dhe atelie të përhershme vendase. Deri më sot për ta nuk kemi të dhëna të drejtpërdrejta. Dimë se ndërtuesit ishin të organizuar në atelie dhe esnafe, e, në disa raste, të drejtuar nga arkitektë të mirëfilltë ose agai i ndërtimeve; Berat, Shkodër, Elbasan, Vlorë, Gjirokastër. Duhet, pra, të ndërmiren kërkime të posaçme, në arkiva si dhe në gjithë burimet dhe dokumentacionin e shkruar, lidhur me aktivitetin ndërtimor të esnafeve dhe të mjeshtrave me atelietë e tyre, sepse dëshmi të këtij aktiviteti ruhen patjetër në sixhilatet apo dhe regjistrat taksave të kohës.
Dimë gjithashtu se në Berat ka pasur çezme të ndërtuar nga arkitekt Kasemi, në Elbasan nga Sadefqar Mehmeti dhe se në Vlorë ka ndërtuar bastionin brenda kalasë Sinani. Së pakut për dy të parët, kombësia shqiptare është e pakundërshtueshme.
Për sa i përket nivelit, zhvillimit dhe ecurisë në kohë, xhamitë e Shqipërisë, në pikëpamje të arkitekturës dhe mënyrës së ndërtimit, mund të periodizohen në shumë mënyra, ne po i përmbahemi këtu mendimeve të shprehura nga M.Kiel si dhe Gj.Frashëri e S.Dashi, të cilët dallojnë disa periudha, dhe në ndonjë rast edhe ndërthuren me njëra tjetrën.
Periudha e parë në ndërtimin e xhamive në trojet e shqiptarëve lidhet me vendosjen e gamizoneve turke në kështjellat e Shqipërisë, duke mos jua lënë ato vasalëve vendas, d.m.th. nga viti 1417, në mos dhe më përpara, deri rreth vitit 1490, në fillim të sundimit të Bajaziti të Il-të. Me pushtimin dhe vendosjen e administratës dhe gamizoneve ushtarake në kështjella qoftë të mëparshme apo dhe të sapondërtuara del nevoja për faltore të kultit islam që përdoreshin nga banorët e rinj. Gjata kësaj periudhe zakonisht xhamitë ndërtohen brenda në kështjella, apo mbi portat e tyre, por shpesh edhe duke shndërruar kishat e atyshme në xhami, Përgjithësisht ato janë të thjeshta, me plan drejtkëndësh, pa ndonjë trajtimin arkitekturor e zbukurimore, mbuluar me çati druri e tjegulla, ku minarja ishte elementi i vetëm që e lidhte me fenë islame. Për vetë nivelin dhe materialet e ndërtimit të përdorur ato, përgjithësisht, nuk i kanë qëndruar kohës, por, edhe sepse janë zëvendësuar.
Periudha e dytë, që siç tregon Kiel zë fill me ndërtimin e xhamisë së Mirahorit në Korçë dhe vazhdon deri në fund të shekullit të 16-të. Xhamit e ndërtuara në këtë periudhë janë dhurime të dinjitarëve të administratës apo dhe të feudalëve vendas, të konvertuar në fenë islame. Ato ndërtohen sipas formave dhe metodave të stilit klasik otoman të kryeqytetit, që, sipas Kiel11, vinte dhe nëpërmjet Maqedonisë osmane , nga kalonin rrugët që e lidhnin me Stambollin dhe qendrat e tjera të mëdha të Perandorisë ku kishte dhe kolonizim turk. Përhapës të arkitekturë osmane në Shqipëri ishin administratorët e ardhur nga qendra, pasardhësit e familjeve feudale vendase dhe të tjerë shqiptarë që kishin marrë poste në administratën osmane Gjatë kësaj periudhe, siç pamë, nuk kemi islamizim masiv të popullsisë shqiptare. Njëherazi kuptohet që ndërtimet nuk mimd të bëheshin pa një popullsi që kishte nevojë për to dhe fi përdorte. Për këtë periudhë me të drejtë vëren Kiel se në rastin e Shqipërisë kemi një art të importuar që mbeti i huaj për ta. Përsa i përket teknikës së ndërtimit vazhdojnë traditat vendase gur i punuar në veri dhe kluasonazhin në jug.
Periudhë e tretë është shekulli i XVII-tëz gjatë të cilit popullsia myslimane e qyteteve përbënte shumicën, dhe bashkësitë e besimtarëve kishin nevojë për më shumë faltore, duke i dhënë fizionominë qytetit. Ndërtimet janë jo më rreptësisht sipas traditës osmane, janë të shumta në numër dhe, përgjithësisht, kemi një rënie të vlerave arkitekturore. Porositësit ishin jo vetëm ata që u pasuruan në Shqipëri por dhe ata që bënë karrierë në qendrat e perandorisë, si rasti i Qypriliut në Roshnik, apo dhe i Abdurrahman Pashës në Peqin12. Gjatë këtij shekulli pati një veprimtari të madhe ndërtimore jo vetëm për faltoret por dhe për gjinitë e tjera të lidhura me arkitekturën osmane13, të ndërtuar sigurisht nga vendasit në kuadër të artit osman, por me një fizionomi të qartë vendase, kushtëzuar nga niveli ekonomik e shoqëror i vendit dhe pozicioni periferik i tij, që duket në përpjesëtimet e ndërtesave, përmasat e tyre dhe teknikën e ndërtimit.
Periudha e katërt, përfshinë shekullin e XVHI-të dhe 30-40 vitet e para të shekullit të XlX-të, gjatë së dlës kemi kërkesa të shumta për faltore si rezultat i islamizimit në shkallë të gjerë i popullsisë vendase. Gjatë kësaj kohe del në pah një stil i ri, ndryshe nga territoret e tjera të perandorisë. Ndërtuesit vendas, të cilët punonin dhe për gjinitë e tjera të arkitekturës, krijonin në frymën e traditës , me të gjitha ndikimet dhe huazimet që ajo kishte marrë në shekuj, duke qenë kryesisht art vendas. Porositësit, tashmë, ishin thuajse përherë nga aristokracia vendase, por dhe esnafët14. Pikërisht në këtë periudhë kemi shfaqjen e stilit të ri15, karakteristik për Shqipërinë ku edhe ndërtohen xhami të reja, ndërkohë që në pjesët e tjera të Ballkanit riparohen ato ekzistuese,. Këtu porositësit dhe ndërtuesit janë pjesëtarë të shoqërisë vendase, pashallëqet e mëdha, feudalët dhe esnafet. Kiel mendon16 se kemi një arkitekturë vendase, pra provinciale e nga ndonjëherë jo osmane, punë e mjeshtrave vendas. Pra ndërthuret tradita e arkitekturës së shekujve XIII-XV me zbukurime orientale turko osmane, me ndikime baroku në gdhendjet dhe pikturën. Këto janë në të gjitha ndërtimet; xhami, teqe, medrese manastire, banesa kudo ku kemi shqiptar.
Periudha e pestë fillon me Reformat e Tanzimatit dhe shkon deri tek Shpallja e Pavarësisë, ku ndërtimet më të shumta janë përgjithësisht ndërtime publike dhe inxhinierike si dhe restaurime të xhamive të vjetra ose që u dëmtuan gjatë kryengritjes krahas ndërtimit të disa xhamive me vlera të pakta.
Periudha e gjashtë, vjen pas Pavarësisë e deri në Luftën e Dytë Botërore, me ndërtime krejt të reja me materiale dhe teknika të kohës, aspak sipas traditës, e aspak me vlera. Në këtë konceptim periodizimi të Kiel-it unë do të shtoja dhe një periudhë të shtatë, atë pas viti 1990, periudhë në të cilën kemi ndërtime të shumta, të kryera me nxitim, aspak në fiymë vendase, e aspak me arkitekturën dhe teknikat bashkëkohëse, megjithëse mjetet financiare e ato teknike nuk mungonin.
Studimi i ndërtimeve të kultit mysliman në Shqipëri dhe jo vetëm i xhamive, tregon qartë se kjo arkitekturë është krijimtari e një province kufitare. Si vëren Kiel, krijimet më të mira, edhe pse të pakta në numër dhe të vogla për nga madhësia, janë të periudhës klasike të artit osman. Ai habitet që i gjejmë në një zonë kaq të largët nga qendrat kryesore të krijimtarisë artistike, ndër to në radhë të parë Stambolli17. Një pjesë tjetër, më e shumtë në numër, janë ndërtime të fillimit të shekullit të XVIII-të, që përkon me pashallëqet e mëdha shqiptare, dhe kur forca njësuese e qendrës, nuk ndihej si më parë.
Studimet e derisotme nga studiuesit shqiptarë dhe të tjerë, përbëjnë një kontribut me vlera të mëdha në mjaft aspekte për të plotësuar tablonë e arkitekturës së shekujve XV-XIX, dhe, në veçanti, për xhamitë, të cilat flasin më tepër se të tjerat për shkallën e zhvillimit të kësaj arkitekture dhe nivelin e mjeshtrave të ndërtimit. Por me gjithë arritjet dhe përfundimet me interes, në kushtet e reja në cilat ndodhemi, përpara studiuesve dhe të interesuarve shtrohen disa probleme, të cilat mund të përmbushen me lehtësi:
së pari, është domosdoshmëri shkencore, si studimi i ndërtimeve të veçanta ashtu dhe studimi i përbashkët i xhamive të ndërtuara në të gjitha trevat e banuara nga shqiptarët, gjatë mesjetës së vonë, dhe kjo sot është e mundur. Vetëm pas kësaj mund të themi se e njohim plotësisht këtë trashëgimi të shqiptarëve dhe të nxjerrim përfundime të drejta;
së dyti, duhet të shtrihen kërkimet përveç në Arkivit Qendror të Shtetit edhe në Arkivat përkatëse të Turqisë, , madje dhe gjetkë, për të pasur një njohje të plotë të dokumentacionit historik që lidhet me ndërtimet; lejet për ndërtim dhe koha e ndërtimit etj., porositësit dhe ndërtuesit, si dhe rrethanat historike, për të kuptuar drejt dukurit arkitekturore, ndikimet dhe lidhjet me kryeqytetin dhe me provincat e tjera;
së treti, është e domosdoshme të botohen sa më parë, sipas kritereve shkencore, të plota dhe me komentet e autorit, vëllimi "Mbishkrimet ndërtimore turko-ara.be të Shqipërisë", studim i kryer prej vitesh nga Vexhi Buharaja;
së katërti, të vazhdojë botimi i regjistrave të popullsisë të periudhës osmane dhe atyre të taksës së xhizjes, për territoret e banuara nga shqiptarët, si dhe i studimeve mbi këto argumente, për të njohur më mirë këtë periudhë të historisë, në të gjitha përmasat e saj.
Me realizimin e këtyre synimeve mund të flisnim në mënyrë më të plotë dhe më të bazuar nga pikëpamja shkencore, për arkitekturën e xhamive në trojet e banuara nga shqiptarët gjatë mesjetës së vonë, për zhvillimin në kohë të saj, për datime më të sakta të tyre dhe për aspekte të tjera po aq të nevojshme për historinë tonë .