Qyteti i Shkodrës është qendra më e rëndësishme e Shqipërisë së Veriut, me një histori mijëravjeçare. Turqit e morrin së pari në vitin 1393 dhe pas vitit 1396 qyteti e rrethinat ishin nën simdimin e Venedikut. Trupat e Mehmetit të dytë pas një rrethimi të gjatë mtmdën ta marrin Shkodrën në vitin 1479. Në vitin 1485, sipas regjistrimit osman, qyteti kishte 96 familje nga të cilat 27 ishin myslimane. Gjatë shekullit të XVI-të qyteti fillon ta marri veten dhe kështu në vitin 1528 ka 162 familje, prej të cilave 119 janë myslimane, ndërsa në vitin 1570-1 ka 224 familje, prej të cilave 217 janë myslimane. Kuptohet që këtu nuk përfshihen banorët e gamizonit osman, që Kiel i çmon në rreth 100 familje. Për shekullin e XVII-të kemi të dhënat e Çelebiut i cili thotë se Shkodra kishte 1800 shtëpi në 15 mëhalla dhe 10 xhami e shumë mesxhide. Zhvillimin më të madh Shkodra e pati gjatë sundimit të familjes feudale vendase të Bushatllive (1756-1831) ku arriti prej një popullsie deri në 40000 frymë, 8000 shtëpi myslimane e 600 katolike në 25 mëhallë, veç 100 shtëpive në fortesë. Në fund të shekullit të XIX-të Sipas Sami Frashërit, Shkodra kishte 4500 shtëpi, 27000 banorë, nga të cilët çereku nuk ishin mysliman, 15000 dyqane e disa shkolla.
Xhamia e Plumbit në Shkodër është më e madhja xhami që ruhet në Shqipëri dhe e vetmja përfaqësuese e tipit klasik osman. Xhamia, siç tregon mbishkrimi ndërtimor, është themeluar nga Mehmet Pashë Bushati në vitin 1773-1774 (1187 H) Për nga ndërtimi planimetrik e vëllimor ajo është e tipit të përbërë. Xhamia përbëhet nga salla e lutjeve me mihrabin, dy portikë në anën veriore e jugore dhe portiku oborr i mbyllur, në anën perëndimore. Vëllimin qendror të kompozimit e përbën salla e lutjeve, me planimetri katrore, me përmasa të brendësisë 9,17x 9,17m . Në anën jugore ndodhet një mjedis drejtkëndor në plan, i lidhur tërësisht me sallën. Në të është mihrabi, një zgjidhje kjo e veçantë për xhamitë tona që e shohim dhe në xhaminë e Sinan Pashës në Prizren, ndërtuar në dhjetëvjeçarin e parë të shek. XVII.
Salla e lutjeve mbulohet me kupolë sferike e ndërtuar me tulla, mbi një tambur që ngrihet me ndihmën e trompave parabolike në qoshet. Kalimi nga këndi i drejtë në trompën bëhet me dy mënyra: Në trompat nga jugu kemi kalim nëpërmjet stalaktiteve, ndërsa në ato nga veriu, nëpërmjet dy trompave më të vogla. Trompat janë ndërtuar me gurë dhe lidhen me njëra-tjetrën me harqe guri që dalin pak ndaj faqeve të kubit.
Në sallë hyhet nga porta e vetme në anën veriore, me shpatulla dhe arkitra guri të gdhendur. Brendësia e sallës së lutjeve është e ndriçuar nga dritare të shumta, të vendosura në tri radhë. Radha e poshtme është në pjesën kubike dhe pak e ngritur nga dyshemeja e sallës. Në faqet lindore dhe perëndimore ka nga tri dritare. Dy prej tyre shohin në portikët anësorë të xhamisë, ndërsa e treta, drejtpërsëdrejti përjashta. Kjo ka përcaktuar dhe trajtimin e tyre. Dritaret që shohin në portikët anësore janë më të thjeshta, drejtkëndore, mbulohen me arkitra të rrafshët guri, Edhe shpatullat i kanë prej guri të gdhendur. Dritaret e tjera janë gjithashtu drejtkëndore, por mbi to ka nga një hark të mprehtë, të verbër, prej gurësh të gdhendur e një nike të cekët brenda tij.
Në anën lindore, në pjesët që lë të lirë ambienti i mihrabit, kemi nga dy dritare, njëra mbi tjetrën. Dritarja e poshtme është e njëjtë me dritaret e faqeve anësore. Dritaret mbi to janë më të thjeshta; mbulohen me hark të mprehtë prej gurësh të skuadruar dhe të futur pak ndaj murit. Shpatullat e dritareve janë gjithashtu me gurë të skuadruar. Të gjitha dritaret e radhës së poshtme janë në brendësi, të mbuluara me qemer me profil të ulur.
Veç dritareve të mësipërme, sallën e lutjeve e ndriçojnë dhe tetë dritare në tamburin e kupolës (fig.92). Ato janë të mbuluara me hark gjysmërrethi prej gurësh të skuadruar, në anën e jashtme, dhe qemer në profil të ulur, në anën e brendshme.
Ambienti i mihrabit ndriçohet nga pesë dritare . Katër prej tyre janë pak mbi nivelin e dyshemesë, të njëjta me dritaret e sallës, ndërsa e pesta është mbi mihrabin dhe e njëjtë me dritaret e radhës së dytë në murin jugor të sallës. Ambienti i mihrabit është drejtkëndësh në plan dhe në anën e lindjes mbulohet me qemer çereksfere dhe me qemer cilindrik, vazhdim i të parit, dhe i hapur, ndaj sallës në pjesën që mbetet. Në të dy këndet, ku mbështetet mbulesa sferike, kemi kalime mbi trompa parabolike që, në pjesën e poshtme, kanë stalaktite. Me stalaktite është dhe mbulesa e nikes së mihrabit.
Siç thamë më lart, dy portikë të vegjël, të hapur ndaj ambientit të jashtëm, ndodhen në lindje e në perëndim të sallës së lutjeve. Nga jugu portiku lindor kufizohet me një mur, ku është dhe një mihrab sekondar, ndërsa në një arkadë prej tre harqesh dhe muret anësore ngrihet mbulesa e tri hapësirave të dritës që përbëjnë portikun. Dy anësoret janë me qemer të kryqëzuar, ndërsa hapësira qendrore mbulohet me kësulë sferike. Në portik dalin dy nga dritaret e sallës së lutjeve. Hyrja në portik, i cili ishte në një bazament të lartë ndaj ambientit të jashtëm, bëhet në një portë e ulët mbuluar me hark, që e lidh me portikun oborr.
Portiku perëndimor është vendosur në këndin që formon minarja me murin perëndimor të sallës së lutjeve. Kjo ka bërë që ai të ketë vetëm një kolonë dhe dy hapësira drite, të mbuluara me kësula sferike. Në murin jugor të portikut është krijuar një mihrab sekondarë, ndërsa hyrja për në portik bëhet nga një korridor të ngushtë ndërmjet bazamentit të minares dhe murit të sallës së lutjeve. Në të dy portikët shtyllat janë një cope e me prerje rrethore dhe kurorëzohen nga kapitele të zbukuruar me motive bimore.
Një përbërëse e rëndësishme në formulimin arkitektonik të ndërtesës dhe në organizimin funksional e vëllimor të saj është portiku-oborr, në anën veriore, i njëkohshëm me të dhe i trajtuar së bashku në pikëpamje të ndërtimit arkitekturor. Portiku është drejtkëndësh në plan dhe ka 14 pjesë të mbuluara me qemer të kryqëzuar, bashkë me kupola, që e rrethojnë nga të katër anët, duke krijuar një oborr të hapur në pjesën qendrore. Mbulesat e portikut mbështeten në muret anësore dhe në një sistem harqesh mbajtëse me profil të ulët, që ngrihen mbi muret anësore të portikut dhe 10 kolona guri një cope, që kufizojnë oborrin. Mbi kolonat kemi kapitele të zbukuruara në sipërfaqen e tyre me motive bimore. Nga mbulesat e portikut, që janë me qemer të kryqëzuar, katër ambientet e vendosur në këndet e portikut, si dhe ata që lidhin me sallën dhe me ambientin jashtë xhamisë. Të gjitha harqet mbajtës janë ndërtuar me gurë të skuadruar, vendosur sipas rrezeve dhe qarkohen nga një shirit gurësh të skuadruar e të hollë. Në këto harqe kemi dhe tiranta metalike prej hekuri të rrumbullakët, me diametër 40 mm. Pjesa e mbuluar (portiku) është në nivel më të lartë se oborri dhe është shtruar me pllaka të mëdha drejtkëndore prej guri gëlqeror, ndërsa oborri e ka dyshemenë me pllaka të çrregullta. Në nivel të njëjtë me dyshemenë e oborrit janë pjesët e portikut që lidhen me ambientin e jashtëm dhe sallën e lutjeve.
Në portik, në murin e përbashkët me sallën e lutjeve, janë mihrabe sekondare, që shërbenin për besimtarët të dlët faleshin në portik. Po në këtë anë të portikut, janë dyert që lidhin portikët e hapur në lindje dhe në perëndim përbri sallës së lutjeve. Nga jashtë, në portik, hyhet nga porta në anën veriore që, nga mënyra e zbukurimit, duhet të jetë hyrja kryesore për në kompleksin e xhamisë, si dhe nga një portë tjetër në anën perëndimore. Porta kryesore mbulohet nga një arkitra i rrafshët prej guri gëlqeror të profiluar bukur. Shpatullat një cope qarkohen nga gurë të zbukuruar me motive bimore në formën e një dredhëze, me gjethe e lule, që ngjitet nga poshtë-lart dhe që përfundon në pjesën e sipërme, me një gjysmëhëne dhe një rreth që ka në brendësi trekëndësha që ndërpriten. Me motive bimore zbukurohet edhe një pllakë e vendosur mbi arkitraun që përfundon në pjesën e sipërme me një hark të ulur. Qendrën e kompozimit e përbën një degë vertikale që përfundon me një lule rrethore. Nga baza e kësaj dege dalin dy degë të tjera që shkojnë horizontalisht dhe kthehen përgjatë harkut. Në vendtakimin e tyre kemi një gjysmëhëne. Porta nga ana perëndimore është më e vogël, mbulohet në anën e jashtme me arkitra të rrafshet, ndërsa në brendësi, me qemer të ulët.
Portiku në murin e jashtëm ka 12 dritare, të vendosura në akset e bërthamave katrore të portikut. Ato janë drejtkëndore në anën e jashtme, të zbukuruara me komiza guri të gdhendur dhe mbi arkitraun kanë një hark të rremë fundliundre me një nike brenda tij, me forma të njëjta me dritaret e sallës së lutjeve dhe ambientit të mihrabit.
Salla, si dhe gjithë pjesët e tjera, në anën e jashtme, është ndërtuar me gurë të gdhendur, lidhur me llaç gëlqereje në fuga të holla. Brenda muratura e xhamisë është me gurë në rreshta horizontalë, por jo të gdhendur, për të lehtësuar pimën, sepse brendësia e sallës së lutjeve me mihrabin, ashtu edhe e portikëve ka qenë e suvatuar me llaç, me gëlqere të bollshme e rërë të imët. Gjurmë të vogla të këtij suvatimi ruhen ende.
Ngjitur me murin anësor të xhamisë, në këndin juglindor që formon salla e lutjeve me ambientin e mihrabit, ngrihet tyrbja e Mehmet Pashës, themeluesit të xhamisë. Ajo është me planimetri drejtkëndore, duke shfrytëzuar dhe muret e xhamisë. Në murin jugor kemi një arkadë me dy hapësira drite me një pilastër në qendër, me atë nga lindja, vetëm një. Ato mbulohen me hark gjysmërrethi, prej gurësh të gdhendur me të njëjtën mënyrë si gurët e xhamisë, çka flet për ndërtimin e saj fare pak kohë pas përfundimit të xhamisë.
Megjithëse në aspektin vëllimor xhamia përbëhet prej elementesh të veçantë, ajo është një tërësi, rezultat i bashkërendimit të vëllimeve dhe lidhjes së baraspeshuar të tyre. Në të spikat vëllimi qendror i sallës së lutjeve me portikët anësorë dhe ambientin e mihrabit.
Faqet e rrafshëta të vëllimit kubik të sallës së lutjeve përfundojnë me korniza horizontale prej gurësh të gdhendur e të profiluar. Mbi këtë vëllim kubik pas një ngushtimi të lehtë, ngrihet tamburi masiv tetëfaqësh, që përfundon me kornizë horizontale, pas të cilës fillon kupola, dikur e mbuluar me plumb.
Me interes është dhe trajtimi vëllimor i ambientit të mihrabit, më i ulët se vëllimi kubik, që mbulohet me çereksferën dhe qemerin e dukshëm në anën e jashtme. Ambienti i mihrabit, në dy këndet e tij të lira, mbulohet me pjesë trekëndëshe në nivel më të ulët, të cilave, në brendësi, u takojnë trompat e qosheve. Në këtë mënyrë, pjesa e sipërme e vëllimit të jashtëm, ishte shumëfaqëshe.
Anash vëllimit kubik të sallës së lutjeve janë portikët me linjën e tyre elegante, që theksohen nga dritëhija karakteristike. Në anën veriore portiku vazhdon në murin e jashtëm të portikut - oborr, që i paraprin xhamisë . Për ti dalluar këto dy pjesë të veçanta nga njëra-tjetra, ndërtuesit nuk i kanë bërë kornizat mbi mure në të njëjtin nivel, por me një ndryshim në ulje, në kalimin nga lindja në perëndim. Oborri paraqitet si një vëllim mjaft kompakt dhe i modeluar mirë. Në faqet e rrafshëta e të punuar pastër, me gurë të skuadruar, veçohen vetëm dritaret dhe portat e hyrjes. Monumentalitetin e ndërtesës e shtonte vendosja mbi një bazament të ngritur nga toka.
Kështu, pas trotuarit të shtruar me kalldrëm pllakash të çrregullta kemi një xokol me gurë të gdhendur, mbi të cilin ngrihet muratura e ndërtesës, duke qenë hyrja për në oborr, pra dhe dyshemeja në nivel 80 cm mbi xokolin. Në këtë mënyrë ndërtesa është më e proporcionuar dhe në lartësi.
Zgjidhja e jashtme e godinës është e arritur edhe pse trajtimi i mureve është monokromatik. Rol të rëndësishëm ka, si vendosja e harmonizuar e vëllimeve të pjesëve të veçanta përbërëse; minarja, portiku-oborr, salla e lutjeve e mihrabi, ashtu edhe përmasat e vendosja e dritareve dhe portikëve ndaj pjesëve të plota të mureve të jashtëm, të evidentuara me dritë-hijen e tyre karakteristike. Një vend parësorë në kompozimin e përgjithshëm ka kupola mbi tamburin e lartë, Ajo është gjymtyrë e pavarur, element qendror i tërësisë për nga përmasat, si në aspektin arkitekturor, ashtu edhe në atë funksional. Mjeshtrit ndërtues, duke nxjerrë në dukje kupolën, kanë arritur të baraspeshojnë me të shtrirjen horizontale të portikut. Siç dihet xhamia ka qenë në lagjen që shtrihej nën kalanë e Rozafatit, kështu që ajo soditet në një kënd jo të zakonshëm për veprat arkitekturore, nga lart-posht, gjë që i ka detyruar ndërtuesit të kenë parasysh baraspeshimin e vëllimeve të pjesës së mbulesave me kupola e qemerë .
Në aspektin tipologjik kuptohet lehtë se xhamia e Plumbit në Shkodër është frymëzuar nga shembujt e dy shekujve të mëparshëm të Stambollit, të ndërtuara sipas stilit klasik, të xhamisë turko-osmane dhe ndërtuar për f i lënë mbresa vizitorit. Kjo ka ardhur prej kërkesave të mëdha të porositësve, të kushtëzuar edhe nga rrethana politike. Ngjasimet me xhamitë perandorake janë vetëm në tërësinë e ndërtimit planimetriko-vëllimor; sallë e lutjeve, portik me oborr, portikë anësore. Zgjidhja e veçantë e sallës së lutjeve është sipas formës tradicionale vendase, e mbuluar me kupolë drejtpërsëdrejti mbi muret anësore, ndryshe nga xhamitë e tipit klasik ku kemi kolona apo pilastra mure, nga përmasat e tyre shumë të mëdha, pra sipas një forme me të cilën ishin mësuar besimtarët vendas.