Me e fundit, por jo me pak e rendesishmja, ”zana”, nje krijese shpirterore femer qe endet neper male, eshte shume tekanjoze dhe shkakton shume te liga, por mund te beje edhe te mira, gjithashtu. Ne Mai te Zi me thoshin se zana kishte patur me shumice, por tashti kishin ikur per shkak te daljes se armeve te artilerise. Ndoshta, disa gjenden akoma neper shpellat e thella gelqerore.
Ne kohe te vjetra, nganjehere, zanat beheshin motra me betim me njerezit e vdekshem, bile edhe martoheshin me ta. Por ato ishin jashtezakonisht xheloze dhe kur nje i ri deshironte te martohej, ato ishin ne gjendje ta vritnin nusen.
Kerstoja me tregoi nje histori ”qe kishte ndodhur shume kohe me perpara ne Mai te Zi.” Nje zane e shnderruar ne nje vajze shume te bukur, beri qe dy vellezer te binin ne dashuri me te. Ajo i nxiti ata qe te luftonin kunder njeri-tjetrit duke premtuar se do te ishte e atij qe do te fitonte. Ata iu sulen njeri-tjetrit dhe njeri prej tyre mbeti i vrare. Atehere, zana ia dha te qeshurit dhe iku tutje, fluturim. Ai qe kishte mbetur gjalle, vrau veten.
Meqenese te dy vellezerit kishin vdekur, une pyeta se si ishte bere e njohur se kjo gje ishte shkaktuar nga nje zane, por Kerstoja u pergjigj se ky fakt dihej prej te gjitheve.
Megjithate, simpatite e zanave anonin nga sllavet, sepse deri kohet e fundit, ata paralajmeronin si serbet ashtu edhe malazezet per afrimin e turqve dhe i shpetonin heronjte serbe me ane te mjegulles duke i fshehur ata nga armiku.
Disa shembuj nga baladat na tregojne karakterin e zanave ne kohet ’’para daljes se artilerise” (Permbledhja e Karagjicit). Marko Kralevig dhe Vojvode Milloshi udhetojne neper male, hipur ne kuaj. Markoja i kerkop Milloshit te kendoje per te. Milloshi i pergjigjet se nje nate me pare ai ka pire vere me zanen Ravijojla dhe ajo ia ka ndaluar te kendoje. Megjithate, i shtyre nga Markoja, Milloshi fillon kengen. Zana perqiqet t’ia kaloj e por Milloshi ka ze me te bukur keshtu qe aj o, e zemeruar, e qellon ate me shigjete ne gryke dhe ai eshte gati ne te vdekur. Markoja e ndjek ate si i terbuar me kalin e tij, Sharacin. Zana fluturon ne ajer. Markoja e gjuan me topuzin e tij dhe ajo bie pertoke; ai e kercenon sedo ta beje cope-cope po te mos e sheroje Milloshin.
Atehere zana i ben thirrje atij ne emer te Zotit dhe te Shen Gjonit qe te behen vella e moter dhe i premton ta sheroje Milloshin po ta Qliroje. Ai keshtu vepron dhe ajo, pasi i jep barerat qe mbledh, e ben Milloshin edhe me te forte se me pare. Balada mbaron me keshillen e saj per zanat e 1jera qe te mos zihet me heronjte kur te jete Markoj a aty afer. Me vone, ne shume raste te tjera, ajo e ndihmon ”pobratimin” e saj, Markon. Autori i kesaj balade te kohes mesjetare e ka pershkruar zanen si vrasese, hakmarrese qe s'di te ngopet me vere e qe i pershtatet mjedisit te saj te eger.
Xhelozia dhe mizoria shfaqen edhe te Vdekja e dy Dragiteve {Veper e cituar, vell.I). Dragiti behet gati te kremtoje nje feste te madhe. Ai do te martoje vajzen dhe dy djemte e tij. Gruaja e tij sheh nje enderr se dy korba me krahet e tyre krejt te pergjakur sjellin nje leter te zeze qe e mbajne me kthetrat e tyre. Ajo i lutet burnt te saj qe te mjaftohet vetem me martesen e vajzes, kurse ate te djemve ta shtyje per nje jave. Ai nukpranon dhe grupi i dasmoreve nga ana e vajzes dhe dy djemte nisen ne kuaj te bukur. Por zanat u rrine ne prite dhe, pa u pare, nga prapa pemeve, qellojne mbi ta me shigjetat e tyre Ne mesdite ata ndalojne dhe vetem atehere e shohin se dy djemte mungojne. Babait i kujtohet endrra dhe niset t’i kerkoje ata tere frike: ”Ne ane te rruges, ai gjeti dy bijte e tij. Zanat e mallkuara i kishin vrare. Dragiti therret si giarper i egersuar pastaj zhvesh shpaten e shndritshme, u pret koken dy djemve dhe i fut ato ne anten e kalit. Ai i largon trupat e tyre nga miga dhe i mbulon me gjethe, duke thene: ’’Lamtumire bijte e mi; sot ju martova.” Ai i merr me vete ne shtepi dy kokat e tyre dhe i thote se shoqes se i ka sjelle si dhurate dy molla te arta. Dhe zanat e mallkuara falenderojne Zotin (nje gje e rralle nga ana e tyre) per fatkeqesine qe shkaktuan.
Shprehja ”e bukur si zane” perdoret shpesh ne Mai te Zi dhe ne baladat e koheve te fundit, ajo akoma i paralajmeron malazezte per pushtiiesit.
Nje here po udhetoja neper keto vende mbi nje at te bukur, qime bardhe qe i perkiste kalorsit tim besnik shqiptar, Shanit, qe kishte kaluar gjithe jeten e tij ne Mai te Zi. Naten e kishim leshuar te kulloste. Te nesermen ne mengjes, para se t’i hipja, fillova Via shtroj krifen e tij te ngaterruar me gishterinjte e mi. Shani m'u lut i shqetesuar qe te mos e beja ate pune. Zanat, tha ai, kane bere dashuri me te tere naten sepse ai ishte i bukur. Ai ishte mbuluar me djerse. Po t’i zgjidhja nyjet qe i kishin lidhur zanat, do te me ndodhte ndonje aksident. Shani, si shqiptar, kur thoshte ”zana”, ndoshta nenkuptonte ”oret”. Une nuk kam degjuar ndonje rast tjeter qe zanat te kene vepruar ne kete menyre. Per sjellje te tilla jane te njohura oret.