Zgjerimet e para të Romës (753 – 350 para Jezu Krishtit)

Mënyra se si Roma mbërriti në perandori (350-140 para Jezu Krishtit)

Ndërkohë që Roma zmadhohej përmes mjeteve që feja dhe idetë e asaj kohe kishin vënë në dispozicion të saj, në të gjitha qytezat e madje edhe në Romë, kishin nisur të shfaqeshin, gradualisht, një numër ndryshimesh shoqërore dhe politike, të cilat po ndryshonin njëherazi si qeverisjen e njerëzve, ashtu dhe mënyrën e tyre të të menduarit. Këtë revolucion e kemi përshkruar më sipër; ajo që vlen të nënvizohet këtu është se ky revolucion përputhet me zhvillimin e madh të fuqisë romake. Këto fakte që kanë ndodhur në të njëjtën kohë, nuk mund të thuhet se kanë qenë të shkëputura prej njëri-tjetrit. Pushtimet e Romës nuk do të ishin aq të lehta, në rast se shpirti i vjetër i qytet-shteteve nuk do të ishte shuar asokohe kudo; po kështu, është e vështirë të besohet se regjimi i qytet-shteteve do të binte aq shpejt, nëse pushtimi romak nuk do t'i kishte dhënë atij goditjen përfundimtare.

Midis ndryshimeve që kishin ndodhur në gjirin e institucioneve, në zakone, në besime, në të drejtën, kishte ndryshuar natyrë edhe vetë patriotizmi dhe ky përbën një prej faktorëve që ka kontribuar më shumë në zhvillimin e madh të Romës. Më lart kemi treguar se cila ishte ndjenja që mbizotëronte në periudhat e para të qytezave. Kjo ndjenjë ishte pjesë e fesë; njerëzit e donin atdheun pasi ata donin perënditë mbrojtëse të tyre, pasi tek ato, ata gjenin pritanenë, zjarrin hyjnor, kremtimet, lutjet, himnet, ndërkohë që jashtë fesë nuk kishte as perëndi, as kult. Patriotizmi rridhte njëherazi nga besimi dhe nga feja. Por kur kastës priftërore iu hoq e drejta për të sunduar, ky lloj patriotizmi u zhduk bashkë me të gjitha besëtytnitë e vjetra. E megjithatë dashuria për qytezën nuk u zhduk, por ajo mori një formë të re.

Atdheu nuk duhej më për fenë apo perënditë e tij; tani ai duhej vetëm për ligjet, për institucionet, për të drejtën dhe për sigurinë që ai u jepte pjesëtarëve të tij. Shihni, për shembull, në rastin e përshpirtjes funebre që Tuqididi vendos në gojën e Perikliut, se cilat janë arsyet që e shtyjnë atë të dojë Athinën: kjo qytezë kërkon që "të gjithë të jenë të barabartë përpara ligjit"; "që ajo t'u japë njerëzve lirinë dhe t'u hapë atyre rrugën e nderimit; që ajo të ruajë rendin publik, të sigurojë autoritetin e magjistratëve, të mbrojë të dobëtit, të ofrojë për të gjithë kremtime dhe festa, të cilat janë edukimi i shpirtit". Dhe oratori përfundon, duke thënë: "Ja përse Iuftëtarët kanë parapëlqyer që më mirë të vdesin heroikisht sesa të lejojnë grabitjen e këtij atdheu; ja përse të gjithë ata që kanë mbijetuar, janë të gjithë të gatshëm të vuajnë dhe t'i përkushtohen atij." Pra, njeriu vazhdon ende të ketë detyrime ndaj qytetit; por këto detyrime nuk rrjedhin më nga i njëjti parim si dikur. Njeriu vazhdon të japë gjakun dhe jetën e tij, por kjo gjë nuk bëhet më për të mbrojtur hyjninë e tij kombëtare dhe vatrën e të parëve; ai e bën këtë për mbrojtjen e institucioneve të qytezës, prej të mirave të të cilave ai përfiton.

Por ky patriotizëm i ri nuk pati saktësisht të njëjtat efekte si edhe patriotizmi i epokave të lashta. Meqenëse zemra nuk ishte më e lidhur me pritanenë, me perënditë mbrojtëse, me tokën e shenjtë, por vetëm me institucionet dhe ligjin dhe kur këto të fundit, në gjendjen e paqëndrueshmërisë ku gjendeshin atëherë të gjitha qytezat, ndryshonin shpesh, patriotizmi u kthye në një ndjenjë të luhatshme e të paqëndrueshme, të varur nga rrethanat e të nënshtruar ndaj të njëjtave luhatje si edhe vetë qeverisja. Atdheu nisi të duhej po aq sa duhej edhe vetë qeverisja politike që mbisundonte në çastin në fjalë; njeriu që i konsideronte Iigjet e vendit të tij të këqija nuk ndiente më asgjë që të mund ta mbante të Iidhur me të.

Në këtë mënyrë, patriotizmi i qytet-shtetit në shpirtin njerëzor do të dobësohej e do të shkonte drejt shuarjes. Tashmë, për njeriun, mendimi i tij ishte më i shenjtë se atdheu, e po kështu edhe triumfi i klikës ku ai bënte pjesë ishte më i shtrenjtë sesa madhështia apo lavdia e qytezës së tij. Gjithkush nisi të parapëlqente dhe të zëvendësonte qytezën e vendlindjes me qytezën ku ai shihte se institucionet ishin më të fuqishme dhe funksiononin. Atëherë, njerëzit nisën të largoheshin nga vendi i tyre më me dëshirë; ata nisën t'i druheshin më pak mërgimit. Ç'rëndësi kishte, tanimë, nëse dikush dëbohej nga pritaneja apo privohej nga uji lustral? Tashmë njerëzit nuk mendonin më aspak për perënditë mbrojtëse dhe mësonin shpejt të bënin edhe pa atdheun e tyre.

Rruga për të kaluar nga kjo gjendje në gjendjen ku njerëzit mund të rroknin armët kundër qytezës së tyre, nuk do të ishte shumë e gjatë. Ata nisën të bashkoheshin edhe me qyteza armike, vetëm e vetëm që partia e tyre të triumfonte dhe ata të kishin pushtet në të. Nga dy argianët, njëri parapëlqente më shumë qeverisjen aristokratike, pra ai donte më shumë Spartën sesa Argosin; tjetri parapëlqente demokracinë, pra ai donte Athinën. As njëri, as tjetri nuk ishin fort të Iidhur pas pavarësisë së qytezës së vet dhe nuk e kishin të vështirë të thoshin se ishin qytetarë të një qyteze tjetër, me kusht që kjo qytezë të mbështeste klikën e vet në Argos. Si te Tuqididi, ashtu edhe te Ksenofoni shohim se kjo mënyrë të menduari ishte pikërisht ajo që do të shkaktonte dhe do të mbante ndezur për një kohë të gjatë luftën e Peloponezit. Në Plates, të pasurit bënin pjesë në partinë e Tebës dhe të Spartës, demokratët ishin pjesëtarë të partisë së Athinës. Në Korkyrë, klika popullore ishte për Athinën dhe aristokracia për Spartën12. Athina kishte aleatë në të gjitha qytezat e Peloponezit dhe Sparta kishte të tillë në të gjitha qytezat joniane. Tuqididi dhe Ksenofoni pajtohen mes tyre, kur thonë se nuk kishte më asnjë qytezë, ku partia popullore e saj të mos ishte ithtare e Athinës dhe aristokracia ithtare e Spartës13. Kjo luftë mishëron përpjekjen e përgjithshme të grekëve për të vendosur kudo të njëjtin ndërtim, nën hegjemoninë e së njëjtës qytezë; por njëra palë kërkon aristokracinë, nën mbrojtjen e Spartës, pala tjetër kërkon demokracinë, me mbështetjen e Athinës. E njëjta gjë ndodhi edhe në kohën e Filipit: në të gjitha qytezat, partia aristokratike ushqente, me të gjitha forcat e saj, dëshirën për të sunduar Maqedoninë. Në kohën e Filopemenit, rolet ishin përmbysur, por ndjenjat mbeteshin të njëjta: partia popullore pranonte të sundohej nga Maqedonia, ndërkohë që të gjithë ata që ishin për aristokracinë, i ishin bashkangjitur Lidhjes Akease. Kështu, dëshirat dhe pasionet e njerëzve nuk kishin më për objekt qytezën. Të paktë ishin ata grekë që nuk qenë të gatshëm të sakrifikonin pavarësinë e qytet-shtetit të tyre, me kusht që të kishin ndërtimin politik që ata dëshironin.

Për sa u përket njerëzve të ndershëm e skr upulozë, përçarjet e përhershme, dëshmitarë të të cilave ata qenë, ua kishin neveritur regjimin e qytet-shtetit. Këta njerëz nuk mund të ushtronin më një ndjenjë dashurie ndaj një forme shoqërore, ku duhej luftuar çdo ditë, ku i varfri dhe i pasuri ishin në luftë të përhershme mes njëri-tjetrit, ku ata shihnin alternimin pa fund mes dhunës popullore dhe asaj aristokratike. Tani, ata uronin daljen nga ky regjim, i cili, pasi kishte prodhuar njëfarë madhështie, nuk mimd të prodhonte më veç vuajtje dhe urrejtje. Do të niste kështu të ndihej nevoja e daljes nga sistemi i qytet-shteteve dhe arritja e një tjetër forme qeverisjeje, të ndryshme prej asaj të qytet-shtetit. Shumë njerëz do të ëndërronin, më së paku, vendosjen e një pushteti sovran mbi qy tezë, i cili do të mbikëqy rte ruajtjen e rendit dhe do t'i detyronte shoqëritë e vockla grindavece të jetonin në paqe. Në këtë kuadër, Focioni, një qytetar i mirë, i këshillonte bashkatdhetarët e vet të pranonin autoritetin e Filipit, duke u premtuar përkundrejt këtij çmimi, mirëkuptimin dhe sigurinë.

Në Itali, punët nuk shkonin më ndryshesesa në Greqi. Qvtezat e Latiumit, Sabinës, Etrurisë, ishin përfshirë dhe trazuar nga të njëjtat revolucione e luftëra, dhe dashuria ndaj qytezës ishte në zhdukje e sipër. Ashtu siëdhe në Greqi, gjithkush përqafonte me dëshirë një qytezë të huaj, për të arritur të impononte mendimet dhe interesat e veta në qytezën e tij.

Kjo gjendje mendore e njerëzve, do të kthehej në fat të madh për Romën. Ajo përkrahu kudo aristokracinë dhe kjo e fundit, kudo, do të bëhej aleate e saj. Le të përmendim disa shembuj. Gens-i Klaudia e braktisi Sabinën, si rrjedhojë e mosmarrëveshjeve të pafund dhe u vendos në Romë, pasi institucionet romake i pëlqenin më shumë se ato të vendit të vet. Në të njëjtën epokë, shumë familje latine do të vendoseshin në Romë kur në të sapo ishte vendosur sundimi i patriciatit, sepse ato nuk e donin regjimin demokratik të Latiumit'4. Në Arda, aristokracia dhe plebenjtë ishin në Iuftë mes tyre, plebenjtë thirrën në ndihmë Volskët, por aristokracia ua dorëzoi qytezën romakëve'5. Etruria vlonte nga përçarjet; Veii kishte rrëzuar qeverisjen aristokratike; qyteza u sulmua nga romakët, ndërkohë që qytezat e tjera etruske, ku sundonte ende aristokracia priftërore, nuk pranuan të ndihmonin Veianët. Legjenda shton se, në këtë luftë, romakët grabitën një ogur veian dhe mundën të bënin për vete disa orakuj, të cilët u siguronin atyre fitoren; vallë, kjo legjendë, a nuk na jep mundësinë të shohim se ishin priftërinjtë etruskë ata që ua hapën dyert e qytezës romakëve?

Më pas, kur Kapua ngriti krye kundër Romës, u pa se kalorësit, domethënë trupi aristokratik, nuk morën pjesë në këtë kryengritje16. Në vitin 313, partia aristokratike u dorëzoi romakëve qytezat e Ausonias, Soras, Minturnës, Vescias17. Kur etruskët përfunduan mes njëri-tjetrit një aleancë kundër Romës, tek ata ishte vendosur forma qeverisëse popullore; në këtë koalicion nuk do të pranonte të hynte vetëm një qytezë, ajo e Arretiumit; kjo si rrjedhojë e faktit se në Arretium sundonte ende aristokracia. Kur Hanibali ndodhej në Itali, të gjitha qytezat ishin pre e trazirave; por këtu nuk bëhej fjalë për pavarësinë; në çdo qytezë, aristokracia ishte për Romën dhe plebenjtë për kartagjenasit.

Mënyra e qeverisjes së Romës pasqyron preferencën e vazhdueshme që aristokracia kishte për të. Seria e revolucioneve që kishte përfshirë të gjitha qytezat, kish nisur edhe në Romë, ndonëse disi më e ngadaltë. Në vitin 509, kur në krye të të gjitha qytezave latine ishte vendosur një tiran, në Romë ishte vendosur pushteti i aristokracisë. Më pas, demokracia do të vendosej edhe atje, por kjo do të ishte një demokraci shumë më e kufizuar dhe më e reduktuar. Pra, qeverisja e Romës do të ishte më e gjatë se në çdo qytezë tjetër, e Ilojit aristokratik, duke u bërë kështu, për një kohë të gjatë, shpresë për partinë aristokratike të krejt qytezave të tjera.

Më në fund, demokracia do të arrinte të triumfonte edhe në Romë; por, pavarësisht nga kjo, atje procedurat dhe ato që mund të quhen dinakëritë e qeverisjes, do të mbeteshin aristokratike. Nëpër kuvendet e centurive, votat ndaheshin sipas pasurisë. Edhe në kuvendet e fiseve, nuk ndodhte aspak ndryshe; në fushën e së drejtës, duket sikur nuk kishte kurrfarë dallimi; mirëpo, në fakt, klasa e varfër, e veçuar siç qe në katër fise qytetare, gëzonte të drejtën e vetëm katër votave, përkundrejt tridhjetë e një votave të klasës së pronarëve. Zakonisht, asgjë nuk ishte më e qetë sesa këto kuvende; në to fliste vetëm kryesuesi i kuvendit ose ai, të cilit ai i jepte fjalën; në to nuk dëgjohej asnjë orator; diskutimet ishin të pakta; në pjesën më të madhe të kohës, gjithçka reduktohej vetëm në votimin me po ose jo dhe në numërimin e votave; meqenëse veprimi i fundit ishte tejet i ndërlikuar, ai kërkonte shumë kohë dhe shumë qetësi. Shtojmë këtu se Senati nuk ripërtërihej çdo vit, sikurse veprohej në qytezat demokratike të Greqisë. Ligjërisht, në çdo lustër të ri, ai përbëhej nga censorët; faktikisht, listat ngjasonin nga një lustër te tjetri, dhe anëtarët që nuk figuronin më në lista, përbënin një përjashtim; kësisoj, Senati ishte kthyer në një trupë thuajse rentiere, e cila zgjidhte vetveten dhe ku bijtë zinin vendin e baballarëve. Ai ishte kthyer në një trup oligarkik.

Zakonet kishin mbetur akoma më shumë aristokratike sesa institucionet. Në teatër, vendet e senatorëve ishin të rezervuara. Në trupën kalorësiake shërbenin vetëm të pasurit. Në një pjesë të madhe, gradat e ushtrisë u rezervoheshin kryesisht të rinjve që rridhnin nga familje të mëdha; Skipioni nuk ishte ende gjashtëmbëdhjetë vjeç, kur ai do të komandonte një skuadron.

Sundimi i klasës së pasur do të vazhdonte në Romë më gjatë se në çdo qytezë tjetër. Arsyet qenë dy. Njëra është se Roma mundi të realizonte pushtime të mëdha dhe fitimet do të shkonin kryesisht në favor të klasës tashmë të pasur; krejt tokat e grabitura të të mundurve do të kalonin nën zotërimin e saj; ajo shtiu në dorë tregtinë e vendeve të pushtuara, duke i bashkangjitur asaj edhe përfitimet e jashtëzakonshme që siguronte vjelja e taksave dhe administrimi i provincave. Këto familje do të pasuroheshin nga brezi në brez jashtëzakonisht shumë dhe secila prej tyre do të kthehej në një fuqi më vete përkundrejt popullit. Arsyeja e dytë ishte se romakët, qoftë edhe romaku më i këputur, ushqenin një respekt të lindur për pasurinë. Ndërkohë që klientela e vërtetë ishte zhdukur prej kohësh, dukej sikur ajo ishte rigjallëruar përmes nderimit që u bëhej pasurive të mëdha; nuk do të vononte shumë dhe do të bëhej zakon që proletarët të shkonin çdo mëngjes për të përshëndetur të pasurit dhe t'u kërkonin atyre ushqimin e përditshëm.

Nuk mund të thuhet se në Rornë, Iufta mes të pasurve dhe të varfërve shihej ndryshe nga ç'shihej edhe në të gjitha qytezat e tjera. Por ajo do të shpërthente vetëm në kohën e vëllezërve Grak, domethënë pas përfundimit të pushtimeve. Megjithatë, në Romë, kjo Iuftë nuk do të merrte kurrë natyrën e dhunës që ajo kishte pasur kudo tjetër. Populli i varfër i Romës nuk e lakmonte me zjarr pasurinë; ai i ndihmoi pa zemër Grakët; ai nuk deshi të besonte se këta reformatorë punonin për të dhe i braktisi ata në çastin vendimtar. Ligjet agrare, aq shpesh të paraqitura përpara syve të të pasurve si të rrezikshme për ta, popullin do ta linin thuajse gjithnjë indiferent dhe ai do të shkaktonte vetëm trazira të një Hoji sipërfaqësor. Shihet qartë se atij i mungonte dëshira e madhe për të zotëruar tokë; edhe kur atij i ofrohej mundësia për të përfituar nga shpërndarja e tokës publike, domethënë e atyre tokave që ishin pronë e shtetit, atij nuk i shkonte kurrsesi ndër mend të zhvishte të pasurit nga pasuritë e tyre. Si pasojë, gjysmë prej një respekti të lashtë e të ngulitur thellë dhe gjysmë prej zakonit që ai ishte mësuar të mos punonte, atij i pëlqente të jetonte mënjanë, si hije e të pasurve.

Klasa e pasur pati zgjuarsinë të pranonte në gjirin e saj familjet më të shquara të qyteteve të nënshtruara apo të aleatëve të saj. Të gjithë ata që ishin të pasur në Itali, do të arrinin pak nga pak të formonin klasën e pasur të Romës. Rëndësia e kësaj shtrese nuk do të reshtte së rrituri dhe ajo do të kthehej në zot të shtetit. Ajo do t'i ushtronte magjistraturat e vetme, pasi ato kushtonin shtrenjtë për t'u blerë; ajo ishte e vetmja që mbushte radhët e Senatit, pasi për të qenë senator, cetis-i i kërkuar ishte shumë i lartë. Kësisoj, do të krijohej një realitet i çuditshëm, ku pavarësisht prej faktit që ligjet ishin demokratike, do të arrihej në formimin e një fisnikërie dhe ku populli, edhe pse i gjithëfuqishëm, do të pranonte që ajo të ngrihej mbi të, duke mos iu kundërvënë kurrë në mënyrë të vërtetë.

Kështu pra, në shekullin e tretë dhe të dytë para erës sonë, Roma ishte qyteti më aristokrat në pikëpamje qeverisjeje përkundrejt çdo qyteti tjetër të Italisë apo Greqisë. Së fundmi nënvizojmë se, nëse në çështjet e brendshme Senati ishte i detyruar të mbante parasysh edhe turmën, në fushën e politikës së jashtme ai ishte zot absolut. Ishte ai që priste ambasadorët, që përfundonte aleancat, që shpërndante provincat dhe legjionet, që ratifikonte aktet e gjeneralëve, që vendoste kushtet që u imponoheshin të mundurve; sende këto, të cilat kudo ishin atribut i kuvendeve të popullit. Të huajt, në marrëdhëniet e tyre me Romën, nuk kishin të bënin kurrë me popullin; ata dëgjonin të flitej vetëm për Senatin dhe ata ushqeheshin me idenë se populli nuk kishte kurrfarë pushteti. Ky është opinioni që një grek i shpreh Flaminiusit: "Në vendin tuaj, i thotë ai, qeveris pasuria dhe gjithçka tjetër i nënshtrohet asaj'9."

Prej këtu do të rezultonte që në të gjitha qytezat, aristokracia do t'i kthente sytë nga Roma, do të mbështetej mbi të, do e pranonte atë si mbrojtësen e saj dhe do të lidhej pas pasurisë së saj. Kjo bëhej edhe më e pranueshme nisur nga fakti që Roma nuk ishte për askënd qytet i huaj: sabinët, latinët, etruskët, të gjithë shihnin tek ajo një qytezë sabine, një qvtezë latine apo një qvtezë etruske dhe grekët besonin se tek ajo gjendeshin edhe vetë ata.

Kur Roma do të shfaqej mbi Greqi (199 para Jezu Krishtit), aristokracia do të hidhej në krahët e saj. Në atë kohë, pothuaj askush nuk mendonte më se si të zgjidhte mes pavarësisë dhe nënshtrimit; për shumicën e njerëzve, çështja që shtrohej për zgjidhje ishte vetëm ajo midis aristokracisë dhe partisë popullore. Në të gjitha qy tezat, partia popullore përkrahte Filipin, Antiokun apo Perseun, ndërsa partia aristokrate përkrahte Romën. Te Polibi dhe te Tit-Livi mund të shohirn se, nëse në vitin 198 Argosi u hapi portat e tij maqedonasve, kjo erdhi si rrjedhojë e faktit që në pushtet ishte populli; një vit më vonë, do të ishte partia e të pasurve ajo që do t'u dorëzonte qytezën e Opuntias romakëve; tek akarniasit, aristokracia do të përfundonte një traktat aleance me Romën, por një vit më vonë ky traktat do të prishej, pasi, ndërkohë, demokracia do të dilte fitimtare; Teba, në aleancë me Filipin për sa kohë që partia popullore ishte më e fortë, do të afrohet me Romën sapo në pushtet vjen aristokracia; në Athinë, në Demetriadë, në Focea, popullsia është kundër romakëve; Nabisi, tirani demokrat, është në luftë me ta; Lidhja Akease, për sa kohë qeveriset nga aristokracia i mbështet ata; njerëz ata parapëlqejnë më shumë sundimin romak se demokracinë; do të vijë një çast, kur në vetë Lidhjen Akease partia popullore do të ngrejë krye; nisur nga ky çast, Lidhja kthehet në armike të Romës; Diaeos dhe Kritolaos janë, njëherazi, prijësit e klikës popullore dhe gjeneralë të Lidhjes kundër romakëve; ata luftojnë trimërisht në Skarfea dhe në Leukopetra, ndoshta më pak në emër të pavarësisë së Greqisë sesa në emër të triumfit të demokracisë.

Këto fakte janë mjaftelokuente për të treguar se si Roma arriti të krijonte një perandori të madhe, pa shumë përpjekje. Fryma e qytet-shtetit po zhdukej pak nga pak. Ndjenja e pavarësisë po kthehej në një ndjenjë gjithnjë e më të rrallë dhe zemra njerëzore po kthehej gjithnjë e më shumë drejt interesave dhe pasioneve të partive. Qyteza po harrohej në mënyrë të pandjeshme. Pengesat, që dikur kishin ndarë qytezat dhe kishin krijuar aq shumë botë të ndryshme nga njëra-tjetra dhe ku horizonti i secilës prej tyre kufizonte dëshirat dhe mendimet njerëzore, po binin njëra pas tjetrës. Në krejt Italinë dhe Greqinë, tashmë nuk dalloheshin më veçse dy grupe njerëzish: nga njëra anë një klasë aristokrate; nga ana tjetër, një parti popullore; njëra kërkonte sundimin e Romës, tjetra e kundërshtonte atë. Ajo që do të dilte ngadhënjimtare ishte aristokracia dhe Roma do të krijonte perandorinë e saj.

Roma shkatërron regjimin e qytet-shtetit

Institucionet e qytezës antike ishin dobësuar dhe shteruar si rrjedhojë e një vazhde revolucionesh. Sundimi romak do të kishte si rezultat të parë goditjen përfundimtare për shkatërrimin e saj dhe shuarjen e gjithçkaje që mbetej ende prej saj. Një gjë e tillë mund të konstatohet nëse do të shihnim se në ç'kushte nisën të binin gradualisht popujt gjatë sundimit romak.

Pikësëpari duhet të largojmë nga mendimi ynë të gjitha zakonet e politikës moderne dhe të mos i përfytyrojmë popujt si diçka që thjesht do të hynte në gjirin e shtetit romak, sikurse ndodh në ditët tona, kur provincat e pushtuara aneksohen nga një mbretëri, e cila duke futur në gjirin e saj pjesëtarët e rinj, zmadhon kufijtë e saj. Shteti romak, civitas romana, nuk zmadhohej përmes pushtimit; ai përfshinte brenda vetes vetëm familjet që figuronin në ceremoninë fetare të cens-it. Territori romak, ager romanus, nuk shtrihej përtej kufijve të përcaktuar qysh më parë; ai vazhdonte të qëndronte i kufizuar brenda kufijve të pandryshueshëm që mbretërit kishin përcaktuar për të dhe që ceremonia e Ambarvalesit shenjtëronte çdo vit; pas çdo pushtimi zmadhoheshin vetëm dy gjëra: sundimi i Romës, imperium romanum, dhe territori që i përkiste shtetit romak, ager publicus.

Për sa kohë që zgjati republika, askujtnuk do t'i shkonte ndër mend që romakët dhe popujt e tjerë mund të formonin një komb të vetëm. Roma mund të pranonte në gjirin e saj, individualisht, disa të mundur, t'u jepte atyre mundësinë të jetonin brenda mureve të saj, duke i shndërruar ata në afat të gjatë në romakë; por ajo nuk mund të asimilonte në gjirin e saj një popullsi të tërë dhe as territore të tjera brenda territorit të vet. Një gjë e tillë nuk ishte pjesë e politikës së veçantë të Romës, por ajo kishte të bënte me një parim, i cili në lashtësi ishte i pandryshuar, parim të cilin Roma mund ta kishte shmangur me më shumë dëshirë se të tjerët, por prej të cilit ajo nuk mund të çlirohej plotësisht. Pra, sa herë që Roma nënshtronte një popull, ai nuk hynte në shtetin romak, in civitate, por vetëm nën sundimin romak, in imperio. Ai nuk bashkohej me Romën, sikurse bashkohen sot provincat me një kryeqytet; mes popujve dhe vetvetes, Roma njihte vetëm dy Iloj lidhjesh, nënshtrimin ose aleancën (dedititii, socii).

Prej këtu duket sikur institucionet e qytet-shtetit, te popujt e mundur, mund të kishin vazhduar të mbijetonin dhe bota të kish mbetur një tërësi e gjerë qytezash të dallueshme prej njëra-tjetrës, me në krye një qytezë kryezot i tyre. Por nuk ishte aspak kështu. Pushtimi romak do të sillte me vete, brenda çdo qyteze, një shndërrim të madh e të vërtetë.

Nga njëra anë qëndronin të nënshtruarit, dedititiv, këta njerëz ishin ata që, pasi kishin shqiptuar formulën e deditio-s, i kishin dorëzuar popullit romak "veten, muret, tokat, ujërat, shtëpitë, tempujt, perënditë e tyre". Me fjalë të tjera, ata jo vetëm kishin hequr dorë nga qeverisja e qytezës së tyre, por edhe nga gjithçka tjetër që ishte e rëndësishme për të lashtët, domethënë nga feja dhe e drejta private e tyre. Nisur nga ky moment, këta njerëz nuk formonin më mes tyre një trup politik; ata nuk ngjasonin më në asgjë me një shoqëri të rregullt. Qyteza e tyre mund të vijonte të qëndronte në kërnbë, por faktikisht ajo ishte asgjësuar. Edhe nëse njerëzit e saj vazhdonin të jetonin së bashku, kjo bëhej pa institucione, pa ligje, pa magjistratë. Rendi material i sendeve mes tyre ruhej nëpërmjet autoritetit arbitrar të një praefectus-i të dërguar nga Roma.

Nga ana tjetër qëndronin aleatët, fcederati ose socii. Ata trajtoheshin disi më mirë. Ditën që ata hynin nën sundimin romak, vendosej kushti se ata do të ruanin regjimin e tyre të qy tet-shtetit dhe do të vazhdonin të jetonin sipas organizimit të qy tezës së tyre. Pra ata vazhdonin të kishin në çdo qytezë, kushtetutën, magjistraturat, senatin, pritanenë, ligjet, gjykatësit e tyre. Qyteza në fjalë njihej si e pavarur dhe dukej sikur mbante me Romën vetëm marrëdhënie si ato mes aleatëve. Megjithatë, në kushtet e traktatit, të hartuar në momentin e pushtimit, Roma pat futur këtë formulë: majestatem populi romani comiter conservato Këto fjalë vendosnin varësinë e qytezës aleate ndaj qytezës zot dhe duke qenë se ato ishin shumë të papërcaktuara, rezultonte që shkalla e kësaj varësie përcaktohej gjithnjë nga dëshira e më të fortit. Këto qyteza, të ashtuquajtura të lira, i merrnin urdhrat nga Roma, u nënshtroheshin prokonsujve dhe u paguanin taksa publikanëve; magjistratët e tyre jepnin llogari para guvernatorit të provincës, i cili pranonte gjithashtu edhe apelet e gjykatësve të tyre. Por te njerëzit e lashtësisë, natyra e regjimit të qytet-shtetit, ishte e tillë që, për të ekzistuar, atij i duhej një pavarësi e plotë, ndryshe ai pushonte së ekzistuari. Midis ruajtjes së institucioneve të qytezës dhe nënshtrimit ndaj një pushteti të huaj, kishte një kontradiktë, e cila ndoshta në sytë e modernëve nuk duket qartë, por që me shumë të ngjarë i ka goditur fort njerëzit e asaj epoke. Liria e qytet-shtetit dhe perandoria e Romës ishin të papajtueshme me njëra-tjetrën; e para mund të ishte për njerëzit vetëm diçka sa për sy e faqe, një mashtrim, një argëtim. Secila nga këto qyteza dërgonte, thuajse çdo vit, një delegacion në Romë, ku edhe çështjet më intime e më të vogla të saj rregulloheshin nga Senati romak. Këto qyteza vijonin të kishin magjistratët e qytet-shtetit të tyre, arhontët dhe strategët, të zgjedhur Iirisht prej tyre; por arhonti nuk kishte kompetencë tjetër veç të shkruante emrin e tij në regjistrat publikë, për të shënuar vitin, ndërsa strategu, dikur prijës i ushtrisë dhe i shtetit, tani mund ta ushtronte funksionin e tij vetëm lidhur me punët botore dhe mbikëqyrjen e tregjeve.

Kështu pra, institucionet e qytet-shtetit po zhdukeshin si te popujt që quheshin aleatë ashtu edhe tek ata që quheshin të nënshtruar; i vetmi ndryshim që ekzistonte ishte se në rastin e parë format e jashtme vijonin të ruheshin. Në të vërtetë, qyteza, e tillë siç ishte konceptuar nga lashtësia, nuk shihej më askund, veç brenda mureve të Romës.

Roma shkatërronte kudo regjimin e qytet-shtetit pa e zëvendësuar atë me asgjë. Popujve, të cilëve u hiqte institucionet e tyre, ajo nuk u jepte në ndërrim institucionet e saj. Madje, ajo as nuk mendonte të krijonte institucione të reja për ta. Ajo nuk do të konceptonte kurrë ndonjë ndërtim kushtetues për popujt e perandorisë së saj dhe nuk diti asnjëherë të vendoste rregulla fikse për qeverisjen e tyre. Autoriteti që ajo ushtronte mbi ta, nuk kishte asgjë të rregullt. Meqenëse këta popuj nuk bënin pjesë në shtetin e saj, në qytezën e saj, ajo nuk ushtronte mbi ta kurrfarë veprimi ligjor. Për të, këto subjekte ishin të huaja; për rrjedhojë ajo ushtronte mbi ta pushtetin e parregullt e të pakufizuar që regjimi i qytet-shtetit i njihte qytetarit përkundrejt të huajit ose armikut. Administrimi romak do të rregullohej për një kohë të gjatë mbi këtë parim dhe ja se si kryhej ai.

Roma dërgonte një prej qytetarëve të saj në një vend; ajo e bënte këtë vend provincc të këtij njeriu, domethënë ajo e hidhte atë në ngarkim të tij, nën kujdesin e tij, duke e kthyer atë në një çështje të tij personale; ky ishte edhe vetë kuptimi i fjalës provincia në gjuhën e lashtë. Në të njëjtën kohë, ajo i jepte këtij qytetari impcrium-in; një gjë e tillë donte të thoshte se ajo i hiqte vetes sovranitetin që ajo kishte mbi këtë vend dhe ia jepte atë këtij individi për një kohë të përcaktuar. Që nga ky moment, ky qytetar mishëronte në personin e tij të gjitha të drejtat e republikës, dhe, në këtë cilësi, ai bëhej zot absolut i provincës. Ai caktonte shifrën e taksave; ai ushtronte pushtetin ushtarak; ai jepte drejtësinë. Raportet e tij me të nënshtruarit apo me aleatët nuk rregulloheshin prej asnjë Iloj Iigji. Kur ky njeri gjykonte, ai gjykonte vetëm sipas vullnetit të vet; atij nuk mund t'i imponohej asnjë ligj vendas, pasi ai ishte romak dhe po kështu asnjë ligj romak, pasi ai gjykonte njerëzit e provincës. Për të pasur Iigje mes tij dhe njerëzve të qeverisur prej tij, ato mund të bëheshin vetëm prej tij; pasi vetëm ai mund të detyronte veten. Kësisoj, imperium-i me të cilin ai vishej, përfshinte edhe pushtetin legjislativ. Prej këtu buron fakti që guvernatorëve u njihej e drejta, e për rrjedhojë do të vendosej edhe zakoni që ata të nxirrnin, me të marrë detyrën në provincë, një kod ligjesh, të cilin e quanin Edit-in e tyre', ndaj të cilit ata angazhoheshin vetëm moralisht. Por, meqenëse guvernatorët ndryshonin çdo vit, edhe kodet ndryshonin çdo vit, për faktin se ligji që figuronte në to buronte nga vullneti i njeriut që për momentin ishte i veshur me imperium. Ky parim zbatohej aq rreptësisht saqë, kur një guvemator nxirrte një gjykim, i cili nuk ishte zbatuar plotësisht deri në çastin e largimit të tij nga provinca, mbërritja e pasuesit të tij e anulonte tërësisht këtë gjykim dhe procedura niste nga e para.

E tillë ishte plotfuqishmëria e guvernatorit. Ai ishte vetë ligji. Për sa i përket kërkimit të drejtësisë romake kundër dhunimeve apo krimeve të guvernatorit, banorët e provincës mund ta bënin këtë vetëm nëse arrinin të gjenin një qytetar romak, i cili të pranonte të shërbente si padron i tyre25. Banorët nuk kishin të drejtë t'i referoheshin ligjit të qytezës e as t'u drejtoheshin gjykatave të saj. Ata ishin të huaj; gjuha juridike dhe zyrtare i quante ata peregrini; gjithçka që ligji cilësonte për liostis-m, vazhdonte të gjente zbatim edhe për ta.

Gjendja juridike e banorëve të perandorisë shfaqet qartë në shkrimet e juriskonsultëve romakë. Aty shihet se popujt konsiderohen si grupe që nuk kanë as ligjet e tyre dhe as ligjet romake. Pra, për ta, e drejta nuk ekziston në kurrfarë mënyre. Në sytë e juriskonsultit romak, provinciali nuk është as bashkëshort, as baba, domethënë ligji nuk i njeh atij as pushtetin bashkëshortor as autoritetin atëror. Për të, prona nuk ekziston; madje, pamundësia për të qenë pronar është e dyfishtë: pamundësi për shkak të gjendjes së tij personale, sepse ai nuk është qytetar romak; pamundësi për shkak të kushteve të tokës së tij, pasi ajo nuk është tokë romake dhe ligji e pranon të drejtën e pronësisë së plotë vetëm brenda kufijve të ager romanus-it. Kështu, juriskonsultët cilësojnë se toka e provincave nuk mund të jetë kurrë pronë private dhe se njerëzit mund ta kenë atë vetëm në posedim dhe të gëzojnë uzufruktin e saj26. Mirëpo kjo që ata thonë lidhur me tokën e provincës në shekullin e dytë të erës sonë, ka qenë e vërtetë edhe për sa i përket krejt tokës në Itali, përpara se kjo e fundit të përftonte të drejtën e qytet-shtetit romak, sikurse do e shikojmë më poshtë.

Pra, është e vërtetuar se popujt, gradualisht që ata hynin në perandorinë e Romës, humbitnin fenë e qytet-shtetit, qeverisjen dhe të drejtën e tyre private. Mund të besohet me të drejtë se Roma, në praktikë, kishte zbutur gjithçka në të cilën nënshtrimi mund të ishte shkatërrimtar. Kështu, shihet mirë se, nëse subjekti i autoritetit atëror nuk ekzistonte në ligjin romak, ai mbijetonte në zakone. Në rast se dikujt nuk i lejohej të quhej pronar i tokës, atij i lihej e drejta e posedimit; ai e kultivonte këtë tokë, e shiste, e linte trashëgimi. Por nuk thuhej kurrë që kjo tokë ishte e tija, thuhej vetëm se ajo ishte si e tija, pro suo. Ajo nuk ishte pronë e tij, dominio, por ajo bënte pjesë në mallin, në të mirat e tij, in bonis27. Roma kishte përfytyruar kësisoj, në përfitim të subjektit, një mori marifetesh dhe stërhollimesh gjuhësore. Me plot të drejtë, gjenia romake, edhe pse traditat e qytet-shtetit ia ndalonin asaj mundësinë për të bërë Iigje për popujt e mundur, ajo nuk mund të lejonte që shoqëria të shpërbëhej. Parimisht, të mundurit vendoseshin jashtë së drejtës; faktikisht, ata jetonin sikur e kishin një të tillë. Por me një ndryshim, dhe nën kushtin e tolerancës së fitimtarit, të gjitha institucionet e popujve të mundur liheshin të shuheshin dhe ligjet e tyre, të zhdukeshin. lmperium Romanum ka mishëruar, sidomos gjatë regjimit republikan dhe senatorial, një spektakël të veçantë e të çuditshëm: në këmbë, qëndronte vetëm një qytet-shtet, i cili ruante institucionet dhe një të drejtë; krejt pjesa tjetër, domethënë tetëdhjetë milionë shpirtra, jetonte pa asnjë lloj ligji ose, më së paku, kishte ligje që nuk njiheshin nga qyteti zot. Për rrjedhojë, bota e asaj kohe nuk ishte tamam kaos; forca, arbitrariteti, konvencioni, në mungesë të Iigjeve dhe parimeve, ishin të vetmet elemente që mbanin në këmbë shoqërinë.

Këto ishin, pra, pasojat e pushtimit romak mbi popujt që ranë pre e tij njëri pas tjetrit. Qyteza humbi gjithçka: fillimisht besimin, pastaj qeverisjen dhe së fundmi të drejtën private; të gjitha institucionet e qytet-shtetit, tashmë të tronditura që prej shumë kohësh, do të çrrënjoseshin dhe do të asgjësoheshin. Por atë që zhdukej nuk do ta zëvendësonte menjëherë asnjë shoqëri e rregullt, asnjë sistem qeverisjeje. Pati një kohë ndërprerjeje midis momentit kur njerëzit do të shihnin shpërbërjen e regjimit të qy tet-shtetit dhe momentit kur ata do të shihnin lindjen e një shoqërie tjetër, do të kishte një periudhë ndërprerjeje. Qytet-shteti nuk do të ndiqej dhe nuk do të zëvendësohej menjëherë nga kombi, pasi imperium romanum nuk ngjasonte kurrsesi me një komb. Ai ishte një turmë e pështjellë, ku rendi i vërtetë ekzistonte vetëm në një pikë qendrore, ndërkohë që krejt pjesa tjetër kishte vetëm një rregull të paqenë dhe kalimtar, madje edhe atë përkundrejt çmimit të nënshtrimit. Popujt e nënshtruar mund të arrinin të formësoheshin në një trupë më të organizuar vetëm duke fituar të drejtat dhe institucionet që Roma kërkonte t'i mbante vetëm për veten e saj; për të arritur një gjë të tillë, popujve iu desh të hynin dhe të bënin pjesë në qytet-shtetin romak, të bënin në të një vend për vete, të ushtronin trysni për ta shndërruar edhe atë vetë, me qëllimin për të krijuar mes tyre dhe Romës një trup të vetëm. Kjo do të ishte një vepër e gjatë dhe e vështirë.

Popujt e nënshtruar, futen në shtetin Romak

Deri tani kemi parë se sa e mjeruar ishte gjendja e të nënshtruarve të Romës dhe sa e madhe ishte zilia për të pasur fatin e qytetarit. Në këtë drejtim, nuk vuante vetëm sqima; bëhet fjalë për interesa më të mëdhenj e më të shtrenjtë. Kush nuk ishte qytetar romak, nuk mund të njihej as si bashkëshort, as si baba; ai nuk mund të ishte ligjërisht as pronar, as trashëgimtar. Aq e madhe ishte vlera e titullit qytetar romak, saqë pa të individi gjendej jashtë të drejtës, ndërsa përmes tij ai hynte në shoqërinë e rregullt. Në këtë mënyrë, ky titull do të kthehej në një objektiv të gjallë të dëshirave njerëzore. Latini, greku, më vonë spanjolli dhe gali, të gjithë do të aspironin të bëheshin qytetarë romakë dhe kjo do të ishte e vetmja mënyrë për të pasur të drejta e për të vlejtur diçka. Të gjithë popujt, njëri pas tjetrit, pak a shumë sipas radhës në të cilën ata kishin hyrë në perandorinë e Romës, do të punonin dhe do të përpiqeshin të ishin pjesë e qytezës romake dhe më në fund, pas përpjekjesh të panumërta, do e arrinin një gjë të tillë.

Kjo hyrje e ngadaltë e popujve në shtetin romak, përbën aktin e fundit në historinë e gjatë të shndërrimit shoqëror të njerëzve të lashtësisë. Për të studiuar këtë ngjarje të madhe në të gjitha fazat e saj të njëpasnjëshme, është e nevojshme që ajo të analizohet, duke nisur nga shekulli i katërt para erës sonë.

Latiumi ishte nënshtruar; nga dyzet popujt e vegjël që e banonin atë, Roma kishte shfarosur gjysmën, disave u pat marrë tokën dhe të tjerëve u kishte lënë cilësinë e aleatit. Në vitin 340, këta të fundit do të vinin re se aleanca ishte tërësisht në dëm të tyre, se atyre u duhej të nënshtroheshin për të gjitha dhe se ata ishin të dënuar të derdhin çdo vit gjakun dhe paratë e tyre për përfitimin e Romës. Ata do të bënin një koalicion; prijësi i tyre, Annius, do ta formulonte kështu kërkesën përpara Senatit të Romës:

"Të na jepet barazia; të kemi të njëjtat ligje; të formojmë me ju një shtet të vetëm, një civitas; të kemi vetëm një emër dhe të gjithë të quhemi njëlloj romakë." Annius-i shqiptonte kështu, që në vitin 340, dëshirën që të gjithë popujt e perandorisë do e formësonin njëri pas tjetrit dhe do e realizonin plotësisht vetëm pas pesë shekuj e gjysmë. Kjo kërkesë ishte krejtësisht e re dhe e papritur për kohën; romakët do e shpallnin atë monstruoze dhe kriminale; në fakt, ajo binte ndesh me besimin dhe të drejtat e lashta të qytezës. Konsulli Manlius do të përgjigjej se, në rast se një propozim i tillë do të pranohej, ai vetë do të vriste me dorën e tij latinin e parë që do të vinte të ulej në Senat; pastaj, duke u kthyer drejt altarit, duke pasur zotin si dëshmitar, do të deklaronte: "A i dëgjon, o Jupiter, fjalët përdhosëse që dolën nga goja e këtij njeriu. A është e mundur që ti, o Zot, të lejosh që një i huaj të vijë e të ulet në tempullin tënd të shenjtë, si senator, si konsull?" Manliusi shprehte kështu ndjenjën e lashtë të përbuzjes që ndante qytetarin nga i huaji. Kjo ndjenjë ishte pjellë e besimit të lashtë fetar, i cili urdhëronte që i huaji duhej konsideruar i urryeri i njerëzve, sepse ai ishte i mallkuari i perëndive të qytezës. Për të ishte e pamundur që një latin të bëhej senator, pasi vendi ku mblidhej Senati ishte një tempull dhe perënditë romake nuk mund të duronin në sanktuarin e tyre praninë e një të huaji.

Mospranimi i kësaj kërkese do të pasohej nga lufta; latinët e mundur bënë aktin e deditim-it, domethënë u dorëzuan romakëve qytezat, kultet, ligjet, tokat e tyre. Gjendja në të cilën ata kishin rënë ishte tejet mizore. Në Senat, një konsull do të shprehej se, në rast se Roma nuk dëshironte të rrethohej nga një shkretëtirë e pafund, ajo duhej të ndreqte fatin e latinëve me një lloj mëshire. Tit-Livi nuk e shtjellon qartë se si u veprua; por, nëse besojmë atë, latinëve iu njoh e drejta e qytetarisë romake, por pa përfshirë në të të drejtën politike të votës dhe as të drejtën civile të martesës; mes të tjerash, vihet re se qytetarët e rinj nuk llogariteshin në cens. Shihet qartë se me këtë veprim, Senati vazhdonte t'i mashtronte latinët, duke u dhënë atyre vetëm emrin qytetarë romakë; pas këtij titulli fshihej një nënshtrim i vërtetë, sepse njerëzit që e mbanin atë, kishin detyrimet e qytetarit pa pasur të drejtat e tij. Aq e vërtetë ishte kjo, saqë shumë qyteza latine do të hidheshin • në kryengritje me kërkesën që t'u hiqej kjo e ashtuquajtur e drejtë qytetarie.

Do të kalonin rreth njëqind vjet dhe, ndonëse Tit-Livi nuk thotë asgjë për këtë, do të shihet qartë se Roma ka ndërruar politikë. Gjendja e latinëve që kanë të drejtën e qytetarisë pa të drejtë vote dhe pa connubium nuk ekziston më. Roma u ka rimarrë atyre titullin e qytetarit ose më mirë të themi, i ka dhënë fund këtij mashtrimi, duke vendosur t'u japë qytezave të ndryshme qeverisjen e tyre mbi bazën e qytet-shtetit, ligjet e tyre, magjistraturën e tyre.

Mirëpo, përmes këtij veprimi të aftë të paparë, Roma kishte nisur të hapte një portë, e cila, sado e ngushtë që ishte, u lejonte subjekteve të nënshtruara të hynin dhe të bënin pjesë në qytetarinë romake. Ajo i njihte tashmë çdo latini, i cili kishte ushtruar të paktën një herë funksionin e magjistratit në qytezën e vet të lindjes, të bëhej qytetar romak në përfundim të zbatimit të kësaj detyre28. Kësaj here, dhënia e së drejtës së qytetarisë ishte e plotë dhe pa rezerva; e drejta e votës, magjistraturat, regjistrimi në cens, martesa, e drejta private, në të përfshihej gjithçka. Më në fund, Roma ishte bindur të ndante me të huajin besimin e saj, qeverisjen dhe ligjet e saj; por këto favore që ajo jepte ishin të një natyre individuale dhe nuk u njiheshin të gjitha qytezave, por vetëm disa njerëzve në secilën prej tyre. Roma pranonte në gjirin e saj veç atë që ishte më e mirë, më e pasur, më e vlerësuar në Latium.

Kjo e drejtë qytetarie do të bëhej atëherë një diçka e çmuar, pasi, së pari, ajo ishte e plotë dhe së dyti, sepse ishte një privilegj. Falë saj, njeriu figuronte në kuvendet e qytetit më të fuqishëm të Italisë; ai mund të ishte konsull dhe të komandonte legjione. Ky veprim mund të kënaqte edhe ambiciet më modeste; në saje të tij, përmes martesës, individi mund të lidhej me një familje romake; ai mund të vendosej në Romë dhe të ishte pronar; atje ai mund të merrej me tregti, pasi Roma tani ishte kthyer në vendin tregtar kryesor të botës. Mund të hynte dhe të bënte pjesë në shoqërinë e publikanëve, domethënë të merrte pjesë në përfitimet e jashtëzakonshme që siguroheshin nga vjelja e taksave ose nga spekulimi me tokat e ager publicus. Kudo të banonte njeriu që e kishte fituar këtë të drejtë, ai ishte tejet i mbrojtur; ai i shpëtonte autoritetit të magjistratëve të qytet-shtetit e madje ishte edhe i mbrojtur nga vetë trillet e magjistratëve romakë. Të qenit qytetar i Romës i jepte atij mundësinë për të përftuar nderime, pasuri, siguri.

Për pasojë, latinët do të përpiqeshin me të gjitha mënyrat për të fituar këtë titull. Një ditë, kur Roma deshi të tregohej paksa e ashpër, ajo zbuloi se 12 000 vetë prej qytetarëve të saj, e kishin marrë këtë titull nëpërmjet mashtrimit.

Zakonisht, Roma bënte sikur mbyllte sytë, me mendimin se, kësisoj, popullsia e saj mund të rritej në numër dhe do të ndreqte kështu edhe humbjet e shkaktuara nga Iuftërat. Por qytezat latine lëngonin; qytetarët më të pasur të tyre arrinin të bëheshin qytetarë romakë dhe Latiumi varfërohej gjithnjë e më shumë. Taksat, nga të cilat më të pasurit ishin përjashtuar, nën cilësinë e të qenit romakë, sa vinte e rëndoheshin dhe kontingjenti i ushtarëve që duheshin dërguar çdo vit në Romë, bëhej gjithnjë e më i vështirë për t'u plotësuar. Sa më i madh të ishte numri i atyre që përfitonin të drejtën e qytetarisë, aq më të rënda bëheshin kushtet e atyre që nuk e kishin këtë mundësi. Do të vinte një kohë, kur qytezat latine do të kërkonin që kjo e drejtë qytetarie të pushonte së qeni privilegj.

Edhe qytezat e tjera italiane, të cilat ishin të nënshtruara qysh prej dy shekujsh dhe ndodheshin në të njëjtat kushte si edhe qytezat latine, do të ndesheshin me largimin e të pasurve të tyre për t'u bërë romakë, ndaj do e kërkonin edhe ato këtë të drejtë qytetarie. Në këtë epokë, fati i subjekteve të nënshtruara apo i aleatëve ishte bërë akoma më i padurueshëm pasi gjatë kësaj periudhe, demokracia romake kishte nisur të ngrinte me shumë zhurmë çështjen e madhe të Iigjeve agrare. Mirëpo, të gjitha këto ligje kishin si parim që as subjekti i nënshtruar as aleati nuk mund të ishin pronarë të tokës, me përjashtim të rasteve kur ata zotëronin një akt formal të qytezës dhe kur pjesa më e madhe e tokave të Italisë të ishin pjesë e republikës; një pjesë kërkonte që këto toka, të cilat ishin pothuajse të gjitha të zëna nga popullsi italiane, të rimerreshin nga shteti dhe t'u ndaheshin të varfërve të Romës. Pra, italianët gjendeshin nën kërcënimin e një rrënimi të përgjithshëm; më shumë se kurrë, ata ndienin nevojën për të pasur të drejta civile dhe këto mund t'i kishin vetëm duke u bërë qytetarë romakë.

Lufta që do të pasonte u quajt lufta shoqërore; në fakt, aleatët e Romës rrokën armët për të mos qenë më aleatë dhe për t'u bërë romakë. Ndonëse Roma doli fitimtare, ajo u detyrua t'u jepte atyre atë çka kërkonin dhe italianët fituan të drejtën e qytetarisë. Të asimiluar qysh prej asaj kohe me romakët, ata mundën të votonin në forum; në jetën private, ata nisën të administroheshin nga ligjet romake; atyre iu njoh e drejta lidhur me tokën dhe toka italiane, njëlloj si edhe toka romake, mund të zotërohej si pronë. U vendos kështu jus italicum, e cila ishte e drejta jo e individit italian, pasi Italia ishte bërë romake, por e tokës italike, e cila ishte e aftë të gjeneronte pronën, ashtu sikurse edhe ager romanus.

Duke filluar nga kjo kohë, e gjithë Italia do të formonte një shtet të vetëm. Mbetej akoma që në bashkimin romak të lejoheshin të hynin edhe provincat.

i Këtu duhet bërë një dallim mes provincave të Perëndimit dhe Greqisë. Në Perëndim gjendej Galia dhe Spanja, të cilat, përpara pushtimit, nuk kishin njohur ndonjë regjim të vërtetë të qytet-shtetit. Roma iu përvesh punës për të krijuar edhe te këta popuj këtë regjim, si nisur nga fakti se ndoshta besonte se nuk mund t'i qeveriste dot ndryshe, dhe me synimin për t'i asimiluar pak nga pak në gjirin e popullsive italiane, ata duhej të përshkonin të njëjtën rrugë që këto popullsi kishin përshkuar. Këtu e ka origjinën fakti që perandorët, të cilët eliminonin krejt jetën politike në Romë, kujdeseshin më shumë për format e lirive të qytet-shtetit në provinca. Kësisoj, në Gali do të krijoheshin qytet-shtetet e para; secili prej tyre kishte senatin e vet, trupën e vet aristokrate, magjistratët e vet të zgjedhur; madje, seciii prej tyre pati edhe kultin e vet vendas, Genius-in dhe hyjnitë e veta poliade, sipas imazhit të perëndive të Greqisë dhe Italisë së lashtë. Mirëpo ky regjim i qytet-shtetit që po vendosej sipas kësaj mënyre, nuk mundi, gjithsesi, t'i pengonte njerëzit të mbërrinin në qytetin romak; përkundrazi, ai i përgatiste ata për këtë. Hierarkia e kombinuar me mjaft aftësi mes këtyre qytezave, përcaktonte shkallët përmes të cilave ato duhej të afroheshin dalëngadalë me Romën, për t'u asimiluar përfundimisht në të. Dalloheshin: 1. aleatët, të cilët kishin një qeverisje dhe ligjet e tyre dhe asnjë lidhje juridike me qytetarët romakë; 2. kolonitë, që gëzonin të drejtën civile të romakëve, pa pasur të drejta politike të tyre; 3. qytetet e së drejtës italike, domethënë ato qyteza që Roma kish pasur mirësinë t' u njihte të drejtën e pronësisë së plotë mbi tokat e tyre, njëlloj sikur këto toka të ndodheshin në Itali. qytetet e së drejtës latine, domethënë ato qyteza, banorët e të cilëve mundeshin, sipas zakonit të vendosur dikur në Latium, të bëheshin qytetarë romakë, pasi kishin ushtruar funksionin e magjistratit në qytet-shtetet përkatëse. Këto dallime ishin aq të thella, saqë midis dy personave të kategorive të ndryshme, nuk ishte e mundur as martesa dhe as lidhja juridike. Më në fund, nën kujdesin e perandorëve të ndryshëm qytetet mundën të ngriheshin, shkallë-shkallë, nga gjendja e subjektit të nënshtruar apo aleatit në nivelin e së drejtës italike dhe nga e drejta italike në të drejtën latine. Kur një qytet e arrinte këtë shkallë, familjet kryesore të tij bëheshin romake njëra pas tjetrës.

Edhe Greqia do të hynte, pak nga pak, në shtetin romak. Fillimisht, çdo qytet do të ruante format dhe mekanizmat e regjimit të qytet-shtetit. Në momentin e pushtimit të saj, Greqia kishte shfaqur dëshirën për të ruajtur autonominë e vet; Roma ia la këtë autonomi dhe ndoshta më gjatë se ç'dëshironte ajo. Në krye të disa pak brezave, ajo nisi të aspironte të bëhej romake; sqima, ambicia, interesi, të gjitha elementet shkonin në këtë drejtim.

Grekët nuk ushqenin për Romën atë urrejtje që njerëzit kanë zakonisht për pushtuesin e huaj; ata e admironin Romën dhe kishin për të një nderim të skajshëm; krejt vetiu, pa kurrfarë shtytjeje, ata ushqenin për të një adhurim të vërtetë dhe i ngrinin tempujt ashtu si një perëndie. Çdo qytet kishte nisur të harronte hyjninë e vet poliade dhe në vend të saj adhuronte perëndeshën Romë dhe perëndinë Cezar; festat më të bukura u kushtoheshin atyre, dhe kryemagjistratët nuk kishin funksion më të lartë sesa ai i kremtimit me pompë të bujshme të Iojërave perandorake. Njerëzit po mësoheshin t'i hidhnin sytë përtej qytezave të tyre; ata shihnin te Roma qytetin e mrekullueshëm në krejt kuptimin e fjalës, atdheun e vërtetë, pritanene e të gjithë popujve. Qyteti, ku ata kishin lindur, u dukej i vogël, interesat e tij nuk ishin më pjesë e mendimit të tyre; nderimet që ai jepte nuk e kënaqnin më ambicien e tyre. Njeriu nuk kishte kurrfarë vlere, në rast se ai nuk ishte qytetar romak. Është e vërtetë se, nën sundimin e perandorëve, ky titull nuk jepte më të drejta politike; por ai ofronte avantazhe më të mira, pasi njeriu që vishej me të, fitonte njëkohësisht, me të drejta të plota, të drejtën e pronësisë, të drejtën e martesës, autoritetin atëror dhe krejt të drejtën private të Romës. Ligjet, që gjithkush gjente në qytetin e vet, ishin ligje të ndryshueshme e të pathemelta, të cilat kishin veç një vlerë relative; romaku i përbuzte dhe vetë greku i quante me shumë pak vlerë. Për të pasur ligje të palëvizshme, të njohura e të pranuara nga të gjithë dhe me të vërtetë të shenjta, duhej të kishe ligje romake.

Njeriu që zotëronte titullin e qytetarit romak, nuk bënte më pjesë në qytetin e tij të lindjes as në pikëpamje civile e as politike. Ai mund të vazhdonte të banonte në të, por ai konsiderohej i huaj; ai nuk u nënshtrohej më ligjeve të qytetit, nuk u nënshtrohej më magjistratëve të vet, nuk bëhej subjekt i taksave në të holla31. Kjo ishte rrjedhojë e parimit të vjetër, sipas të cilit i njëjti person nuk mund t'u përkiste njëherazi dy qytezave.32 Natyrshëm, do të arrihej në rezultatin që pas disa brezash, çdo qytezë greke të kishte një numër të mirë njerëzish, dhe zakonisht këta ishin më të pasurit, të cilët nuk njihnin më as qeverisjen dhe as të drejtën e kësaj qyteze. Kësisoj, regjimi i qytet-shtetit nisi të eliminohej dalëngadalë, si prej ndonjë vdekjeje natyrore. Do të vinte një ditë, kur qyteza do të kthehej në një kornizë që nuk inkuadronte më asgjë, kur ligjet vendase nuk do të gjenin më zbatim për askënd, kur gjykatësit e qytet-shtetit nuk kishin më njerëz për të gjykuar sipas të drejtës së tyre.

Më në fund, pasi tetë ose dhjetë breza kishin aspiruar dhe ishin përpjekur për të fituar të drejtën romake dhe kur të gjithë ata që kishin njëfarë vlere e kishin marrë atë, befas do të dilte një dekret perandorak, i cili ua njihte këtë të drejtë të gjithë njerëzve të lirë, pa dallim.

Ajo që na habit këtu është fakti se lidhur me këtë dekret nuk dimë me siguri as datën dhe as emrin e perandorit që urdhëroi nxjerrjen e tij; megjithatë, duket se një gjë e tillë ka ndodhur nën sundimin e Karakalas, domethënë të një perandori, i cili nuk ishte shquar asnjëherë për ndonjë vizion të madh; ky ligj i atribuohet atij, thjesht si një masë fiskale e zakonshme. Mirëpo, në krejt historinë e dekreteve nuk gjendet një dekret më i rëndësishëm se ai: ai eliminonte dallimin që ekzistonte qysh prej pushtimit romak, mes popullit sundues dhe popujve të nënshtruar; madje, ai zhdukte edhe dallimin shumë më të lashtë, që feja dlie e drejta kishin vendosur mes qytezave. Megjithatë, historianët e atyre kohërave e kanë kaluar pa e vënë re dhe këtë ngjarje ne e njohim vetëm përmes dy teksteve mjaft të vagëta të juriskonsultëve dhe një dëshmie të shkurtër të Dion Cassius-it33. Nëse ky dekret nuk u ka bërë ndonjë përshtypjeje bashkëkohësve të vet dhe nuk është vënë re as nga ata që shkruanin atëherë historinë, kjo i detyrohet faktit se ndryshimi, shprehje juridike e të cilit ai ishte, ishte përmbushur qysh prej shumë kohësh. Pabarazia mes qytetarëve dhe subjekteve të nënshtruara ishte dobësuar brez pas brezi dhe dalëngadalë ishte fshirë. Dekreti mund të kalonte pa u vënë re, nën velin e një mase fiskale; ai shpallte dhe kalonte në fushën e së drejtës atë që tashmë përbënte një fakt të kryer.

Atëherë, titulli i qytetarit nisi të binte në harresë, por edhe nëse vazhdonte të përdorej, kjo bëhej vetëm për të dalluar gjendjen e njeriut të lirë përkundrejt skllavit. Duke nisur nga ajo kohë, gjithçka që bënte pjesë në perandorinë romake, nga Spanja deri në Eufrat, do të formonte, me të vërtetë, një popull dhe një shtet të vetëm. Dallimi mes qytezave kishte marrë fund; dallimi mes kombeve mezi shquhej. Të gjithë banorët e kësaj perandorie të pafund ishin njëlloj romakë. Gali braktisi emrin e tij gal dhe nxitoi të merrte emrin romak; kështu bëri spanjolli; kështu bëri banori i Thrakës apo Sirisë. Tashmë kishte vetëm një emër, një atdhe, një qeverisje të vetme, një të drejtë të vetme.

Shihet se sa shumë ishte zhvilluar qyteza romake nga epoka në epokë. Në zanafillën e saj, ajo kishte pasur në gjirin e vet vetëm patricë dhe klientë; më pas, në të kishte depërtuar klasa e plebenjve, ajo e latinëve, e italianëve; më në fund në të do të hynin edhe banorët e provincave. Për të realizuar këtë ndryshim të madh, nuk kishte mjaftuar vetëm pushtimi. Ishin dashur shndërrimi i ngadaitë i ideve, lëshimet e matura por të pandërprera të perandorëve dhe trysnia e interesave individualë. Atëherë të gjitha qytezat do të veniteshin pak nga pak; e fundit e mbetura në këmbë, edhe qyteza romake do të shndërrohej dhe do të kthehej në një bashkim të një duzine popujsh të mëdhenj, nën një sundimtar të vetëm. Kjo ngjarje shënon rënien përfundimtare të regjimit të qytet-shtetit.

Tema e zëvendësimit të qeverisjes së qytet-shtetit nuk është pjesë e interesit tonë e po kështu nuk është as ajo e kërkimit nëse ky ndryshim qe më dobiprurës apo më i dëmshëm për popullsitë e ndryshme. Ne duhet të ndalemi pikërisht aty ku format e lashta shoqërore që Antikiteti kishte vendosur, do të fshiheshin një herë e përgjithmonë.

Krishterimi dhe kushtet e qeverisjes

Fitorja e krishterimit shënon fundin e shoqërisë antike. Së bashku me vendosjen e besimit të ri, përfundon edhe ai shndërrim shoqëror që kemi parë të fillonte gjashtë ose shtatë shekuj para tij-

Për të mësuar se sa shumë parimet dhe rregullat thelbësore të politikës ndryshuan gjatë kësaj kohe, mjafton të kujtojmë këtu se shoqëria e lashtë ishte ndërtuar mbi bazën e një besimi të lashtë, dogma kryesore e të cilit ishte që çdo perëndi mbronte tërësisht vetëm një familje ose një qytezë dhe ekzistonte vetëm për të. Ishte koha e perëndive shtëpiake dhe e hyjnive poliade. Kjo fe kishte shpënë në lindjen e së drejtës: marrëdhëniet mes njerëzve, pronës trashëgimisë, procedurës, gjithçka kishte qenë rregulluar, jo mbi bazën e parimeve të barazisë natyrore, por përmes dogmave të këtij besimi dhe mbi bazën e nevojave të kultit të tij. Ishte përsëri besimi ai që kishte vendosur qeverisjen mes njerëzve: pushtetin e atit në familje, të mbretit ose të magjistratit në qytezë. Gjithçka kishte ardhur nga feja, domethënë nga opinioni që njeriu kishte krijuar rreth hyjnisë. Feja, e drejta, qeverisja, ishin përzier me njëra-tjetrën dhe ishin kthyer në një gjë të vetme, nën tre aspekte të ndryshme.

Jemi përpjekur të hedhim dritë mbi këtë regjim shoqëror të njerëzve të lashtësisë, ku besimi ishte zot absolut në jetën private dhe në jetën publike; ku shteti nuk ishte veçse një bashkësi fetare, mbreti një kryeprift, magjistrati një prift, ligji një formulë e shenjtë; ku patriotizmi ishte fe dhe dëbimi në mërgim një zhveshje nga të drejtat e fesë; ku liria individuale ishte e panjohur, ku njeriu ishte i robëruar nga shteti në shpirt, trup dhe pasuri, ku urrejtja ishte e detyrueshme ndaj të huajit, ku nocioni i së drejtës dhe i detyrës, i drejtësisë dhe dashurisë ndalej në caqet e qytezës; ku shoqërimi njerëzor ishte domosdoshmërisht i kufizuar në një perimetër të caktuar rreth një pritaneje dhe Wu nuk shihej asnje mundësi për themelimin e shoqërive më të mëdha. të tilla ishin tiparet karakteristike të qytet-shteteve greke dhe italiane gjatë periudhës së parë të historisë së tyre.

Por pak nga pak kemi parë se shoqëria do të pësonte ndryshime. Ato ndodhën në qeverisje dhe në aspektin e së drejtës e njëkohësisht edhe në drejtim të besimit. Tashmë, gjatë pesë shekujve që paraprijnë krishterimin, aleanca mes fesë nga njëra anë dhe të drejtës e politikës nga ana tjetër, nuk ishte aq e ngushtë. Përpjekjet e klasave të shtvpura, përmbvsja e kastës priftërore, vepra e filozofëve, përparimi i mendimit, kishin tronditur parimet e lashta të shoqërimit njerëzor. Njerëzit kishin bërë përpjekje të pareshtura për t'u çliruar nga sundimi i këtij besimi të lashtë, në të cilin njeriu nuk mund të besonte më; e drejta dhe politika, ashtu si edhe morali, pak nga pak ishin shkëputur prej lidhjeve të tij.

Ky lloj shkëputjeje e kishte bazën e saj në fshirjen graduale të besimit të lashtë; nëse e drejta dhe politika kishin nisur të ishin disi të pavarura, një gjë e tillë e kishte burimin në t'aktin se njerëzit kishin reshtur së ushqyeri besëtvtni; në rast se shoqëria nuk qeverisej më nga feja, kjo i detvrohej krvesisht faktit që feja nuk kishte më forcë. Mirëpo, do të vinte një ditë, kur ndjenja fetare do të rimerrte jetë dhe fuqi, dhe ku, nën formën e krishterë. besimi do të pushtonte perandorinë e shpirtit. Yallë, a nuk do të asistonim atëherë në rishfaqjen e pështjellimit të lashtë mes qeverisjes dhe funksionit priftëror, mes ligjit dhe fesë?

Me krishterimin, ndjenja fetare jo vetëm u gjallërua. por ajo do të merrte edhe një shprehje më të lartë e rnë pak materiale. Ndërsa dikur, njeriu kishte përfytyruar dhe krijuar perëndi mbi bazën e shpirtit njerëzor ose të forcave të mëdha të natvrës, tani ai nisi ta konceptonte Zotin në thelb si një të huaj të vërtetë, në radhë të parë ndaj natvrës njerëzore dhe pastaj ndaj botës. Hyjnorja u vendos përfundimisht jashtë natyrës së dukshme dhe mbi të. Ndërkohë që dikur, çdo njeri kishte krijuar perëndinë e tij dhe kishte perëndi po aq sa kishte edhe familje dhe qyteza, tani Zoti do të shfaqej si një qenie e vetme, e pafund, e gjithëbotshme, e cila u jepte botëve frymë dhe përmbushte nevojën për adhurim, ndjenjë kjoe lindur te njeriu. Ndërsa dikur feja, te popuj t e Greqisë dhe Italisë, nuk ishte gjë tjetër veç një tërësi praktikash, një seri ritesh, të cilat përsëriteshin pa parë në to kurrfarë kuptimi, një vijimësi formulash që shpesh njerëzit nuk i kuptonin më, pasi gjuha e tyre ishte vjetruar, një traditë që përçohej nga brezi në brez dhe e nxirrte karakterin e vet vetëm nga lashtësia, në vend të gjithë kësaj, feja e re do të qe një tërësi dogmash dhe një objekt i madh propozuar shpirtit. Tashmë ajo nuk ishte më e jashtme; ajo qëndronte kryesisht në mendimin e njeriut. Ajo nuk qe më materie; ajo u kthye në ndërgjegje. Krishterimi ndryshoi natyrën dhe formën e adhurimit: njeriu nuk i dha më perëndisë, ushqim dhe pije; lutja nuk ishte më një formulë magjepsjeje; ajo qe një akt besimi dhe një kërkesë e përvuajtur. Shpirti njerëzor u vendos në një Iidhje tjetër me hyjninë: frika ndaj perëndive u zëvendësua nga dashuria për Zotin.

Krishterimi do të sillte edhe ndryshime të reja. Ai nuk ishte fe shtëpiake e ndonjë familjeje të veçantë, ai nuk ishte fe kombëtare e ndonjë qyteze apo e ndonjë race të caktuar. Ai nuk i përkiste as ndonjë kaste të vetme dhe as ndonjë grupi të caktuar njerëzish. Që në fillimet e tij, ai i drejtonte thirrje krejt njerëzimit. Jezu Krishti u thoshte dishepujve të vet: "Shkoni dhe mësoni të gjithë popujt."

Ky parim ishte aq i jashtëzakonshëm dhe aq i papritur, saqë dishepujt e parë do të kishin një çast hezitimi; në aktet e Apostujve shihet se shumë prej tyre, fillimisht, nuk pranuan të përhapnin doktrinën e re jashtë popullit, në gjirin e të cilit kjo fe kishte lindur. Sikurse edhe çifutët e lashtë, këta dishepuj mendonin se Zoti i çifutëve nuk donte të adhurohej nga të huajt; ashtu si edhe romakët dhe grekët e lashtësisë, ata besonin se çdo racë kishte zotin e vet, se të përhapje emrin dhe kultin e këtij zoti do të thoshte të hiqje dorë nga një e mirë personale dhe nga një mbrojtës i veçantë dhe se një propagandë e tillë ishte njëherazi kundër detyrës dhe interesit. Por Pjetri do t'u përgjigjej këtyre dishepujve: "Zoti nuk bën dallim mes xhentilëve dhe nesh." Shën Palit i pëlqente të shqiptonte pa reshtur këtë parim të madh sa herë që jepej rasti dhe në të gjitha llojet e formave: "Zoti, thoshte ai, u hap xhentilëve portat e besimit. Vallë, Zoti është zot vetëm i çifutëve? Sigurisht jo, ai është zot edhe i xhentilëve... xhentilët janë të thirrur nën të njëjtën trashëgimi si edhe çifutët."

Në tërë këtë kishte diçka krejt të re. Kudo, gjatë epokave të fillimeve të njerëzimit, hyjnia kish qenë konceptuar si diçka e lidhur vetëm me një racë. Çifutët kishin besuar në Zotin e çifutëve, athinasit në Pallasin athinas, romakët në Jupiterin kapitolin. E drejta për të praktikuar një kult kishte qenë privilegj. I huaji ishte përzënë gjithnjë nga tempujt; ai që nuk ishte çifut nuk kishte mundur kurrë të hynte në tempullin e çifutëve; spartani nuk kishte pasur të drejtë t'i lutej Pallasit athinas. Me të drejtë mund të thoshim se, gjatë pesë shekujve që paraprinë krishterimin, të gjithë ata që mendonin rrekeshin të ngrinin krye kundër këtyre rregullave të ngushta. Filozofia nuk kishte reshtur së mësuari, që nga koha e Anaksagorës, se Zoti i gjithësisë i pranonte pa dallim nderimet e të gjithë njerëzve. Feja e Eleusisit kishte pranuar njerëz të mësuar nga të gjitha qytezat Kultet e Sibelës, të Serapisit e të disa qytezave të tjera, kishin pranuar pa dallim adhurues të kombeve të tjera. Edhe çifutët kishin filluar ta pranonin të huajin në fenë e tyre, grekët dhe romakët kishin nisur ta pranonin atë në qytezën e tyre. Krishterimi, i ardhur pas gjithë këtij përparimi në mendimin njerëzor dhe në institucionet e tij, do të paraqiste për adhurim një Zot të vetëm, një Zot të përbotshëm, një Zot i cili u përkiste të gjithëve, për të cilin nuk kishte popull të zgjedhur dhe që nuk bënte dallim mes racave, familjeve, shteteve. Për këtë Zot, nuk kishte më të huaj. I huaji, me praninë e tij, nuk përdhoste më tempujt, nuk ndynte më flijimin. Tempulli u hap ndaj gjithkujt që besonte në ZoL Funksioni priftëror pushoi së qeni i trashëgueshëm, sepse feja nuk ishte më një pasuri personale. Kulti nuk ishte më sekret; ritet, lutjet, dogmat, nuk do të fshiheshin më; përkundrazi, tashmë, do të krijohej mësimi fetar, që tanimë nuk jepej më, por ofrohej, i cili do të shkonte edhe pranë njeriut më të largët, madje edhe pranë njerëzve më indiferentë ndaj tij. Fryma e propagandës do të zëvendësonte frymën e përjashtimit.

Një gjë e tillë do të kishte pasoja të mëdha, si në pikëpamje të marrëdhënieve mes popujve, ashtu edhe mbi qeverisjen e shteteve.

Mes popujve, feja nuk do të urdhëronte më urrejtjen; ajo nuk e detyronte më qytetarin të përbuzte të huajin; përkundrazi, në thelbin e vet, ajo do t'i mësonte atij se, ndaj të huajit, ndaj armikut, ai kishte detyrime drejtësie e madje mirësie. Pengesat mes popujve dhe racave, kësisoj, do të zvogëloheshin; pomoeriunt-i do të zhdukej; "Jezu Krishti, thotë apostulli, ka thyer murin e ndarjes dhe të armiqësisë." - "Pjesëtarët janë të shumtë, thotë ai më tej; por të gjithë formojnë një trup të vetëm. Nuk ka as vetëm vhentilë, as vetëm çifutë; as njerëz të bërë synet e as njerëz të pabërë; as barbarë, as Skithë. Krejt raca njerëzore është e rregulluar në unitetin e vet." Madje, popujve do t'u mësohej se ata vinin të gjithë nga një atë i përbashkët. Me unitetin e Zotit, në mendjen njerëzore do të shfaqej edhe uniteti i racës njerëzore; që atëherë, feja do të shihte si domosdoshmëri, ndalimin e urrejtjes ndaj tjetrit.

Për sa i përket qeverisjes së shtetit, mund të thuhet se krishterimi do e ndryshonte atë në thelbin e vet, pikërisht për faktin se ai nuk do të rnerrej me të. Në periudhat e lashta, feja dhe shteti ishin një; çdo popull adhuronte perëndinë e vet dhe çdo perëndi qeveriste popullin e vet; i njëjti kod, rregullonte si marrëdhëniet mes njerëzve ashtu edhe detyrat ndaj perëndive të qytetit. Në atë kohë, feja komandonte shtetin dhe i caktonte atij prijësit e vet përmes shortit ose auspicëve; nga ana e tij, shteti ndërhynte në fushën e ndërgjegjes dhe ndëshkonte çdo shkelje ndaj riteve dhe kultit të qytezës. Në vend të kësaj, Jezu Krishti mëson se perandoria e tij nuk i përket kësaj bote. Ai e ndan fenë nga qeverisja. Feja, duke mos qenë më tokësore, përzihet sa më pak të jetë e mundur në sendet e kësaj toke. Jezu Krishti shton: "Jepini Cezarit atë që i takon Cezarit dhe Zotit atë që është e Zotit." Është hera e parë që Zoti dhe shteti dallohen kaq qartë. Në atë epokë, Cezari ishte ende kryeprifti i madh, prijës i organit kryesor të fesë romake; ai ishte ruajtësi dhe interpretuesi i besimit; ai mbante në duart e tij, kultin dhe dogmën. Madje vetë personi i tij ishte i shenjtë dhe hyjnor; një prej tipareve të politikës së perandorëve ishte që, duke dashur të merrnin atributet e mbretërisë së lashtë, ata përpiqeshin të mos harronin atë karakter hyjnor që lashtësia u kishte bashkangjitur mbretërve-kryepriftër dhe priftërinjve-themelues. Por ja që Jezu Krishti e thyen këtë aleancë, që paganizmi dhe perandoria dëshironin ta mbanin në këmbë; ai shpall se feja nuk është më shteti dhe se ti nënshtrohesh Cezarit nuk është më e njëjta gjë si t'i nënshtrohesh Zotit.

Krishterimi u jep goditjen përfundimtare kulteve lokale; ai shuan pritanetë, thyon përfundimisht hvjnitë poliade. Madje ai shkon edhe më tej: ai nuk merr për vete sundimin që këto kulte kishin ushtruar mbi shoqërinë civile. Ai predikon se midis shtetit dhe fesë nuk ka asgjë të përbashkët; ai ndan gjithçka që antikiteti kishte ngatërruar dhe shkrirë në një të vetme. Madje mund të vëmë re se, gjatë tre shekujsh besimi i ri jetoi krejtësisht jashtë veprimit të shtetit; ai diti të bënte pa mbrojtjen e tij e madje të luftonte kundër tij. Këta tre shekuj vendosën një humnerë midis sferës së qeverisjes dhe sferës së fesë. Dhe meqenëse kujtimi i kësaj epoke të lavdishme nuk ka mundur të shuhet, prej atje do të rridhte që ky dallim të bëhej një e vërtetë aq e zakonshme dhe e padiskutueshme, saqë edhe përpjekjet e një pjese të kJerit nuk kanë mundur ta çrrënjosin.

Ky parim ishte i mbarsur me rezultate të mëdha. Xga njëra anë, politika u çlirua përfundimisht prej rregullave të ngurta, që besimi i lashtë i kishte përcaktuar. Tani njerëzit mund të qeveriseshin pa qenë nevoja që ata të përuleshin para zakoneve të shenjta, pa marrë mendimin e auspicëve apo të orakujve, pa i përshtatur të gjitha veprimet e tvre me besëtvtnitë dhe nevojat e kultit. Në ecurinë e saj, politika u bë më e Iirë; tashmë atë nuk e shqetësonte rnë asnjë autoritet tjetër veç atij të ligjit moral. Nga ana tjetër, nëse në disa aspekte shteti do të bëhej më i fuqishëm, veprimi i tij gjithashtu do të kufizohej më shumë. Gjvsma e njeriut kishte shpëtuar nga ndikimi i tij. Krishterimi mësonte se njeriu i përkiste shoqërisë vetëm në një gjvsmë të tij, se ai ishte i lidhur nie shoqërinë vetëm për sa i përkiste trupit dhe interesave materialë të tij, se ai duhej t'i nënshtrohej tiranit vetëm si subjekt, se si qytetar i një republike ai duhej të jepte jetën për të, por se, shpirti i tij ishte i lirë dhe i angazhuar vetëm ndaj Zotit.

Tashmë kjo ndarje ishte nënvizuar nga stoicizmi; ai e kishte bërë njeriun vetvetja, duke themeluar lirinë e brendshme të tij. Por nga ajo gjë, që kishte qenë një përpjekje energjike e një sekti kurajoz, krishterimi do të ngrinte një rregull të përbotshëm e të patundur për krejt brezat e ardhshëm; atë që për disa kishte qenë thjesht një ngushëllim, ai do e kthente në një të mirë të përbashkët për krejt njerëzimin.

Në rast se do të kujtonim këtu atë që kemi thënë më lart, lidhur me plotfuqishmërinë e shtetit te njerëzit e lashtësisë, në rast se do të mendonim se deri ku, qyteza, në emër të karakterit të saj të shenjtë dhe të fesë që ngërthehej në të, kishte ushtruar një perandori absolute, do të shihnim se ky parim i ri do të kthehej në një burim prej ku do të rridhte Iiria e individit. Me çlirimin e shpirtit, ishte kryer gjëja më e vështirë dhe në rendin shoqëror Iiria do të bëhej e mundshme.

Atëherë, ndjenjat dhe zakonet do të shndërroheshin si edhe politika. Ideja që ekzistonte lidhur me detyrimet e qytetarit do të dobësohej. Detyrimi kryesor këtej e tutje nuk do të ishte më që njeriu t'i kushtonte krejt kohën, forcat dhe jetën e tij, shtetit. Politika dhe Iufta, tani nuk ishin më të vetmet gjëra që njeriu u kushtohej; virtytet nuk kufizoheshin më vetëm te patriotizmi; shpirti i njeriut nuk kishte më atdhe. Njeriu do të ndiente se ai kishte edhe detyrime të tjera veç atyre për të jetuar dhe vdekur për qytezën. Krishterimi diti të bënte dallimin mes virtyteve private dhe virtyteve publike. Duke reduktuar këto të fundit, ai do të lartësonte të parat; ai e vendosi Zotin, familjen, individin njerëzor, mbi atdheun, të ngjashmin e vet mbi bashkëqytetarin.

Edhe e drejta do të ndërronte natyrë. Në të gjitha kombet e lashtësisë, e drejta kishte qenë e nënshtruar ndaj fesë dhe prej saj kishte marrë edhe rregullat. Te persët, te hindutë, te çifutët, te grekët, tek italianët dhe te galët, ligji kishte qenë pjesë e librave të shenjtë ose e traditës fetare. Në këtë kuptim, çdo fe e kishte ndërtuar të drejtën sipas këtij përfytyrimi. Krishterimi do të ishte i pari besim që nuk pati pretendimin që e drejta të varej prej tij. Ai u mor me detyrat e njeriut, jo të marrëdhënieve të tij të interesit. Ai nuk rregulloi asnjëherë, as të drejtën e pronës, as rendin e trashëgimisë, as detyrimet, as procedurën. Ai e vendosi veten jashtë të drejtës, sikurse u vendos edhe vetë jashtë çdo gjëje thjesht tokësore. Për rrjedhojë, e drejta u bë e pavarur; ajo mundi t'i nxirrte rregullate saj nga natyra, nga ndërgjegjja njerëzore, nga ideja e fuqishme e drejtësisë që është brenda nesh. Ajo mundi të zhvillohej në liri të plotë, të reformohej dhe të përmirësohej, pa kurrfarë pengese, të ndiqte përparimin moral, të përshtatej me interesat dhe nevojat shoqërore të çdo brezi.

Ndikimi i Iumë i idesë së re mbi historinë e së drejtës romake shihet menjëherë. Gjatë shekujve që paraprinë triumfin e krishterimit, e drejta romake kishte nisur, tashmë, të punonte për shkëputjen e saj nga feja dhe të afrohej me barazinë e natyrës; por ajo vepronte përmes zigzagesh dhe stërhollimesh, të cilat nervozonin dhe dobësonin autoritetin e saj moral. Vepra e ripërtëritjes të së drejtës, e shpallur nga filozofia e stoicizmit, e ndjekur nga përpjekjet fisnike të juriskonsultëve romakë, e ravijëzuar përmes dinakërive dhe marifeteve të pretorit romak, mundi të përfundonte me sukses vetëm në saje të pavarësisë që feja e re i linte së drejtës. Gradualisht që krishterimi përhapej dhe vendosej në krejt shoqërinë, kodet romake nisën të pranonin rregulla të reja, jo përmes dredhish, por hapur dhe pa lëkundje. Me përmbysjen e penatëve shtëpiakë dhe shuarjen e vatrës, ndërtimi i lashtë i familjes do të zhdukej njëherë e përgjithmonë e bashkë me të do të zhdukeshin edhe rregullat e rrjedhura prej tij. Ati humbi autoritetin absolut, që funksioni priftëror i pat dhënë dikur, duke ruajtur vetëm atë që natyra i kishte besuar për nevojat e fëmijës. Gruaja, të cilën kulti i lashtë e vendoste në një pozicion më të ulët përkundrejt burrit, u bë, moralisht, e barabarta e tij. E drejta e pronësisë u shndërrua në thelbin e vet; sinorët e shenjtë të fushave u zhdukën; prona nuk rridhte më nga feja, por nga puna; përftimi i saj u bë më i lehtë dhe formalitetet e së drejtës së lashtë, u hoqën njëherë e përgjithmonë.

Kështu pra, në saje të faktit që familja nuk kishte më fenë e vet shtëpiake, ndërtimi dhe e drejta e saj do të transformoheshin; po kështu, në saje të faktit që shteti nuk kishte më fenë e tij zyrtare, rregullat e qeverisjes së njerëzve, do të ndryshonin njëherë e përgjithmonë.

Studimi ynë duhet të ndalet pikërisht në kufirin që ndan politikën e lashtë nga politika moderne. Kemi dhënë këtu historinë e një besimi. Dhe rregulli është vendosur: shoqëria njerëzore vetëndërtohet. Ajo ndryshon: shoqëria kalon nëpër një numër revolucionesh. Ajo zhduket: shoqëria ndryshon fytyrë. I tillë ka qenë ligji i shoqërive të lashta.