Me një emocion që mund të kuptohet fare lehtë, u gjenda përballë atij cepi të lavdishëm të tokës që ka penguar prej katër shekujsh gjithë pasurinë dhe gjithë fuqinë e Perandorisë Osmane. Isha ende nën mbresën e thellë të ditës së Grahovos, që ishte në atë kohë krejt e freskët. Trupat që kishin mposhtur rusët në Danub erdhën për t'u thyer nga trimëria e padisiplinuar e një grushti fshatarësh heroikë. Po atë çast, katër fuqi të mëdha po bëheshin gati të ndërhynin midis Portës së turpëruar dhe malazezëve të gatshëm për të pushtuar Hercegovinën, ku po i thërriste popullata e shqetësuar dhe fërgëlluese e krishtere. Emri i Malit të Zi, që ishte shpërfillur nga Europa para dhjetë vjetësh, u zbulua nga ngjarjet që kërcënonin të shkaktonin ngatërresa të çështjes së Orientit; dhe, megjithëse disi i familjarizuar nga udhëtimet e ndryshme me historinë dhe fizionominë e atyre viseve të çuditshme, kisha një kureshtje të ethshme për të studiuar nga afër atë racë të pamposhtur dhe për të cilën, sikurse u ndodh të gjithë popujve të cilët një ngjarje e papritur i nxjerr në dritë, u shkruan shumë të vërteta dhe të pavërteta.
Peizazhi që kisha para syve më ngjalli, që në fillim, një përshtypje të çuditshme dhe që mund ta shpreh vetëm nëpërmjet një krahasimi. Në një nga historitë më të jashtëzakonshme të Edgar Posë, një njeri i mbetur vetëm në bordin e një anijeje në rrezik të mbytej, sheh papritmas të vinte drejt tij, mes natës dhe shtrëngatës, masa e zezë dhe e heshtur e një anijeje gjigante që e kishte përfshirë rryma. Nuk e di se si mund të jetë Mali i Zi, i parë një mëngjes të bukur vere; por qielli u mbulua në çastin kur po kaloja në lartësinë e Vraninës, dhe malet e Cemicës m'u shfaqën befas, duke skicuar linjat e tyre të ashpra të një të gjelbre të errët në një qiell në ngjyrë plumbi, që pasqyrohej në ujërat e ndenjura, të rënda dhe të zeza si boja e shkrimit. As edhe një fshat, as edhe një kasolle bariu, as edhe një dhi në kodrat përreth: një palëvizshmëri dhe një qetësi e thellë për atë që dinte, si unë, se në gjuajtjen e parë të nisur nga njëra prej kanonierave, ato kodra do të mbuloheshin menjëherë me luftëtarë të dalë në njëfarë mënyre nga poshtë tokës dhe do të kurorëzoheshin nga shkreptimat dhe tymi.
Një hapësirë që hapej në të djathtë tregonte grykat e Moraçës, e cila ushqente pothuaj e vetme liqenin dhe lagte rrafshinat pjellore të Zetës dhe të Leskopolies. Një kodër e veçuar; që vërehej me vështirësi në mjegull, mbarte një fortesë osmane, atë të Zhabljakut, rojtare e humbur e Turqisë në atë kufi. E humbur është fjala, sepse malazezët e kishin rimarrë Zhabljakun sa herë që kishin bërë përpjekje ta shtinin në dorë.
Ndërtuar rreth vitit 1423 nga Stefan Cemogora, pushtuar nga turqit, ai ishte për njëfarë kohe kryeqyteti i heroit të legjendave, Ivan Cemoieviçit. Rreth vitit 1432, turqit ia rrëmbyen atij Zhabljakun, ai u tërhoq në male dhe themeloi aty shtetin e vogël i cili që nga ajo kohë theu të gjitha përpjekjet e pashallarëve të Bosnjës dhe të Shqipërisë. Më 1835, dymbëdhjetë malazezë guximtarë pushtuan befas një natë fortesën e Zhabljakut dhe u mbrojtën aty kundër forcave turke që gjendeshin afër, të komanduara nga njëfarë Dervish Aga. Me të dëgjuar të shtënat e pushkëve, malazezët e rajonit të Rjekës u hodhën në masë dhe u ndeshën me tërbim për tri ditë: por afrimi i pashait të Shkodrës, me forca të shumta, i detyroi të rrethuarit, të ngarkuar me plaçkë lufte, të tërhiqeshin pa u shqetësuar fort dhe teksa largoheshin i vunë flakën qytetit dhe kalasë.
Më 1852, ndodhia qe më serioze: Daniloja, i zgjedhur rishtas dhe në përpjekje, ndoshta, t'u tregonte atyre që kundërshtonin emërimin e tij, se, pavarësisht nga mosha njëzetedyvjeçare, ishte një malazez nga racë e mirë, kërkoi dhe gjeti rastin të kënaqte instinktet e parapëlqyera të popullit të vet. Ai kishte mësuar se Zhabljaku mbrohej vetëm nga njëzet e pesë burra, megjithëse në listat dërguar Portës së lartë rezultonin njëqind burra: pashai merrte pagën e shtatëdhjetë e pesë të tjerëve dhe e fuste në arkën e vet. Çdo gjë do të kishte shkuar mirë e bukur, pa trillin e Danilos. Me urdhër të tij, pesëmbëdhjetë malësorë iu ngjitën fortesës, bënë aty korrjen e zakonshme të kokave të cilat i dërguan në Cetinjë, kthyen topat kundër qytetit, flakën jashtë portave qytetarët myslimanë dhe thirrën njëqind e pesëdhjetë njerëz të tyre në kala, të cilën e përforcuan. Pashai i Shkodrës nxitoi, pasi u mendua mirë, të ndreqte këtë pasojë me mendjemprehtësi: ai dërgoi kundër Zhabljakut ushtarët që duhej t'i kishte vendosur aty që më parë, dha sinjalin e sulmit duke shfrytëzuar mjegullën e dendur, dhe humbi treqind vetë në sulmin e parë, që u pasua nga sulme të tjera më pak të përgjakshme dhe njëlloj të pafrytshme. Atëherë ai u mjaftua me një bllokadë që mund të kishte zgjatur po aq sa ajo e Misolongit; por Daniloja, duke iu bindur presionit të Austrisë, la vendin dhe urdhëroi të shkatërrohej kalaja. Pashai urdhëroi rindërtimin e fortesës mbi një plan krejt modern dhe nga e vjetra kanë mbetur vetëm disa fortina të mbuluara me kube.
Përballë Zhabljakut ngrihet në një kodër qyteza malazeze e Dodoshit, historisë së të cilës nuk i mungon origjinaliteti. Disa malësorë sypatrembur, gjatë luftës së shkurtër të 1832, kishin shtënë në dorë ishullin e Salkavinës, të cilin turqit ua kishin dhënë në fillim me qira, dhe për të mbrojtur fitoren e tyre, ata ngritën një kule (një lloj bunkeri) në fshatin Dodosh; pastaj ndanë midis tyre fushën duke sajuar akte shitblerjeje, dhe filluan të punonin tokën, duke caktuar me radhë njerëzit që do të ruanin me armë në dorë atë fitore të një lloji tjetër. Turqit e shpronësuar kishin vetëm një rrugë shpëtimi, të cilën e shfrytëzuan plot zhurmë: herë pas here, gjylet e Zhabljakut hidhnin përmbys mbi brazdë një bujk ndërsa të tjerëve u shkaktonin çaste hutimi fort të justifikueshme. Atëherë u vendos se cilido që, nën zjarrin e armikut, do të braktiste punën, do të paguante një gjobë prej njëzet talaris dhe do të mbante një përparëse gruaje. Më 1839, u zhvilluan disa bisedime paraprake për paqe, mospranimi i njerëzve të Dodoshit për të dorëzuar Salkovinën shkaktoi fillimin e luftës: dhe që nga ajo kohë, në dobi të tyre u vendos një lloj parashkrimi. Kjo pra është një histori e shkurtër e malazezëve: çdo pëllëmbë nga trualli i paktë që ata mbjellin është bërë pjellore prej djersës së tyre vetëm pasi ka qenë vaditur më parë nga gjaku i tyre.
Kisha hyrë në kanalin e gjerë dhe dredha-dredha ku shkarkohet Cernovica dhe kisha filluar zbuloja me sy masivët që binin pingul mbi të, kur një shtrëngatë e frikshme shpërtheu mbi ne pothuaj në dalje të liqenit, duke i bërë një shaka të pakëndshme kënaqësisë që po provoja në soditjen e madhështive të egra të vendit. Më kot kërkoja mbi kreshtë ose në shpat të maleve ndonjë gjurmë të fortifikimeve, një kullë ose të paktën një nga ato fortifikata që mund të mbronin qitësit nga zjarri i kanonierave. Për mua qe interesante të hetoja nga largësia në largësi kanalin që gjarpëronte midis dy shtresave të bukura prej bimësh ujore; por rrëketë e shiut që më lagnin deri në palcë fshinë çdo shqetësim shkencor nga mendja ime. Fshati i parë që do të takoja qe Prevalka; ai ishte një grup kasollesh, te këmbët e të cilave vinte lumi, dhe që dukej i shkretë. Përshtypja e parë nuk ishte aspak e pëlqyeshme. Sapo kisha vizituar fshatrat shqiptare, me shtëpitë e vogla të lyera me gëlqere, plot ajër, me çatitë e kuqe mes gardheve të gjelbra dhe hije të pemëve të mollëve, të gjallëruara nga të gjitha zhurmat që tregonin jetë, dhe u gjenda përnjëherësh përballë një lloj qyteze kabilase, të trishtë dhe të zymtë në të parë. Thuhet se varfëria nuk është ves, por është e sigurt se ajo krijon përgjithësisht një paragjykim të keq, që reflektimi e shpërndan menjëherë nga mendjet e çiltra të etura për t'u ndriçuar. Unë kuptova shpejt se në atë botë orientale ku forca e ashpër është pothuaj gjithmonë fjala e fundit, liria ka kërkesa të tmerrshme dhe se kushti i parë për të qenë një popull është të dijë të jetojë në ato kasolle të mjera, të cilat po i vështroja me shumë respekt.
Pas dy orë të mira vozitjeje, vala e errët dhe e palëvizshme e lumit ia la vendin një rryme mjaft të shpejtë dhe ujërave me një tejdukshmëri të përsosur, që rridhnin midis livadheve të qeshura: lugina zgjerohej dhe peizazhi merrte një karakter më të butë. Thellësia e lumit zvogëlohej aq shpejt sa, edhe pse sasia e ujit që zhvendoste lundra ishte fare e vogël, rremtarëve tanë iu desh të hynin në ujë deri në mes të këmbëve dhe ta shtynin fort barkën që kërciste mbi gurët. Fillova të shqetësohesha seriozisht për atë mënyrë të çuditshme lundrimi, kur një skelë e vogël e rrethuar nga shtëpi me pamje të këndshme u shfaq në një qoshe të luginës. Kishim arritur në Rjekë. Ankoruam përballë skelës ku munda të ngjitem duke u kacavjerrë mbi supet e arnautëve të mi dhe me këtë veprim pak heroik zbrita në shtetet e Danilos I.
Në këtë vend kalova vetëm një natë, por do t'ua këshilloja udhëtarëve që mund të kenë më shumë se unë kohë të lirë të kalojnë aty të paktën dy ditë, për të vizituar vetë qytetin dhe sidomos rrethinat e tij të jashtëzakonshme. Rjeka përbëhet prej dy pjesësh mjaft të ndryshme nga njëra-tjetra: qyteti në kuptimin e vërtetë të fjalës, i mbledhur në një kodër rreth manastirit, dhe skelës, që i ngjan të parit vendqëndrim që të del përpara në brigjet e Luarës. Banesat afër skelës kanë një pamje paksa europiane, e cila zhduket sapo lë bregun: shtëpia ku një familje e pasur e vendit mikpret turistët, me një dhuratë të vogël tepër modeste, skela dhe ura me formë antike e ngritur mbi lumë duken se datojnë që nga Daniloja, si çdo gjë që ka në këtë vend dukjen e punëve me dobishi publike.
Manastiri ka një histori shumë më të pasur. Rjeka kishte qenë kryeqyteti i Malit të Zi pas humbjes së Zhabljakut, kur Cetinja nuk ekzistonte ende. Më 1492, aty kishte një shtypshkronjë sllave, dhe mitropoliti Nikifor më tregoi, në shtëpinë e tij, në Cetinjë, një meshar të shtypur në këtë datë në Rjekë. Kështu, në këtë popullsi të trajtuar si barbare, shtypshkronja ekzistonte në një epokë kur ajo ishte e panjohur në dy të tretat e Europës së qytetëruar, afërsisht një gjysmë shekulli para kohës kur ajo ishte te ne objekt i ashpërsisë drakoniane të Fransuasë I! Nuk dihet mirë se kur u zhduk kjo shtypshkronjë: në ditët tona, vladika Pjetri II, duke iu bindur një prej atyre frymëzimeve të zgjuara për të cilat shquhej, ngriti një shtypshkronjë sllave në godinat e peshkopatës së tij dhe shtypi aty libra të ndryshëm që trajtonin subjekte fetare ose kombëtare, përmbledhje të poezive të veta dhe vjetarin e vyeshëm malazez të njohur me emrin Grlitza. Por me vdekjen e tij, në kulmin e dimrit nisi lufta e 1852 dhe mësymja e Omer Pashës: municionet filluan të mungonin, germat e shtypshkronjës u shkrinë për t'u bërë plumba dhe që nga ajo kohë nuk u zëvendësuan.
Në Rjekë, mora me qira për plaçkat e mia, një kalë të vogël e të fuqishëm mali dhe mora në këmbë, nën një shi të rrëmbyeshëm, shtegun që të çon në Cetinjë. Daniloja, i cili u përpoq shumë që kombi i tij të përfitonte nga përparimet e ndryshme materiale e morale, nuk mendoi kurrë, dhe me të drejtë, për të përmirësuar rrugët e principatës; një rrugë e mirë strategjike do të ishte e lehtë për t'u ndërtuar, por ajo do të ishte mbi të gjitha e dobishme për një ushtri armike në rast mësymjeje. Si pasojë, kalova disa orë duke kërcyer mbi kulmet prerëse të shkëmbit gëlqeror, duke ndjekur në fillim një shteg të qetë që ngjitej bashkë me luginën e Cernoviçit deri te bërryli ku kjo e fundit merrte papritur kthesën për në jug. Vazhdova të ngjitja malin dhe, me të mbërritur në majë, u ktheva me shpejtësi për të përfshirë me një vështrim të shpejtë rajonin e madh që kisha lënë pas.
Nuk duhet kërkuar analogji midis Malit të Zi dhe gjithë vendeve malore, struktura pak a shumë e ndërlikuar e të cilave reduktohet gjithmonë në disa degëzime vargmalesh që përputhen me një sistem të rregullt të lumenjve të vegjël dhe të mëdhenj. Mali i Zi dhe një pjesë e Hercegovinës, formojnë një brumë gëlqeror që mund ta krahasojmë me një tortë të stërmadhe prej dylli me mijëra hojëza. Këtu, hojëzat janë lugina (dolinas), diametri i të cilave luhatet nga një legë në dhjetë hapa: kur janë shumë të vogla, ato quhen rudina ose livadhe. Fjala livadh duket sikur nënkupton ujë, por është pikërisht uji ai që mungon më shumë në Malin e Zi; përveç dy apo tre përrenjve të parëndësishëm, disa puseve dhe burimeve, principata nuk ka burime të tjera ujore përveç përrenjve në stinën e shirave, uji i të cilave thithet shpejt nga poret e terrenit gëlqeror ku hapen hone (ponor), të ngjashme me katavothra-t e Greqisë. Lumenjtë e përhershëm ekzistojnë vetëm prapa shpatit lindor, dhe shkojnë e derdhen në Moraça ose në liqen që është zgjatim i tyre.
Një proverb malazez e jep shumë mirë strukturën e çuditshme dhe pothuaj pa analogji të njohura të vendit:
Kur Zoti krijoi botën, po kalonte në hapësira me një thes në krah ku ishin malet, që i mbillte me grushte atje ku e gjykonte me vend. Por thesi erdhi e u gris dhe prej tij shpëtoi një masë e frikshme malesh, që erdhën dhe ranë këtu: dhe ja ky është Mali i Zi.
Pasi kapërceva malin, zbrita në një vend të ulët ku shtrihej fshati i madh Dobersko-Selo. Mendova se do të çlodhesha pak kur pashë një lloj rruge të shkelur: por kishte rënë shi, dhe një pjesë e rrugës ishte pikërisht shtrati i një përroi të shpejtë, me ujëra të shkumëzuara dhe të turbulluara që vetëm ndryshoi torturën time. Për t'i rënë shkurt, do të them se pas disa orësh të atij shtegu të frikshëm, arrita në një kthesë të rrugës ku vështrimi m'u zhyt përnjëherësh mbi një rrafshinë një orë e gjysmë rrugë, pjesërisht e punuar, e cila m'u duk një Eden pas gjithë atyre që kisha kapërcyer. Një fshat me një banesë të bukur modeme në fund të tij ngrihej rrëzë një maje shkëmbore, që formonte një lloj ngushtice të rrafshinës: ishte Cetinja. Largova udhërrëfyesin tim dhe shkova drejt e te peshkopata, ku u gjenda pikërisht në kohën e duhur, për të harruar shtrëngatën dhe rrugët e gjata, pritjen e zotit Hanri Delary, sekretari francez i princit, që më sistemoi në shtëpinë e tij dhe shkoi t'i përcillte menjëherë Danilos letrat që kisha për të dhe me kërkesën time për një takim. Po bëhej vonë, dhe nuk shpresoja aspak të më priste atë mbrëmje: por zoti Delary më lajmëroi se princi më ftonte për darkë që atë mbrëmje, në orën nëntë.
Duke pritur orën, dola me zotin Delary, për të njohur paraprakisht Cetinjën dhe rrethinat e saj.