Siç e kemi thënë në fillim të këtij studimi, Drejtoria e Përgjithshme e Arkivave të Shtetit zotëron një sasi të mirë kodikësh mesjetarë, që vitet e fundit ka arritur në 94 vëllime, duke përfshirë në to dhe kodikët e etapës së sundimlt osman si dhe 4-5 copë që nuk e ruajnë sasinë e fletëve nga koha kur janë riprodhuar ose kanë mbetur në fragment.
Ky thesar i kodikëve mesjetarë riprodhuar në vendin tonë deri në katastrofën që pësoi vendi nga fuqitë aziatike dhe që i kanë shpëtuar zhdukjes deri në ditët tona, arrin rreth 70 vëllime. Të tjerët rezultojnë të riprodhuara gjatë etapës së sundimit osman. Nga sasia e vëllimeve që përmendëm dhe nga analiza që i bëmë miniaturës së këtyre dorëshkrimeve, rezulton se vetëm 12-13 vëllime janë ruajtur të stolisura me miniaturë. Figura ungjillorësh të kompozuara ruhen vetëm 24 copë, sepse shumë prej tyre janë prerë në mënyrë barbare, me gjithë faqen e pergamenit, dhe janë marrë. Nga këto që ruhen janë dhe figura iniciale, gjysmëfigura iniciale dhe portrete iniciale. Pra janë gjithsej 58 copë, kanone me fusha të pikturuara dhe dekore të ndryshme që stolisin 26 fletë kodikësh, kurse fasada kishash në miniaturë janë vetëm katër faqe pergameni në Kodikun e 10-të të Vlorës. Gati të gjithë kodikët e tjerë të vendit tonë, që njihen deri më sot, duke mos përfshirë këtu dorëshkrimet e etapës së sundimit osman, stolisen vetëm me vinjeta iniciale, nganjëherë edhe me motive të përsëritura.
Në miniaturën e kodikëve tanë që njohim deri më sot, ruhen fare pak skena biblike ose ndodhi nga jetëshkrimet e martirëve, të cilat janë të etapës së sundimit osman.
Këto figura e dekore të ndryshme të kodikëve tanë me siguri nuk përfaqësojnë gjithë krijimtarinë artistike në miniaturën e librit, që duhet të jetë realizuar gjatë gjithë shekujve të mesjetës në vendin tonë, siç dihet për pikturën monumentale e për atë në ikonë.
Duke studiuar kodikët e vendit tonë, vihet re se, në disa prej tyre, ruhen lista inventarësh të materialeve që kanë pasur kishat e vendit para pushtimit osman, ndër të cilat përfshihen dhe listat e librave në dorëshkrim. Nga librat që figurojnë në këta inventarë, një pjesë ruhen edhe sot, kurse një pjesë tjetër është zhdukur.
Përveç këtyre, që nga viti 1399 ruhet një listë librash në dorëshkrlm të regjistruar në një ungjill nga jeromonak Daniell, igumen i Manastirit të Shën Kollit në Pendarhond (ka shumë të ngjarë të jetë fshati Perondi në Berat). Këta libra (gjithsej 20 vëllime), ky igumen i ka marrë me vete "nga frika e turkut", kur është larguar me Teodor Muzakën. Fatkeqësisht, shumë libra që përmend kjo listë nuk ruhen më sot.
Po ashtu, në Katalogun e dorëshkrimeve të vjetra të kishave të lagjes Kala të qytetit të Beratit, të përgatitur nga Anthim Aleksudhi dhe botuar në Buletinin e shoqatës historike dhe etnologjike të Athinës, përfshihen 49 kodikë të përshkruar shkurtimisht. Fatkeqësisht, edhe një pjesë e mirë prej tyre, nuk ruhet sot. Nga ana tjetër, në atë katalog nuk përfshihen edhe shumë kodikë të Peshkopatës së Beratit, që janë ruajtur deri në ditët tona.
Për pasurinë e këtyre dorëshkrimeve tona dëshmojnë edhe dy stoqe kodesh që fatkeqësisht, u dogjën. Njëri, me 25 vëllime në dorëshkrim, që u dogjën në Voskopojë gjatë Luftës së Dytë Botërore në shtëpinë e Stefan Faberit, i cili, si kujdestar I Manastirit të Shën Prodhomit, pronë e të cilit ato ishin, i kishte fshehur në shtëpinë e tij për t'i ruajtur nga ushtarët gjermanë.
Një stok tjetër dorëshkrimesh, numri i të cilave nuk dihet, u dogj aksidentalisht nga një zjarr që ra në Manastirin e Ardenicës në vitin 1927.
Nga këto të dhëna të sakta, të cilat i kemi marrë nga njerëz që i kanë pasur ndër duar këta kodikë, vërtetohet se nuk janë pa bazë edhe gojëdhënat e popullit tonë nga krahina të ndryshme, që flasin për ekzistencën e blbliotekave shumë të pasura me dorëshkrime nëpër manastiret e vendit tonë, të cilat në rrethana shumë të vështira të së kaluarës, fatkeqësisht, u zhdukën.
Po sjell si shembull Kodikun e 50-të të Beratit. Në fletët e fundit të tij, ndër të tjera, lexojmë: "U shkrua dhe u përfundua ky piastir me kontributin dhe shpenzimet e zotit Maksim, I cili e vuri atë në manastirin e ... Shën Mërisë në Vërri Zezia... u shkrua me dorën time të të përvuajturit Teodorit dukë dhe logjothet (sekretar) i Beratit... pranë Teodor Muzakës... në vitin 6919 (1411)"
Fshatl Vërri Zezia (hija e zezë), si edhe Kisha e Shën Mërisë e ish-manastirit mesjetar, ruhet e përtëritur dhe sot në Myzeqe, në jug të fshatit Bubullimë të Lushnjës.
Emrin e riprodhuesit, Teodorit, e gjejmë edhe në një shënim tjetër të gjatë, në fletë pergameni lidhur në fund të Kodikut të 24-t të Beratlt, e cila ruhet e grisur keq në drejtimin gjatësor me shënim gati krejt të zhdukur. Në fragmentin e mbetur lexohet qartë: "U shkrua Teodor Gramatia (sekretarl) dhe ... iu dha Gjergjit të Madh, në vitin 6946 (1438)".
Fjalët "u shkrua" i përkasin shënimit të fragmentuar dhe jo kodikut që është shumë i vjetër. Fjalët "... iu dha Gjergjit të Madh", duhet t'i përkasin Gjergj Arianitasit, që, në vitin 1438, ishte i dëgjuar në Shqipëri, dhe jo Gjergj Kastriotit, heroit kombëtar, mbasi ky në atë kohë ende nuk ishte bërë i dëgjuar.
Në Kodikun e 51-të të Beratit, në faqen verso të fletës lexohet shënimi autograf i riprodhuesit: "Ky libër është i Shën Mërisë Vangjelistra... dhe gjendet në manastirin e Vangjelistras... e shkrova unë jeromonak Simeoni... në vitln 6933 (1425)". Edhe Kisha e Vangjellstrës ruhet e përtërirë në kalanë e Beratit me muret rrethuese të manastirit mesjetar dhe jeromonak Simeoni - riprodhuesi, ka shumë të ngjarë të ketë qenë një nga murgjit e atij manastiri.
Përveç këtyre, ka edhe të dhëna të tjera, siç janë ato të Kodikut të 52-të të Beratit, që flasin për kodikun, i cili "u shkrua në vitln 6937 (1429), me shpenzimet e zotit Leon, legjislator në qytetin e Beratit dhe e vuri në Manastirin e Shën Mitrit në qytetin e Beratit.
Në një ungjlll, që përmend jeromonak Daniell, ruhet ky shënim Interesant: "U shkrua ky ungjill në muajin qershor në vitin 1413 me shpenzimet, përpjekjet dhe kontributin e shumëflsnikut zotit Niqifor Luv dhe kreu i qytetit të Beratit e të bashkëshortes së tij Maria.
Nga këto të dhëna rezulton qartë se thesari dorëshkrimor është shkruar - riprodhuar, në qendra kulturore të vendit, siç është Berati, dhe intelektualëve vendas, siç përmenden Teodori, logothet i Beratit, dhe jeromonak Simeoni i Manastirit Vangjelistra etj. dhe porositur prej ktitorëve vendas, si zoti Maksim ose zoti Leon, legjislator i qytetit të Beratit, si edhe Niqifori, kreu i qytetit të Beratit.
Përveç dokumenteve të drejtpërdrejta, na duken tepër të rëndësishme e të pakundërshtueshme edhe dokumentet e tërthorta. Ekzistenca dikur e bibliotekave të pasura me dorëshkrime pranë manastirëve e kishave tona, librat e të cilave nevojiteshin për shërbimin e kultit në mijëra faltore të vendit ose si literaturë për propagandimin e ideologjisë fetare, nuk mund të na lejojë importimin. Dihet se vendi ynë ka pasur qendra riprodhimi librash deri në pragun e pushtimit osman, siç u dokumentua më sipër, ndër të cilat më e rëndësishmja ka qenë në Berat, ka të ngjarë në Manastirin e rëndësishëm të Vangjelistras.
Ka shumë të ngjarë që në pjesën më të madhe riprodhuesit e këtyre kodikëve të kenë qenë edhe piktorët që i stolisnin ato me miniatura.
Nga analiza që i bëmë miniaturës së kodikëve tanë, mund të dalim me disa konkluzione interesante rreth zhvillimit të kësaj gjinie arti në vendin tonë.
Dokumentet e parashtruara na e bëjnë të qartë e të pakundërshtueshëm faktin që Shqipëria, si një vend kulture i lashtë, që ka marrë pjesë pothuajse në lëvrimin e të gjitha gjinive të arteve mesjetare të zhvilluara në Gadishullin Ballkanik, gjatë mesjetës nuk ka munguar të ushtrojë e të kontribuojë edhe në gjininë e artit të miniaturës së librit mesjetar. Ne trashëgojmë vepra arti të niveleve të ndryshme artistike për çdo shekull, prej shek. VI, e deri në shek. XV, në pragun e pushtimit turk me përjashtim të shekujve VII e VIII. Nga shek. VII e VIII asnjë dokument dorëshkrimor nuk ruhet në vendin tonë, pra dhe asnjë miniaturë ose dekoracion. Me sa duket, është e përgjithshme mungesa e kësaj gjinie arti për ata dy shekuj për territorln e Evropës Jugperëndimore, ndoshta përveç ndonjë përjashtlmi të rrallë.
Minlatura e kodikëve tanë, duke u krijuar brenda kuadrlt të Perandorlsë Blzantine, në kushte ekonomike, shoqërore e fetare bizantine, në përgjithësi bart tipare të stilit bizantin, me përjashtlm të minlaturës së një kodiku të vetëm me karakter perëndlmor, të Kodikut të 41-të të Beratit.
Sikurse pamë gjatë analizës së miniaturës sonë, si më të hershme rezultuan ato të kodikëve të shek. IX, duke përfshirë në to edhe dekorin paleokristlan të Beratinusit në argjend.
Si miniatura, ashtu dhe dekoret e motiveve gjeometrike e lulore të shek. IX, kanë një diferencim me ato të shekujve të mëvonshëm, në trajtimin e në motivet e tyre dekorative.
Figurat e kodikut të artë, ndonëse me veshje të artë në sfond vishnje, karakterizohen nga një stil grafik i thatë, ku format e trupit e të gjymtyrëve realizohen vetëm me anën e linjave. Veshjet e tyre trajtohen të rrafshta e me pala prej linjash të drejta e të thyera, të trasha e të zeza mbi ar. Figurat, ndonëse të thjeshta, me portrete të shuara, të kompozuara brenda një katërkëndëshi tepër të ngushtë, për vizatimin e hollët e të saktë karakterizohen nga një siluetë me një finesë të theksuar. Një tjetër karakteristikë e këtyre figurave të shek. IX është dhe stolia e tyre prej kornizash të gjera, të mbushura me motive gjeometrike e lulorë të stilizuara ari, të cilat ua shtojnë bukurinë figurave.
Dekoret e kornizave të figurave e të vinjetave prej motivesh gjeometrike e floreale të stilizuara të kodikëve të shek. IX kanë mjaft ngjashmëri në mes të tyre dhe përbëjnë një unitet më vete, por, njëherësh, flasin edhe për një trashëgimi nga arti antik i vonë ose paleokristian. Prandaj, me këto, mund të përfshihet edhe i vetmi dekor i kodikut tonë paleokristian me motivin në formë zemrash prej ari të shkrirë.
Kjo miniaturë e kodikëve të shek. IX, sot për sot, mund të konsiderohet si më e vjetra në artet figurative mesjetare të vendit, së bashku me një skenë (pikturë murale). "Fjetja e Shën Mërisë", shumë e zbehtë, në Shpellën e Shën Gjergjit në veri të fshatit Dhivër të Sarandës, të cilën për elementet primitive shumë të hershme ia kemi atribuar dy dekadave të fundit të shek. IX.
Për tipare të përbashkëta mund të përfshihet në një grup edhe miniatura e gjashtë kodikëve të Beratit të shekujve X e XI, nga të cilat, vetëm njëri ruan figura të ungjlllorëve. Të tjerat stolisen me kanone, vinjeta e iniciale të realizuara në mënyrë të theksuar artistike.
Si figurat, ashtu edhe dekoret ornamentale të kodikëve të këtyre shekujve, ndryshojnë nga ato të kodikëve të shek. IX, si në zhvililmin, edhe në trajtimin e tyre artistik. Kjo gjë mund të vërehet në kompozimin më të zhvilluar të skenave, me figurat brenda një mjedisi më të gjerë e më të pasur, ndenjur pranë tryezës së shkrimit me orendltë e shkrimit, dhe para pultit me ungjillin e hapur. Ndonëse me plastikë relativisht të mirë, me ngjyra të kultivuara dhe me kompozim harmonik, figurat nuk paraqiten të trajtuara me një finesë të theksuar, sepse ngjyrat, megjithëse të kultivuara, nuk janë përdorur me teknikë të lartë.
Karakterlstikë në këtë miniaturë është që në shekujt X e XI kanë arritur një zhvillim të mirë artistik stolisja e kanoneve, e vinjetave dhe e inicialeve. Fushat e kanoneve e të vinjetave paraqiten të ndara në skema të ndryshme gjeometrike dhe të mbushura me motive lulore e gjeometrlke të ndryshme, me kokëza lulesh jasemini të bardha e me një pikë të kuqe në mes, me motive boçesh me forma rozetash me lulkë në mes të gjitha të përfshira prej rrathësh të mëdhenj ose të vegjël. Motivet në fjalë kanë ngjashmëri me dekoret e mozaikëve paleokristianë ose antikë të vonë, p.sh. me ato të qemerit të Mauzoleumit të Kostandinit në Romë. Në motivet e ndryshme të luleve prej tri ose pesëpetalesh, ngjyrë të gjelbër ose blu, haset dhe motivi në formë zemrash të stilizuara, që përfshihen prej rrathësh, të cilat shkelin e shkelen prej rrathësh të tjerë me madhësi e me distancë të njënjëshme. Ky motiv është I zakonshëm në vendin tonë, sepse haset edhe në pikturën murale, p.sh., në Ristoz të Mborjes, në skenën "Guri" (1389), në sfondin prej metali të ikonave të mëdha të ikonostasit të katedrales së Beratit (shek. XIV), në atë të Pantokratorit të madh të Shën Triadhës së Beratit. Ky motiv është i gdhëndur në dru në dy ikonostaset më të vjetër të vendit tonë, në ato të Kishës së Shën Mërisë së Maligradit, ka më shumë të ngjarë, i pari, i vitit 1345, dhe, i dyti, i vitit 1369], si edhe në latimet në gurë.
Shtresa e poshtme e sfondit të motiveve të kodikëve në fjalë është e kuqe dhe e sipërmja prej ari të shkrirë, për të evidencuar lulet në ngjyra të ndryshme. Ngjyra e përgjithshme që mbizotëron është bluja. Këto motive lulore njihen si të zakonshme në miniaturën bizantine të kohës. Stolisja e vinjetave ose e kanoneve me nga një kantarë, një shatërvan ose me ndonjë lule me frut kompozuar këto me nga dy shpendë të vegjël anash, si në motivet antike me dy pëllumba ose rosa, palloj, zogj pallojsh ose pula peshqish, thëllëza malore ose gjela të stilizuar, tregon trashëgimi nga arti i antikitetit, siç i shohim edhe sot në vendin tonë në simbolet e eukarestisë në mozaikët paleokristianë të Linit, të Butrintit e gjetkë. Përdorimi i shpendëve në stolisjen e kodikëve njihet, siç e kemi thënë më sipër, me prejardhje nga Armenia.
Me rëndësi për t'u theksuar është edhe fakti që derisa në qendrat e mëdha kulturore të Bizantit arti i miniaturës arriti kulmin e zhvillimit të tij gjatë shekujve IX e X me kryevepra të shkëlqyera miniature dhe rënia e tij fillon nga fillimi I shek. XI, Në vendin tonë, në këtë etapë historike, me gjithë ndikimet që pëson nga Kostandinopoja dhe nga qendra të vogla të Bizantit, arti i miniaturës sonë zhvillohet ende brenda territorit dhe nivelit provincial duke u ushqyer nga tradita lokale paleokristiane.
Vetëm aty nga fundi i shek. XI dhe jo më vonë se nga fillimi i shek. XII, në vendin tonë miniatura e librit mesjetar arriti kulmin e zhvillimit të saj artistik në miniaturat e kodikëve 10 e 11 të Vlorës. Këtë miniaturë e karakterizojnë kompozimet shumë më të pasura nga ato të kodikëve tanë më të vjetër. Figurat paraqiten në një mjedis tepër të zhvilluar, pranë një tryeze shkrimi, vërtetë si zakonisht, por para një sfondi arkitektonlk madhështor, prej bazilikash ose tarracash aristokrate bizantine ose para një mjedisi të zhvilluar shkëmbor. Trajtimi i skenave është arritur me perspektivë. Në to krijohet qartë ideja e hapësirës, që njihet si efekt i traditës së antikitetit.
Nga analiza e kësaj miniature të shek. XII rezulton fakti që trajtimi i skenave është realizuar prej dy elementesh të ndryshme, me një sintezë elementesh të artit antik dhe elementesh të stilit bizantin, që sapo kishin arritur formimin e tyre të plotë. Kështu, p.sh., në figurat e ungjillorëve vërehen tipa të sanksionuar në pikturën bizantine dhe të rrethuar prej një mjedisi bizantin. Por, nga ana tjetrër, në figura bie në sy menjëherë trajtimi i theksuar natyror e real, pa konture të theksuara, me ngjyra të kultivuara mirë, të lehta, gracioze, të përdorura me gradadone e me tone të ëmbla, të buta, trajtim ky që korrespondon dhe me lëvizjet e tyre të matura e të qeta. Kështu, ndonëse në kompleksin e tyre skenat japin idenë e pikturës bizantine, trajtimi i tyre realizohet më tepër prej elementesh të artit antik.
Zhvillimi dhe realizimi i kësaj miniature aristokrate të nivelit të lartë në vendin tonë përkon me kohën dhe me zhvilllmin e gjinive të tjera të arteve figurative të vendit. Ajo korrespondon me pikturën monumentale të shek. XII, p.sh., me pikturën klasike bizantine të Rubikut, me atë të Shën Mërisë së Cerckës pranë Leskovikut si edhe me ikonat e atij shekulli të krahinës së Korçës e të Beratit.
Në qoftë se miniatura e kodikëve tanë të shek. XII arrin kulmin e zhvillimit të saj artistik, zbukurimet dekorative të saj nuk shkojnë paralel me miniaturën. Ato nuk e kanë më atë elegancë të shekujve të mëparshëm, sepse e kanë humbur mprehtësinë kaligrafike të detajeve, lulet trajtohen shumë të mëdha, ndonëse shpendët trajtohen në mënyrë reale.
Mbas asaj etape, d.m.th. gjysmës së shek. XII dhe në vazhdim, arti i miniaturës së librit mesjetar në vendin tonë vjen duke rënë. Miniatura e kodikëve tanë të shek. XIII njeh rënie të theksuar. Figurat e miniaturës së këtij shekulll te ne, që paraqesin njëfarë interesi artistik, mund të konsiderohen ato të Kodikut të 6-të të Beratit, të cilat, nga ana kompozicionale paraqiten me qëndrime vertikale, statike e reale dhe me vështrime të gjalla, tipare këto, që janë dhe në miniaturën e kodikëve tonë të mëparshëm. Megjithatë, këto figura kanë një ndryshim themelor në krahasim me të vjetrat, që konsistojnë në paraqitjen trashanike të trajtimit të tyre. Përkuflzimi i figurave është kryer prej linjash të trasha e të errëta, portretet janë trajtuar me konture të theksuara e të trasha, veshjet, me një të gjelbër e të kuqërremtë të errët, me pala e rrudha të zymta, pa finesë, që krijojnë përshtypjen sikur rrobat janë të trasha e të rënda. Këtë efekt e bëjnë ngjyrat e pakultivuara dhe përdorimi i tyre pa shumë art.
Ndërsa miniatura e kodikëve të tjerë të këtij shekulli si, p.sh., të Kodikut të 24-t të Beratit, është realizuar në mënyrë fare skematike, me ngjyra të pakultivuara, pa art, si figura e ungjillor Markut dhe të tjerat që janë iniciale të shkronjës epsilon.
Miniatura e shek. XIII, e vështruar nga tiparet stilistike, i përket pikturës bizantine para rilindjes së artit bizantin dhe paraqitet e një niveli më të ulët artistik nga veprat e gjinive të tjera të artit bizantin të kësaj kohe.
Miniatura e shek. XIV, përveç kodikut me karakter perëndimor, qëndron më lart përsa i përket vlerave artistike. Në këtë miniaturë konstatojmë një kompozim të zhvilluar, me sfond arkitektonik, me një mjedis të shkruesit mesjetar. Figurat janë trajtuar natyrshëm dhe me siluetë elegante të theksuar, sidomos figurat monokrome të Kodikut të 38-të të Beratit. Në Kodikun e 35-të ngjyrat janë të kultivuara, por me penela të trashë, pra mungon finesa.
Vetëm te kodiku me karakter perëndimor hasim figura kleri me veshje jerarkike perëndimore. Figurat ushtarake jepen me divizë ushtarake perëndimore, figurat e mbretërve me veshje e kurora mbretërore mesjetare perëdimore.
Ndonëse këto figura realizohen si skica të thjeshta, pa forma, plastika e lëvizjet janë realizuar me anë të linjave. Ndër to ka skica të realizuara prej një skieografi të sprovuar dhe me nivel artistik.
Kjo miniaturë, për karakterin e saj perëndimor, sikurse e kemi thënë më sipër, është e huaj për vendin tonë.
Ndonëse mbas çlirlmit të Kostandinopojës nga latinët (1261) arti i miniaturës pati njëfarë ngritje, me përtëritjen e qendrave të riprodhimit në atë kryeqendër kulturore, në miniaturën tonë të asaj kohe, nuk haset ndonjë ndikim nga ajo kryeqendër, siç vihet re në gjinitë e tjera të arteve figurative, si në pikturën monumentale, dhe në atë të kavaletit.
Nga fundi i shekullit XIV dhe nga fillimi i shekullit XV, arti i grafisë së kodikëve tanë paraqitet me njëfarë ngritje, por duke mbetur si grafi e tipit të vonë. Ndërkaq, arti i miniaturës së librit vazhdon të bjerë, derisa u zhduk krejt.
Kjo rënie e artit të miniaturës së librit nuk është pa shkaqet e veta politike e shoqërore, siç dëshmohet nga shënimi i igumen Danielit në vitin 1413, i cili thotë se librat dorëshkrime i ngrënë (nga frika e turqve) ose, siç dëshmon më qartë shënimi autograf në Kodikun e 50-të të Beratit, në të cilin përveç të tjerave lexohet: "... U shkrua ky psaltir me dorën teme të përvuajturit Teodorit, dukë dhe logothet i Beratit..., pranë Teodor Muzakës... (dhe vazhdon) u shkrua në shtrëngatë të madhe dhe në hidhërim dhe në kohëra të këqja... në vitin 6919 (1411)".
Ky dokument autentik dëshmon qartë se qysh në vitet e para të shek. XV, vendi ynë nuk kishte më kushte të përshtatshme për të realizuar vepra artistike kulturore, të një niveli të lartë. Ky fakt përforcohet tërthorazi me mungesën absolute të ndërtimeve të godinave të kultit të krishterë, si dhe me mungesën e stolisjes së tyre me vepra arti në atë shekull, siç rezulton edhe nga studimi i epigrafisë së monumenteve mesjetare.
Dekoret e dorëshkrimeve agjiografike të vendit tonë, që shkojnë deri nga fundi i shek. XVIII, nuk kanë ndonjë vlerë me rëndësi artistike, për shkak të shpikjes së shtypshkronjës dhe të pushtimit osman. Me interes për vendin tonë duket një dorëshkrim i Voskopojës i shek. XVIII, i stolisur me vinjetat e inicialet me motive teratologjike, në formë gjarpërinjsh me koka njerëzish ose me koka shpendësh. Të tilla I hasim më pak të zhvilluara në Kodikun e 50-të të Beratit. Këto stolisje të thjeshta kanë vetëm vlera historike për të dëshmuar që, ndonëse dhe në mënyrë primitive, tradlta e stolisjes së dorëshkrimeve në vendin tonë zgjati deri nga fundi I shek. XVIII.
Nga studiml i miniaturës së kodikëve tanë rezulton fakti kryesor që populli ynë, gjatë etapës historike paraturke, ka dhënë kontributin e vet në gjininë e artit të miniaturës së dorëshkrimeve agjiografike mesjetare, sikurse dhe në gjinitë e tjera të arteve figurative, duke na lënë për çdo shekull vepra arti - miniaturë. Ndër to ka të tilla, nga më të shquarat për nivelin e tyre të lartë artistik, siç janë ato të fillimit të shekullit XII, të cilat mund të radhiten ndër më të bukurat në këtë gjini arti në përgjithësi. Me rëndësi të dorës së parë na duket dhe fakti që rezulton nga ky studim, sipas të cilit kodikët dorëshkrimorë të vendit tonë, përveç ndonjërit që mund të jetë sjellë nga jashtë, janë riprodhuar në vendin tonë dhe prej intelektualëve tanë.
Përveç qendrave të tjera të rrënuara e të zhdukura, siç del nga sa u tha më lart, Berati rezulton si një qendër riprodhimi librash në dorëshkrim me rëndësi të dorës së parë në vendin tonë. Madje, dhe kodikët që i kemi quajtur të Vlorës, më shumë ka të ngjarë ka të jenë riprodhuar në qytetin e Beratit. Gjithashtu, nga studimi I kodikëve tanë, Berati në mesjetë rezulton një qytet i pasur me institucione fetare të stolisura me vepra arti të arteve figurative dhe atyre të aplikuara, ndërtuar prej aristokracisë së vendit tonë dhe prej artistësh shqiptarë. Ato që jane ruajtur deri më sot dëshmojnë më së miri për një shkëlqim kulturor artistik që ka pasur ky qytet gjatë mesjetës, gjë që vërtetohet dhe nga piktor Onufri i Beratit, i cili në dorëshkrimin e tij në Kostur e quan Beratin qytet shumë të shkëlqyer.
Ekzistenca e kodikëve dhe e miniaturës së tyre qysh prej shek. IX e deri në prag të pushtimit osman, dëshmon në mënyrë të tërthortë edhe për ekzistencën e aristokracisë feudale. Ajo interesohej dhe porosiste riprodhimin e kodikëve, siç rezulton dhe nga shënimet në kronikat e vetë kodikëve, në të cilët përmenden kontë e kontesha, dukë e legjislatorë.
Ngritja e miniaturës sonë në një nivel të lartë artistik që korrespondon në kohë dhe me nivelin e lartë të gjinive të tjera të arteve figurative të vendit, na lejon të konkludojmë që vendi ynë, nga fundi i shek. XI dhe fillimi i shek. XII, duhet të ketë arritur në një gjendje relatlvisht të ngritur ekonomike, me një aristokraci të pasur dhe drejtues të lartë intelektualë. Ky fakt korrespondon me zhvillimin e forcave prodhuese të vendit, me rritjen e prodhimeve bujqësore, të teknikës e të zejtarisë edhe të qyteteve, pa të cilat vendi nuk do të kishte arritur këtë ngritje kulturore.
Në këtë kohë mbi katedrën e Kryepeshkopatës së Ohrit qëndronte për 25 vjet rresht Theofiliakti, një nga figurat më të ditura të kohës në Bizant, që njihej si njeri "me gusto të hollë bizantine" në pendë e në art. Ka të ngjarë që ky të ketë ndikuar në lëmin kulturor artistik dhe të peshkopatave tona që vareshin nga ajo kryekishë, kur dimë që në Ohër ai ka kontribuar shumë në këtë fushë.
Këto konkluzione përforcojnë edhe më tepër faktln historik që në këtë etapë historike populll ynë po konsolidohej me aristokracinë e tij kombëtare, me kuadro shqiptarë për vetëqeverisje të vendlt, siç u konkretizua nga fundi i shek. XII me princat feudalë të Arbërisë.
Nga burime arkivore të pakta dhe nga gërmime arkeologjike të të huajve në truallin tonë, vendi ynë njihej edhe para çlirimit si një vend kulture i lashtë, që prej periudhave antike, me qendra kulturore të rëndësishme, si Dyrrachium, Apollonia, Buthroti etj.
Para Luftës së Dytë Botërore kultura shqiptare mesjetare nuk njihej në botën shkencore, përveç disa të dhënave nga shkrimtarë vendas e të huaj, siç janë Evlogji Kurilla, Ilo Mitkë Qafzezi një shqiptar me pseudonimin Pan, Anthim Aleksudhi, Milan Shuflai, P. Miljukov, Theodor Ippen, S. Betini8 Nilo Borgia etj.
Këta studiues artin shqiptar e kanë njohur shkarazi dhe në mënyrë të përciptë, prandaj asnjë prej tyre nuk qe në gjendje të jepte diçka më tepër se ndonjë tregues rreth kulturës sonë mesjetare dhe as që mund ta lidhnin artin shqiptar me rrymat kulturore mesjetare.
Studimet e para rreth arteve tona figurative mesjetare kanë pasur karakter zbulues, identifikues dhe informativ, siç janë punimet e Viktori Puzanovës, të Theofan Popës etj.
Pak më vonë, me krijimin e Institutit të Historisë dhe të Gjuhësisë, me studimin e materialeve epigrafike të monumenteve të kultit janë thurur studime më shkencore rreth piktorëve shqiptarë, si p.sh., rreth piktor Onufrit të Elbasanit, rreth pikturës së ndonjë monumenti të vetëm dhe studime sinoptike, që përfshijnë pikturën e disa shekujve, si p.sh. "Disa konsiderata të përgjithshme rreth pikturës postbizantine në Shqipni" si dhe "Ikona dhe miniatura mesjetare e Shqipërisë". Por studime më të gjera që të përfshijnë të gjithë krijimtarinë e një gjinie artistike të arteve figurative të vendit tonë nuk ka pasur. Është realizuar vetëm një monografi me titullin "Miniatura e kodikëve mesjetarë të Shqipërisë", e cila do të përfshihet si një kapitull i veçantë në këtë studim.
Këto studime rreth arteve tona figurative mesjetare, si dhe shumë të tjera që nuk u përmendën këtu, ndonëse kanë vënë në dukje, deri diku, sasinë e krijimtarisë artistike të arteve mesjetare të popullit shqiptar si dhe mjeshtrit më te talentuar shqiptarë, me veprat e tyre më të arritura, gjë që ka talet ibuar dhe ka vënë në dukje faktin që populli ynë, përsa i përket krijimtarisë në gjinitë e arteve figurative mesjetare, kaluar krahas popujve të tjerë të ujdhesës ballkanike. Megjithatë, nga këto studime nuk del e qartë dhe e plotë e tërë krijimtaria artistike e arteve tona figurative realizuar gjatë mesjetës, madje as ajo që është ruajtur deri në ditët tona.
Vjelja dhe grumbullimi, në mënyrë shkencore, i materialeve kulturore artistike të vendit, që prej çlirimit e këtej, studimi i epigrafisë nga tërë monumentet e kultit të krishterë të vendit tonë dhe hulumtimet shkencore për tema të veçanta rreth veprave të arteve tona figurative, të botuara e të pabotuara, na bënë të mendojmë se ka ardhur koha, që, në bazë të hulumtimeve të deritanishme, të thurim studime më të hollësishme e më të sintetizuara rreth këtij thesari të madh artistik të popullit tonë.
Në këtë studim kam për qëllim të realizoj një vepër sa më të gjerë e më të plotë për krijimtarinë dhe zhvillimin e arteve figurative, të pikturës mesjetare të Shqipërisë, të realizuar që prej shekujve të parë të erës sonë, deri në gjysmën e shek. XIX, kur te ne mbyllet krijimtaria e arteve tona figurative mesjetare.
Në këtë studim veprat e pikturës të secilës gjini të arteve figurative të pikturës murore monumentale të ikonës dhe të miniaturës së kodikëve agjiografikë mesjetarë do të trajtohen në mënyrë të veçantë. Në fundin e këtij studimi do të paraqitet piktura mesjetare e Shqipërisë. Në të do të përfshihet në mënyrë sintetike e gjithë krijimtaria e pikturës mesjetare të Shqipërisë deri në shek. XIV.
Në këtë traktat të pikturës sonë mund të bëjmë dhe ndonjë krahasim me pikturën analoge të viseve të tjera ballkanike nga i clli do të dalin tipare uniteti me pikturën tonë, si dhe tipare diversiteti për të vënë në dukje elementet realiste me specifike kombëtare shqiptare. Në fund të këtij traktati do të nxjerrim konkluzione të përgjithshme, me interes të veçantë për historinë e kulturës mesjetare shqiptare dhe të historisë sonë kombëtare, në përgjithësi.
Kjo vepër, mendoj, do të kontribuojë edhe në plotësimin e boshllëqeve që ka teksti i "Historisë së Shqipërisë" rreth arteve tona mesjetare ose rreth kulturës mesjetare të populiit shqiptar dhe do të shërbejë në studimet e shkencës së albanistikës, në përgjithësi. Gjithashtu, kjo vepër për artet figurative mesjetare të Shqipërisë do të përbëjë një hallkë në zinxhirin e historisë së arteve botërore, krahas arteve figurative të popujve të tjerë të kulturuar të Evropës.
Për t'u bërë sa më e qartë krijimtaria dhe zhvillimi i arteve tona figurative gjatë mesjetës, po vëmë në dukje, shkurtimisht, faktorët kryesorë, që kanë ndihmuar në krijimtarinë dhe në zhvillimin e arteve figurative si dhe ndryshimet që pëson stili i tyre gjatë shekujve të etapës së madhe mesjetare.
Populli ynë, me fuqitë e tij krijuese, është vetë faktori kryesor në zhvillimin e tij kulturor, por këtu po përmendim dhe një sërë rrethanash e faktorë të tjerë, gjeografikë e historikë, që kanë ndikuar në këtë zhvillim kulturor, siç ka ngjarë dhe me procesin e zhvillimit kulturor të popujve të tjerë.
Një ndër këta faktorë ka qenë dhe pozita gjeografike e Shqipërisë. I ndodhur ndërmjet Lindjes dhe Perëndimit, në afërsi të Eladës antike dhe Romës së lashtë, populli ynë ka pasur kushte të favorshme për të zhvilluar traditat e tij kulturore artistike.
Faktorë kryesorë që kanë kontribuar në zhvillimin ekonomik e kulturor të popullit tonë kanë qenë dhe udhët detare, të cilat, stërgjyshërit tanë, ilirët, si detarë të mirë që ishin, i kanë njohur dhe i kanë shfrytëzuar mirë, si dhe rrjeti rrugor tokësor, që përshkonte viset e bregdetit tonë jugor e të viseve veriore. Por rruga më e njohur dhe më kryesore ka qenë Via Egnatia, e cila, duke u nisur nga Durrësi dhe Apollonia, përshkonte viset ballkanike dhe e lidhte vendin tonë me kryeqendrën e Bizantit - Kostandinopojën, si dhe me rrymat kulturore artistike të Lindjes.
Në vendin tonë kanë luajtur rol të rëndësishëm qendrat e zhvilluara kulturore, që përmendëm më sipër, si Berati, Durrësi, Apollonia, Bylisi, Butrinti etj., të cilat njihen, si nga burimet arkivore, dhe nga gërmimet tona arkeologjike për kulturën e tyre të shkëlqyer artistike dhe antike të vonë.
Siç dihet, në burimet historike të sundimit grek e romak, para dhe gjatë shekujve të parë të erës sonë, qytetet tona bregdetare dhe ato në brendësi të vendit, kanë pasur ndikime nga kultura greke e romake, duke arritur në një zhvillim të mirë kulturor, në sajë dhe të rritjes së tregtisë së brendshme në bashkëpunim me tregjet e mëdhenj të jashtëm.
Këto rrethana kontribuan që këto qytete të bëhen të dëgjuara për kulturën e tyre të shkëlqyer, e cila në atë periudhë karakterizohej, kryesisht, nga tipare artistike të artit helenlstlk e roman, ndonëse rrallë spikatën dhe tipare të kulturës ilire.
Në këtë kulturë artistike të gjinive të arteve figurative antike dhe antike të vonë ose paleokristiane, përveç pikturës, skulpturës, mozaikut, kanë qenë kultivuar dhe gjinitë e arteve të aplikuara, si poçeria, argjendaria, drugdhendja, gurgdhendja etj., tradita e të cilave ka vazhduar gjatë periudhave mesjetare deri në shekullin tonë.
Siç është bërë e njohur në shtypin tonë, nga gërmimet arkeologjike të arkeologëve tanë, përveç gërmadhave të objekteve antike janë kryer gërmime dhe në gërmadhat e godinave arikitektonike të periudhës antike të vonë, në gërmadhat e faltoreve të ndryshme paleokristiane, të periudhës së shekujve të parë të erës sonë. Këto zhvillime kanë një rëndësi të veçantë për studimin e traditave kulturore artistike të vendit e të popullit tonë.
Siç do ta trajtojmë në kapitullin e fundit të këtij studimi, prania e dyshemeve të zbuluara antike dhe antike të vona ose paleokristiane me kapitele kolosale të kolonave të tyre, me trajtimin e formave prej mermeri të ikonostaseve të bazilikave, si dhe mozaikët polikromë të dyshemeve, kanë një rëndësi të veçantë për studimin e traditave kulturore artistike të popullit tonë, në përgjithësi.
Të gjitha këto ndërtime arkitektonike të periudhës antike të vonë, të stolisura me vepra arti, që shtriheshin në viset tona, siç janë njohur nga burimet arkivore dhe nga gërmimet arkeologjike, fatkeqësisht, u zhdukën krejtësisht nga faqja e dheut prej furive të dyndjeve të popujve.
Me pushtimin e viseve tona nga romakët, historikisht, dihet që ata si gjuhë zyrtare në vendin tonë përdorën gjuhën latine. Gjithashtu, me përhapjen e krishterimit në viset tona, peshkopatat e para vareshin administrativisht gjatë disa shekujve nga kryekisha e Romës. Prandaj, prej shekujve IV-VII në Kishën e Ilirisë mbizotëronte gjuha latine. Në favor të kësaj dëshmon dhe terminologjia kishtare latine që është përdorur te ne deri në shekullin tonë.
Duke pasur parasysh fqinjësinë e popullit tonë me popullin helen, që para shekujve të erës sonë dhe gjatë shekujve të kësaj ere, vendi ynë ka pasur vazhdimlsht ndikime nga gjuha greke. Me formimin e shtetit bizantin, sidomos prej periudhës së Justinianit, duke u përfshirë brenda kuadrit të Perandorisë Bizantine, bashkë me gjuhën kishtare greke, populli ynë ka pasur ndikime të shumanshme nga kultura bizantine.
Ne dimë që në këto periudha të lashta mesjetare kultura bizantine ndikonte në popujt e Lindjes dhe në ato të Evropës Perëndimore, deri në mesjetën e vonë. Kuptohet, ajo më tepër ndikonte në popujt që përfshiheshin në territorin e asaj Perandorie.
Kështu, populli shqiptarë, duke u zhvilluar në rrethana e në kushte të shtetit të shoqërisë bizantine, merrte ndihmë të shumanshme politike, ekonomike e shoqërore-kulturore nga ajo Perandori. Prandaj kultura jonë mesjetare, në përgjithësi dhe artet tona, në veçanti, kanë ndikim të thellë e të qenësishëm nga ajo kulturë që u zhvillua gjatë njëmijë vjetëve të qenies së atij shteti të madh. Kjo kulturë konsiderohet nga ana artistike më e larta në mesjetë dhe me një specifikë origjinale të quajtur kulturë bizantine.
Madje dhe në. shekujt XIII e XIV para pushtimit osman, kur vërehet fuqizimi në fusha të ndryshme të qendrave kulturore që i kundërvihen autoritetit bizantin, gjuha shqipe nuk qe në gjendje të zëvendësonte gjuhën greke të kishës. Por s'ka dyshim që kjo gjë mund të ishte arritur, sikurse ndodhi me gjuhët e tjera të disa popujve të nënshtruar nga Perandoria Bizantine, po të mos e kishte ndërprerë zhvlllimin pushtimi osman. Gjuha greke në Kishën Ortodokse e ruajti madje dhe e përforcoi pozitën e saj.
Prandaj krijimtaria kulturore artistike e populllt tonë, siç janë kodikët agjiografikë mesjetarë, epigrafia e ndërtimeve të kultit, si dhe ajo e arteve figurative e të aplikuara, që janë ruajtur deri në ditët tona, është e gjitha në gjuhën greke, me përjashtim të ndonjë mbishkrimi sllav.
Pas dëmeve katastrofike nga dyndja e popujve, që zgjatën deri nga fundi i shek.VII, veprat e arteve figurative në territorin e Perandorisë Bizantine pësojnë një katastrofë tjetër, atë të zhdukjes së ikonave që bënë Ikonoklastët (ikonathyes).
Siç është e njohur nga historia e Bizantit, në shek.VIII Leon Isavri, perandori i Kostandinopojës, bëri një reformë ekonomike politike e shoqërore, e cila shkaktoi dëme kolosale dhe në gjinitë e arteve figurative në të gjitha faltoret e Perandorisë, ku pësuan dëme edhe artet figurative të monumenteve të kultit në viset tona. Këto dëme qenë aq të mëdha, saqë nga ajo periudhë, që zgjati gjysmëshekulll, te ne nuk u ruajt asnjë vepër arti.
Një qëndrim armiqësor kundër ikonave përveç peshkopatave të tjera të Bizantit mbajtën dhe peshkopatat e Shqipërisë me kishat dhe manastiret e tyre, të cilat, në atë kohë, vareshin de jure nga Kryesia e Romës, ndonëse bënin një jetë me Kishën Lindore. Duke qenë se Papa mbajti një qëndrim armiqësor ndaj ikonave, Leon Isavri, më 732, peshkopatat e Shqipërisë i shkëputi nga varësia e Romës duke i vënë nën varësinë e Kryekishës së Kostandinopojës.
Kjo ngjarje pati dhe një rëndësi politike për vendin tonë, sepse, me shkëputjen e peshkopatave të Shqipërisë nga varësia e Romës, vendi ynë shkëputet dhe nga ndikimet e fuqive perëndimore për një periudhë prej tre shekuj e gjysmë, që është pasqyruar dhe në veprat e arteve figurative të vendit tonë.
Nga këto dy katastrofa të mëdha, që pësuan artet tona figurative mesjetare, si nga dyndja e popujve dhe nga lufta kundër ikonave, te ne nuk janë ruajtur vepra të arteve figurative, përveç dyshemeve nga godinat antike dhe nga ato paleokristiane të stolisura me mozaikë të periudhave antike dhe antike të vona. Por, gjithashtu, në qendrat më të mëdha kulturore të Bizantit të pakta janë veprat e arteve figurative nga periudha paleokristiane, madje, dhe më të pakta nga ato të faltoreve të ikonostaseve që janë pa figura, por vetëm me peizazhe natyrore.
Prandaj veprat më të vjetra të arteve figurative në vendin tonë, që kanë arritur deri në ditët tona, janë të kohës menjëherë pas dështimit të ikonoklastisë, afërsisht të dekadës së fundit të shek.IX ose të fillimit të shek.X.
Pra me këtë pikturë të vjetër mesjetare vazhdon tradita e krijimtarisë së arteve tona figurative gjatë shekujve pasardhës, me pak ndërprerje gjatë shek.XV deri në gjysmën e shek.XIX, kur te ne merr fund tradita e arteve figurative mesjetare.
Dihet që nga thesari i arteve figurative të vendit tonë ruhen tri gjini kryesore artistike: gjinia e pikturës murore ose monumentale, ajo e ikonës dhe gjinia e miniaturës së kodikëve dorëshkrimorë mesjetarë, si dhe një skenë mozaiku parietal me figura, ku kryesore është ajo e perandor Aleksandrit të Kostandlnopojës, që i përket fillimit të shek.X (912-913).
Kurse vepra të arteve figurative laike, fatkeqësisht, te ne nuk ruhen, për faktorë të njohur në histori, përveç disa skenave të familjeve ktitoriale ose figura të veçuara që gjenden në monumentet e kultit, pranë pikturës që ata kanë porositur.
Meqë nga piktura mesjetare shqiptare nuk janë ruajtur vepra të arteve figurative laike, piktura jonë kishtare merr një vlerësim edhe më të madh, sepse veprat e pikturës sonë mesjetare të mjeshtrave shqiptarë dhe anonimë kanë një nivel të lartë artistik. Ato qëndrojnë pranë kryeveprave klasike të Bizantit dhe dëshmojnë në mënyrë bindëse për traditat kulturore artistike të popullit tonë që prej periudhave më të lashta mesjetare.
Në krijimtarinë e arteve tona figurative pasqyrohen në mënyrë të denjë të gjitha rrymat e ndryshme stilistike dhe artistike që janë zhvilluar në pikturë gjatë periudhave mesjetare të etapës bizantine dhe asaj pasbizantine.
Para se të vëmë në dukje sasinë e krijimtarisë së pikturës sonë mesjetare, si dhe, afërsisht, sasinë e madhe të saj të zhdukur gjatë shekujve, siç rezulton nga të dhënat historike, e shohim me vend të ekspozojmë faktorët kryesorë historikë dhe ideologjikë që kanë kontribuar në formimin e stilit të pikturës bizantine, në përgjithësi.
Me ndarjen e Perandorisë Romake në Perandori Perëndimore e Lindore, në kryeqendrën e asaj të dytës - në Kostandinopojë, arti helenistik filloi të ndryshojë gradualisht. Ai mori elemente artistike nga artet e popujve autoktonë teokratikë të Lindjes, si nga Azia, Siria, Palestina dhe Egjipti, artet e të cilave njiheshin për tiparet e tyre të thjeshta popullore ekspresive. Gjatë procesit të përzierjes së këtyre elementeve në Kostandinopojë me elementet e artit helenlstik, që njihej për tiparet e tij natyrore reale, si dhe me ndikimet e rrymës antike të klerit të lartë të Kostandinopojës, që ishte me prejardhje nga manastiret e Perandorisë, gjatë shekujve u brumos nga arti i ri, me specifikë origjinale. Ky art nuk ishte më art helenlstik, as art i popujve të Lindjes, por një art i veçantë, në figurat e të cilit pasqyrohej një ndjeshmëri e një nivel shumë i lartë artistik, por me një shprehje serioziteti të rreptë, që manifestonte frymën e Kishës Lindore.
Duke u përzier këto elemente gjatë periudhës së Justinianit, filluan të dominojnë tiparet e reja, nga të cilat, që atëherë, ky art i ri mori emrin art bizantin.
Për të ruajtur frymën, sensin e këtij arti, Kisha në Bizant përcaktoi disa kanone (rregulla) për artin e pikturës kishtare, të cilave piktorët ishin të detyruar t'u përmbaheshln me rreptësi.
Për pikturimin e faltoreve, tematika ishte e caktuar dhe e gatshme. Temat mund të shumoheshin edhe me të reja, madje dhe të zmadhoheshin, por gjithnjë në përputhje me kanonet.
Radhitja e skenave në kishë kryhej,.gjithashtu, sipas një radhe kronologjike të caktuar. Sistemimi I cikleve të parakliset, duke pasur qëllime didaktike, është realizuar i thjeshtë dhe i kuptueshëm.
Në tempujt e mëdhenj, me përmasa strukturore të mëdha me mbulesë prej një sistemi qemerësh, kubeshë e harqesh, ciklet kryesore janë të njëjta, por më me shumë skena të pasura e me mjedise. Në këta tempuj ekspozimi dhe sistemimi i skenave paraqitet më i ndërlikuar. Në to piktorët kanë treguar më shumë kujdes, që skenat me ciklet kryesore, t'i vendosin në vende më të dukshme dhe pikturat i trajtonin me mjeshtëri më të lartë artistike për të arritur më mirë efektin didaktik.
Piktura më e vjetër mesjetare e vendit tonë, që i ka shpëtuar zhdukjes, është ruajtur më tepër nëpër shpellat eremite, sepse këto gjenden larg vendeve të banuara, mbi maja malesh ose mbi shkëmbinj të thepisur, buzë lumenjve e liqeneve.
Gjatë gjurmimeve për të zbuluar e për të njohur tërë pikturën mesjetare të vendit, kemi mundur të zbulojmë katërmbëdhjetë shpella eremite.
Praninë e shpellave eremite të vendit e vëmë në dukje për pikturën e tyre që ruajnë, sepse, posa u dha liria e pikturimit të objekteve të kultit me figura agjiografike, njerëzit tanë filluan menjëherë të vazhdojnë traditën e tyre të pikturimit në shpellat eremite. Gjithashtu, këto shpella i vëmë në dukje dhe për faktin se gjendeshin afër qendrave kulturore mesjetare, të cilat sot ruhen në gërmadha. Piktura e këtyre shpellave tregon një reze kulture të atyre qendrave që nuk ruhen më.
Nga dhjetë shpella eremite të pikturuara të vendit tonë, të pakta janë ato që e ruajne pikturën e tyre të padëmtuar. Të tjerat janë relativisht të dëmtuara.
Përveç shpellave eremite me piktura të shekujve X-XII dhe më të vona, në vendin tonë njohim dhe 19 kisha ose paraklise, që, sipas strukturës së ndërtimit të mureve të tyre, duhet t'ia atribuojmë këtyre shekujve. Struktura e ndërtimit të mureve të këtyre kishave dhe të atyre që janë pak më të mëdha nga parakliset është prej gurësh të palatuar, të lidhura me llaç gëlqereje dhe me copa tjegullash ndërmjet gurëve, të vendosur pa asnjë farë rregulli. Disa nga këto kisha ruajnë pjesë të mira pikturash ose fragmente pikturash, të cilat kanë vlerën e tyre stilistlke dhe artistike. Ndërmjet tyre ka që ruajnë pjesë muresh, të cilat tregojnë, afërsisht, kohën e ndërtimit.
Nga faltoret e pikturuara me pikturë të zhvilluar monumentale të shekujve XI e XII që kanë arritur deri në ditët tona, mund të përmendim Kishën e Shën Mitrit në Boboshticë të Korçës, Kishën e të Shelbuemit në Rubik, Kishën e Shën Mitrit në Bezmisht të Prespës, Kishën e Shën Mërisë në Lubonjë të Kolonjës, Kishën e Shën Stefanit në Dhërmi të Himarës, Kishën e Marmiroit në Orikum etj. Këto monumente ruajnë shumë skena e figura ose fragmente figurash, të cilat na japin mjaft të dhëna artistike e stilistike të pikturës së zhvllluar gjatë kësaj periudhe.
Në grupin e monumenteve të kësaj periudhe po përmendim të vetmen skenë në mozaik parietal të perandor Aleksandrit të Kostandinopojës, të kompozuar në një ansambël bashkë me figura të tjera agjiografike kishtare që i përkasin kohës prej 911-912, për arsye se kjo skenë përmban tipare artistike të kësaj periudhe.
Piktura, fragmente pikture të periudhës në fjalë ose fragmente pikture nën suva të vonë ka shumë të ngjarë të kenë dhe shumë kisha të tjera të kësaj periudhe, si ajo e Labovës së Kryqit dhe Kisha e Shën Mërisë së fshatit Peshkëpi e Sipërme, të dyja me arkitekturë monumentale pranë qytetit të Gjirokastrës.
Gjatë kësaj periudhe mesjetare njihen dhe dy qendra kulturore lokale, njëra në qytetin Selasfor, që më parë quhej Deabol, sot fshati Zvezdë i Korçës, dhe tjetra në qytetin e Glavenicës, sot fshati Ballsh i Mallakastrës. Secili nga këto qytete ka pasur katedralen e vet, emërtuar me emrin e Shën Mërisë. Këta dy tempuj të kalibrit të madh ishin të stolisur me pikturë monumentale, siç tregojnë gërmimet arkeologjike në pjesë muresh të zbuluara me fragmente pikture dhe me një mbishkrim me paleografi të shekujve XI-XII në gërmadhat e Shën Mërisë së Ballshit. Nga burimet arkivore mësojmë se në këto qendra kulturore janë ndërtuar shumë kisha në rrethet e tyre, kurse në qytete kanë pasur nga një shkollë, si ajo e Selasforit, e cila programet mësimore i ka pasur më tepër me lëndë agronomike.
Në shumicën e këtyre monumenteve të kësaj periudhe, disa ruajnë pikturën e vjetër, e ccla, si vazhdë e traditave kulturore artistike të hershme, pas dështimit të rrymës së ikonoklastisë, dëshmojnë vazhdimin e traditave tona të lashta, të krijimtarisë artistike kulturore të ruajtura deri në ditët tona.
Piktura jonë, që filloi të krijohet menjëherë pas dështimit të rrymës së ikonoklastisë, duke qenë fillestare, naive, e thjeshtë, mori zhvillimin e saj të plotë me stilin bizantin në shek.XII. Bashkë me krijimtarinë e pikturës monumentale, te ne vazhduan traditën e zhvillimit edhe dy gjini të tjera të arteve figurative: ikona dhe miniatura e kodikëve dorëshkrimorë mesjetarë. Gjatë periudhave historike paraturke, prania e madhe e institucloneve të kultit, tregon për një numër të madh kodikësh dorëshkrimorë që përdoreshin si për shërbimet e kultlt, dhe për shërbime didaktike mësimore. Një sasi kaq e madhe librash të nevojshëm, s'kishte përse të importohej nga jashtë kur kishte mundësi të prodhohej në ateljetë e vendit dhe prej njerëzve tanë. Kjo vërtetohet nga vazhdimësia e traditës së riprodhimit të kodikëve dorëshkrimorë të riprodhuar prej njerëzve tanë në ateljetë e vendit tonë, siç dëshmohet nga mbishkrimet autentike autografë në to, të grumbulluara e të ruajtura pranë Arkivit Qendror të Shtetit. Këta kodikë janë stolisur e pikturuar në miniaturë figurative e dekorative.
Mbishkrimet ose anëshkrimet autografë të autorëve riprodhues vërtetojnë që kodikët janë porositur prej autoriteteve të vendit dhe se janë riprodhuar prej intelektualëve tanë për monumentet e kultit ose për personalitete të vendit tonë.
Krijimtaria e arteve tona figurative pas periudhës së ikonoklastisë ose gjatë periudhës paraturke nuk kaloi pa dëme të rënda nga shkelja e vendit prej fuqive perëndimore si prej normanëve, dhe prej fuqive të kryqëzatave. Por dëme të rënda u kryen shumë më vonë, sidomos gjatë rezistencës vetëmohuese të pashembullt njëzetepesëvjeçare të populllt tonë kundër fuqive osmane, si dhe më vonë, pas pushtimit të rëndë të tyre gjatë kryengritjeve të popullit tone për t'u çliruar nga sundimi i egër i tyre.
Këto janë shkaqet kryesore që zhdukën shumicën e madhe të institucioneve rënimit kulturore artistike të kultit, me gjithë morinë e veprave artistlke, sidomos veprat me arkitektonikë mesdhetare, të cilat stoliseshin me vepra të gjinive të arteve figurative. Fakti që fragmente të tyre i kanë shpëtuar rënimit total, dëshmojnë se shumë prej tyre kanë qenë me një nivel të lartë artistik, krahas kryeveprave klasike të artit bizantin në përgjithësi.
Kjo krijlmtari kulturore artistike e popullit tonë, e realizuar pas periudhës së ikonoklastisë ose gjatë periudhës paraturke, pësoi dëme të rënda nga shkelja e vendit tonë prej fuqive perëndimore.
Prandaj krijimtaria e vjetër kulturore artistike e popullit tonë gjatë periudhës paraturke si dhe gjatë sundimit të tyre është dëmtuar aq shumë, sa që monumentet e kultit janë reduktuar në minimum, duke u ruajtuar me mijëra në gërmadha, si nëpër qytetet, por, sidomos, nëpër fshatra.
Megjithëkëtë, ajo pakicë e monumenteve tona të kultit, që i ka shpëtuar rrënimeve me gjithë veprat e tyre të arteve figurative, që ruhen për të kryer studime, për çdo periudhë mesjetare na ofron të dhëna rreth rrymave kulturore asrtistike për çdo periudhë. Kjo na jep mundësinë të nxjerrim në pah traditat kulturore artistike dhe talentin e fuqishëm krijues të popullit tonë gjatë periudhave mesjetare, krahas popujve të tjerë të kulturuar të Evropës.