Qyteti shqiptar i shek. XV-XIX lidhet me mbisundimin e marrëdhënieve feudale. Këto marrëdhënie, pas pushtimit osman në fund të shekullit XV, u zëvendësuan me atë të pronës feudaloushtarake osmane, e cila bazohej në sistemin e timarit. Por, që në fillim të shek. XVII, ky sistem filloi të zëvendësohej me atë të çifligut si pronë e trashëgueshme. Kështu, periudha në shqyrtim mund të cilësohet e feudalizmit të vonë, apo kohësisht e mesjetës së vonë. Trojet iliro-shqiptare, vijueshëm “troje ngushtimi”, kanë qenë për shekuj në suazat e Perandorive të mëdha si ato Romake, Romake të lindjes, krahas atyre të gjera, apo të pjesshme, në hapësira të kufizuara kohore prej kombësish ballkanike. Këto dukuri u finalizuan me përfshirjen e Shqipërisë në hapësirën e Perandorisë Osmane rreth fundit të shek. XV, pas luftës unikale shqiptaro-turke, në të cilën shqiptarët lanë emër në historinë shqiptare dhe evropiane e më gjerë. Kjo luftë, pa paralele për nga kohëzgjatja dhe supremacia e theksuar luftarake e palës turke, pati ndikime të ndjeshme në realitetin shqiptar të kohës, pra, dhe në qytetet shqiptare të kohës. Këta të fundit, ishin kuptueshëm qendrat kryesore të cilat iu nënshtruan synimeve pushtuese. Në këto rrethana, njësitë e para të banimit, të formësuara pranë kështjellave qytetare, nuk mund t’i qëndronin sulmeve prej ushtrish përherë dhe në rritje numerike dhe në nivelin e mjeshtërive luftarake. Pasojat qenë ngadalësimi i procesit të zgjerimit të qytetit të hapur dhe rritja e treguesve mbrojtës të kështjellave qytetare. Lufta shqiptaro-osmane nën organizimin dhe udhëheqjen sa profesionale, aq edhe patriotike të shqiptarit të shquar Skënderbeut, edhe me pasoja të rënda për kombin shqiptar, i lanë atij një shembull të pakrahasueshëm atdhetarie. Historia e Shqipërisë së Gjergj Kastriotit, për shekuj qé dhe do të jetë frymëzuese e ecurisë së kombit tonë me orientim të bashkëlindur perëndimor. Kuptueshëm, Perandoria Osmane, drejtpërdrejt apo tërthorazi nuk mbështeste afrinë e Shqipërisë dhe veçanërisht zonës bregdetare me perëndimin. Megjithatë, lidhjet e administratës Osmane me Venedikun nuk u ndërprenë. Vitet pas vdekjes së Gjergj Kastriotit u shoqëruan me emigrimin prej trojeve amtare të një pjese të përfillshme të popullsisë shqiptare, kryesisht asaj qytetare. Qëndresa shqiptare kishte pasuar shkatërrimin e shkallëve të ndryshme të qyteteve shqiptare, si Shkodra, Lezha, Kruja, Durrësi, Berati, ndërsa Drishti, Deja e Sfetigradi u shkatërruan përfundimisht. Shkatërrimi i pjesëve të hapura të qyteteve kështjella ndërprenë procesin e krijimit të qytetit të hapur, përbri apo përreth kështjellave përkatëse. Hapësirat, fillimisht të vogla, të varosheve, në thelb ishin fillesat e qytetit në kuptimin pasmesjetar të termit, pra të qendrës zejtaro-tregtare, duke mbetur këto qendra kohësisht gjatë edhe si kultivuese të rrethinave bujqësore. Në fillim të shek. XVI, fillon procesi i islamizimit të popullsisë shqiptare, së pari i asaj qytetare. Ky proces i shkëputi shumë prej shqiptarëve prej ndikimit të kishave ortodokse sllave dhe greke me synime sllavizimin dhe greqizimin e shqiptarëve. Islamizimi i ndjeshëm i popullsisë shqiptare, pas luftës shqiptaro-turke, u shoqërua me ndërtimet e kategorisë së re të ndërtimeve të kultit mysliman, xhami, teqe, tyrbe etj. Krahas, gjatë zhvillimit të qyteteve të periudhës së përfshirjes së Shqipërisë në Perandorinë Osmane, pati edhe ndërtime të kultit kristian. Është rasti për të cekur edhe karakterin e qyteteve shqiptarë të shekujve të mesjetës së vonë (shek. XV-XIX). Ende, në fushën studimore të qyteteve dhe banesës së periudhës në shqyrtim, besojmë së pari si shprehje e diletantizmit, shfaqet cilësimi turko-orientale për trashëgiminë urbanistikoarkitekturore shqiptare të shek. XV-XIX. Theksojmë se pushteti politik, kuptueshëm ka ndikim në kategoritë ndërtimore të kohës, i cili lidhet me shkallën e ndikimit të pushtetit, kryesisht në zhvillimin dhe karakterin e tipareve urbanistiko-arkitekturore të qendrave të banuara. Së pari, si shprehje e diletantizmit, lidhja e tipareve ndërtimore me cilësime të pushtetit politik si, arkitekturë romake e bizantine e më vonë turko-orientale, janë tejet trukuese. Vetëm ndërtimet e kultit, përgjithësisht të kodifikuara në rrafshet funksionalo-kompozicionale, janë të njësuara, ndërsa kategoritë e tjera ndërtimore, nuk kanë lidhje të drejtpërdrejtë shkak-pasojë me regjimin politik. Pushtimi osman i trojeve shqiptare, pruri myslimanizmin e pranuar gjerësisht prej banorëve të saj dhe si pasojë edhe ndërtimet e njësuara të kultit të ri, i cili ishte përvetësuar prej osmanëve rreth shekullit XI. Ngritja e këtyre ndërtimeve në trojet e qyteteve shqiptare, veçanërisht xhamive, me ndërtimin e kompleksit sallë lutjesh dhe minare, një figg i lartë, i cili në qytetet mbi troje plotësisht, apo pjesërisht të rrafshët, krijon një theksim të spikatur. Kuptueshëm, minaret, thuajse të vetmet theksime vertikale në bashkësinë e hapësirave të rrafshëta qytetare me banesa përdhese dhe me kat, shfaqen kështu ndjeshëm. Kjo dukuri, ashtu si kambanoret e kishave, pavarësisht prej dendësive të tyre, nuk mund të bartin cilësorë përcaktues për karakterin e qytetit, kryesisht i shfaqur në rrafshet urbanistiko-arkitekturorë. Është rasti për të ritheksuar se, tiparet e vendbanimeve dhe banesës janë të lidhura ngushtësisht me kushtet ekonomiko-shoqërore të hapësirës ku ata ngrihen, ndërsa monumentet e kultit janë thjeshtë tregues të llojit të besimit fetar. Në këtë kontekst, pohojmë se etnosi iliro-shqiptar ka qenë vijueshëm afrues i arritjeve të popujve të tjerë, pa asnjë paragjykim, por me racionalizëm të prekshëm. Ai, siç thuhet ngjeshurazi, ka qenë bartës i “kulturës së pranimit” si një vlerë vetjake. Më tej, qendrat e banuara qytetare dhe fshatare, në mbarë Europën, në Lindjen e Afërme etj., deri më vonë në shek. XVIIIXIX, në thelb janë krijime spontane, pra të paplanifikuara. Periudha e shek. XV-XIX dhe më dukshëm ato paraardhëse, shfaqen me afri në rrafshet urbanistiko-ndërtimore, prandaj dallimet qytete orientale dhe perëndimore janë dytësore. Në këtë kontekst edhe për arsye të prekshme të trajtuara, qyteti shqiptar i mesjetës së vonë është i tillë vetëm në cilësime dytësore, gjithë duke qenë pjesë e bashkësisë evropiane dhe të asaj të Lindjes së Afërme.
Qyteti shqiptar i mesjetës së vonë, natyrshëm pati një zhvillim më të dukshëm, brenda hapësirave kohore, se periudhat paraardhëse, shprehje e dukurisë së përshpejtimit zhvillimor të shoqërisë njerëzore në rrjedhë të kohës. Gjatë shek. XV deri rreth fillimit të atij XVI, qytetet shqiptare, kryeqendrat e qëndresës gjatë luftës shqiptaro-osmane, ishin tkurrur në vendbanime të vogla, duke humbur pjesërisht, apo plotësisht shumë prej funksioneve të njohura pararendëse. Shekulli XVI, shënoi një kthesë të rëndësishme rimëkëmbjeje të qytetit shqiptar, kryesisht si ripërtëritje dhe zgjerim i arritjeve paraardhëse në prag të luftës shqiptaro-osmane. Edhe për shkak të emigrimeve, madje masive, kryesisht të shtresës qytetare të popullsisë, më së shumti në jugun e gadishullit italik, qytetet filluan të banohen prej popullsive fshatare të rrethinave. Të ardhurit e rinj largoheshin lehtësisht prej hapësirave fshatare për shkak të kushteve të rënda jetësore dhe mundësive të reja në qytete, duke përfshirë dhe ushtrimin e zejtarisë. Megjithatë, edhe gjatë këtij shekulli, rritja e vogël e mbiprodhimit bujqësor e blegtoral të vendbanimeve fshatare, qe pengesë për rritjen e shpejtë të qyteteve si qendra prodhimi zejtar dhe këmbimi. Fillesat e ripërtëritjes së qyteteve shqiptare në shek. XVI lidhen me një veprimtari vijimisht në rritje, kryesisht i banesave, së pari në varoshet, me nisma kryesisht në dy shekujt paraardhës. Kuptueshëm, veprimtaria zejtare përndiqte rritjen e qendrave qytetare, duke shfaqur lindjen, apo rilindjen e qendrave zejtaro-tregtare, tashmë me emërtimin Pazar, i cili, ashtu si shumë emërtime të tjera, ishte prurë prej pushtuesve të rinj dhe përvetësuar shpejt prej shqiptarëve ithtarë të risive. Me përhapjen e shpejtë të besimit të ri, ndaj një zoti të vetëm, në qendrat e banimit, kryesisht ato qytetare, filloi ndërtimi i veprave të kultit mysliman. Këto të fundit, kryesisht xhami me minaren tejet sugjestive, qenë vepra të spikatura në rrafshin vëllimor, natyrisht pa ndikuar përfillshëm në kompozimin e qyteteve, formësuar prej njësive paralele, lagje të banuara dhe qendrës zejtaro-tregtare. Pushteti qendror osman, pa nxitur rritjen e qyteteve shqiptarë, e kundronte atë si të favorshëm, sepse kështu rriteshin të ardhurat e tij. Është rasti për të ritheksuar se pushteti qendror nuk ndërhynte, sepse nuk mundej të ndërhynte në problematikën urbanistiko-arkitekturore të zonave të pushtuara të cilat shquheshin për tradita dhe ecuri specifike dytësore në rrafshin ekonomiko-shoqëror.
Shekulli XVII shënon një etapë të rëndësishme në zhvillimin e qytetit shqiptar, i cili tashmë hyn pakthyeshëm në etapën e rritjes së zhvillimit ekonomik. Rritja e spikatur demografike dhe paralelisht ajo e veprimtarisë zejtare, si në numrin e zejeve, ashtu edhe në madhësinë e tyre, u shoqëruan me rritjen e veprimtarisë ndërtimore në qytete, kryesisht në kategorinë ndërtimore të banesave. Të dhënat e rëndësishme të udhëtarit të njohur, të rreth mesit të këtij shekulli E. Çelebi, janë domethënëse. Megjithëse me prirjen e pakuptueshme për zmadhimin e shifrave, kuptohet qartë se qyteti i hapur shqiptar i kohës kishte arritje të përfillshme. Emërtimet e lagjeve, ende të ruajtura, si dhe të dhëna të tjera, lehtësojnë paracaktimin e hapësirave të reja të banimit dhe atyre zejtaro-tregtare. Disa qendra kishin arritur shtrirjen që u ruajt përgjithësisht edhe gjatë shek. XVIII-XIX, natyrisht me dendësi më të madhe ndërtimesh. Kështu, qyteti shqiptar kishte fituar fizionominë urbanistike, e cila u ruajt në tiparet thelbësore edhe në shekujt pasues. Kuptueshëm, realizimet urbanistike janë më konservatore, apo më të qëndrueshme në kohë në krahasim me veprat ndërtimore, lehtësisht të ndryshueshme deri në zëvendësim.
Shekulli XVIII shënon periudhën e arritjeve më të spikatura të ekonomisë feudale në vendin tonë. Sistemi i esnafëve pruri arritje në prodhimin zejtar dhe forcimin e shtresës së tregtarëve. Rritja e rolit ekonomik të qyteteve u shoqërua dhe me rritje të haQyteti i vonë mesjetar shqiptar i shek. XVXIX, me histori të pasur zhvillimi në kohë mori tiparet themelore urbanistike, aty nga gjysma e dytë e shek. XVII. Në këtë periudhë, qendrat qytetare shqiptare kishin zgjidhur çështjet kryesore, atë të shtrirjes së tyre, përcaktimit të zonës zejtaro-tregtare, rrjetit rrugor etj. Kjo skemë, në arritjet e saj kryesore u ruajt thuajse e paprekur. Arritjet e rëndësishme urbanistike për kohën, të qytetit të periudhës së vonë mesjetare dëshmojnë për familjarizimin e ndërtuesve me një sërë konceptesh urbanistike, të cilat deri diku, kanë plotësuar pjesërisht përparësitë e munguara të planifikimit. Këto koncepte kanë gjetur zbatime disi të ndryshme për disa arsye, ndër të cilat kryesoret janë forma të truallit ndërtimor, dhe më gjerë, potencialet zhvillimorë të qendrave të banuara. Që në shek. XVII, në qytete përmendet një funksionar i veçantë “agai i ndërtimeve”.pësirave qytetare, por kryesisht me dendësimin e banesave në lagjet ekzistuese. Në këtë shekull, ngritja e kullave të sahatit pasuron kryesisht pamjet e qyteteve fushorë. Rritja e prodhimit zejtar dhe shumimi i tregtimit të tyre, krahas mbiprodhimeve bujqësore dhe blegtorale, i dha shkas ndërtimit të banesave, përgjithësisht pranë zonës zejtaro-tregtare.
Shekulli XIX shënon rritje të mëtejshme të qytetit shqiptar, gjithë duke qenë me popullsi disa herë më të vogël se ajo fshatare. Në këtë periudhë, kryesisht rreth mesit të këtij shekulli, shfaqen dukuritë e para të mënyrës kapitaliste të prodhimit. Kuptueshëm, është fjala për një kalim shkallëzor, i cili lidhet dhe me rënien dhe shkatërrimin e sistemit të esnafëve. Krahas, tregjet tradicionalë krahinorë dhe ndërkrahinorë, vijojnë të përbashkohen drejt krijimit të tregut kombëtar, shprehëse të dukurisë përbashkim-përparim. Zhvillimi hapësinor i qyteteve shqiptarë të kohës është i ndryshëm, si pasqyrim i shkallëve të ndryshme të zhvillimit ekonomik, kryesisht prej zgjerimit të tregjeve. Kështu, Gjirokastra, Berati, Elbasani etj., në përgjithësi nuk ndryshojnë në tiparet e tyre thelbësore urbanistike, të kristalizuara një shekull më parë. Përkundrazi, Shkodra, gjatë këtij shekulli njohu një proces të theksuar zgjerimi, pra zhvillimi në hapësirën ku shtrihet sot, duke iu larguar kalasë, e cila në vitin 1865 humbet çdo funksion me largimin prej saj të administratës së qytetit. Rritja e bujshme që pati qyteti i Korçës, veçanërisht në gjysmën e dytë të shek. XIX, si një qendër tipike zejtaro-tregtare, ndër më të spikaturat në këtë kohë është e rëndësishme. Korça shquhet, në hapësirën shqiptare dhe më gjerë, prej zbatimit të një plani urbanistik në pjesën lindore të saj. Edhe qendrat zejtaro-tregtare patën zhvillim dhe shpesh rindërtime të pjesshme, apo tërësore, sipas arritjeve të kohës, përgjithësisht prej rrënimeve, zjarreve, apo tërmeteve.
Njësitë themelore kompozicionale të qytetit shqiptar të shek. XV-XIX, janë qendra zejtarotregtare dhe ajo e banuar. Qendra e qytetit nuk shfaqet qartë, ajo në shumë raste nuk përputhet me qendrën administrative në Kala, e cila deri vonë, rreth gjysmës së parë të shek. XIX, në qytetet me hapësira banimi mbeti po aty. Qendra zejtaro-tregtare, elementi thelbësor kompozicional i qytetit shqiptar të mesjetës së vonë, përcaktuar së pari si hapësirë e pazareve të hapur të shek. XIV-XV, zinte hapësira të ndryshme në bashkëmarrëdhënie me lagjet e banuara. Këto të fundit, shfaqen si njësi deri diku të veçanta, përgjithësisht me kufizime relievi, apo të rrjetit rrugor dhe përherë qartazi të ndara prej qendrës zejtaro-tregtare. Siç kemi përmendur, përgjithësisht qytetet e mesjetës së vonë i kanë pasur fillesat në hapësirat e fortifikuara. Dalja e qytetit përtej mureve, apo më saktë fillesat e qytetit të hapur, kanë pasur së pari afri të theksuar me pjesën e fortifikuar, deri rreth shekullit XIV, vetë qyteti. Shkaku i kësaj dukurie është synimi për siguri. Me forcimin e administratës, e cila shkonte paralel me rritjen e qyteteve, kuptueshëm lagjet e banuara zgjerohen, duke iu larguar qendrës së fortifikuar, shpesh qendra e kompozimit të qytetit. Banesat përbëjnë ndërtimet kryesore të lagjeve të banuara, por në to, dendur, ngrihen edhe ndërtime kulti dhe rrallë ato shoqërore. Lagjet qendrore kanë dendësi më të madhe ndërtimesh, në dallim prej atyre periferike.
Qyteti shqiptar i mesjetës së vonë mund të klasifikohet sipas dy kriteresh. Kriteri i parë lidhet me pajisjen ose mospajisjen në zanafillë të qendrës së banuar të fortifikimit, ndërsa i dyti lidhet me natyrën e terrenit, të përthyer apo të rrafshët, në të cilin ngrihet vendbanimi qytetar. Qytetet me zanafillë fortifikimin janë përgjithësisht më të shumtë dhe më të zhvilluar, si Berati, Shkodra, Kruja, Elbasani, Gjirokastra etj. Ndër qytetet fushorë përmendim: Tiranën, Kavajën, Voskopojën dhe Korçën, e cila megjithëse ka pasur kala në shek. XV, ajo nuk i qëndroi kohës funksionalisht, duke i lënë vend zhvillimit të qytetit të hapur dhe më tej planifikimit në shekullin XIX. Lindja e varosheve, fillesave të qytetit të hapur, me ardhmëri të motivuar rritëse, bashkëmarrëdhëniet qytet i fortifikuar, qytet i hapur janë dukshëm në favor të njësisë së dytë, ndërsa hapësira e mbrojtur, ose shuhet, ose mbetet njësi ndërtimore, pjesë e qytetit të hapur si në Berat, Krujë dhe Elbasan. Lidhur me natyrën e terrenit mbi të cilin ngrihen qendrat qytetare, dallohen ata mbi troje të pjerrët, pjesërisht të aksidentuar dhe ata të rrafshët. Të parët shfaqen që me fillesat e varosheve dhe vazhdojnë, pjesërisht të tillë, si Berati, Kruja, Shkodra mesjetare, apo plotësisht të tillë si Gjirokastra. Ndër qytetet mbi troje të rrafshët përmendim Elbasanin, Tiranën, Kavajën, Korçën dhe Shkodrën, pas shek. XVIII. Disa prej qendrave qytetare mbi troje të rrafshët kanë lindur si pasojë e kalimit gradual prej qendrave fshatare në ato qytetare.
Trojet e aksidentuara mbi të cilët ngrihen shumë qytete shqiptare, pjesërisht dhe rrallë pjesërisht, gjatë mesjetës së vonë, përfshijnë relievë të ndryshëm që prej atyre të pjerrët, kurrizet kodrinorë, lartësitë kodrinore, luginëzat etj. Këto qendra dallojnë për karakterin e theksuar dinamik të pamjeve, që i shpërfaqen vrojtuesve të tyre, përgjithësisht bashkëbanorë. Ambientet mbi troje të aksidentuar kanë orientim të detyruar dhe dallohen për kompaktësinë e tyre, për të shfrytëzuar maksimalisht truallin, sa të pakët, aq edhe problematik për bashkëpërshtatje me ndërtimet mbi të. Lidhur me karakterin e truallit, ndërtimet ngrihen në formë vargu si në lagjen Mangalem të Beratit, ose kanë shtrirje të kushtëzuar dhe njëherazi të larme si në rastin e Gjirokastrës, një realizim unikal urbanistiko-arkitekturor. Në lagjen Mangalem, bashkësia e banesave përgjithësisht të vargëzuara, del drejtpërdrejtë në rrugë sipas rastit me një, dy dhe rrallë tri faqe. Si të tilla, ndërtimet, njëri pas tjetrit në lartësi, gjallërojnë ndjeshëm kalimin nëpër rrugët sa dinamike, aq dhe përshfaqëse të një morie dukurish vijueshëm të reja. Në këto ansamble, mbisundon perspektiva e kufizuar, për shkak të truallit me pjerrësi, do të thoshim të aksidentuar. Ky terren ka kushtëzuar ngritjen e banesave në lartësi dy dhe tri katërshe, madje, pjesërisht katër të tillë, duke u zbatuar gjerë kompozimi i njohur me gjysmëkat. Ndërtimet e kultit bashkëshkrihen në këta ansamble, të cilët shfaqin vëllimet ndërtimore të mbivëna në lartësi. Një karakter tjetër kanë qendrat qytetare ngritur mbi troje të rrafshët, apo pjesërisht të tillë. Së pari, banesat e ngritura në këto qendra kishin oborre të gjerë, një pjesë e të cilëve shfrytëzohej për mbjellje perimesh e pemësh. Me shtimin e banorëve të qyteteve dhe diferencimin shoqëror të tyre formulohet edhe pjesa qendrore e qytetit, duke rritur çmimin e truallit dhe për pasojë dendësimin e ndërtimeve. Në zonat periferike, ku kryesisht ushtrohej blegtoria dhe bujqësia, dendësia e ndërtimeve ishte më e vogël. Rrjeti rrugor i qyteteve fushore të mesjetës së vonë, ashtu si në mbarë Ballkanin dhe më gjerë, ishte tejet i improvizuar me kthesa, madje dredhime të shumta. Muret e lartë rrethues të oborreve të banesave, me njëtrajtshmërinë e ndërtimit të tyre, krijonin hapësira sa uniforme, aq edhe monotone, të cilat thyheshin vetëm prej portave të hyrjes me përmasa krahasimisht të mëdha. Rrallë, rruga apo rrugët, të çonin në përballje me monumentet e kultit, kryesisht mysliman, pa ndryshuar asgjë thelbësore në tiparet urbanistike të qytetit. Me rritjen e qyteteve, veçanërisht në shek. XVIII-XIX dhe theksimin e shtresëzimit të shoqërisë qytetare, dasitë e karakterit ekonomik shfaqeshin edhe në hapësirat e banimit, apo lagjet. Këto njësi thelbësore të hapësirës së banuar të qytetit, së pari i kanë fillesat prej një, apo disa trungjesh të afërt familjarë, duke u zgjeruar me banorë të rinj, kryesisht prej fshatrave. Njëherazi, lagjet e banimit, sipas vendndodhjes në bashkëmarrëdhënie me qendrën e qytetit, qendrën zejtaro-tregtare, apo elementë natyrorë si burime ujore dhe formës së truallit, fitojnë vlerësime të ndryshme. Këto vlerësime shfaqen edhe me dallimet mbi bazën e gjendjes pronësore. Kështu, në Berat, familjet e zejtarëve përgjithësisht banonin në lagjet që i qepeshin shkëmbinjve të kalasë, apo Malit të Goricës, ndërsa shtresat e pasura ndërtonin në qendër, apo në rrafshin perëndimor të qytetit. Rrjeti rrugor i qyteteve shqiptare të mesjetës së vonë ndikohet edhe prej llojit të truallit mbi të cilin ngrihet vendbanimi. Në qytetet me fortifikim, arteriet e para rrugore zënë fill nga hyrjet për në kala. Shtrati i tyre përgjithësisht ndiqte vijat e niveleve, por shpesh i përvijoheshin rrugë normal tyre, madje kur pjerrësitë ishin të theksuara ato ngriheshin në formë shkallësh. Në lagjet mbi kurrize kodrinorë, rruga kryesore trasohej përgjithësisht gjatë pjesës më të lartë, nga ku prej saj degëzoheshin rrugë anësore në të dy krahët. Në qendrat qytetare fushore rrugët janë më të gjera, si prej gjerësisë së trojeve, ashtu dhe prej nevojës për përdorimin e qerreve. Rrugët rëndom shtroheshin me kalldrëm. Të përhapura qenë prerjet e qosheve të mureve që dilnin në rrugë, për të lehtësuar kalimin, veçanërisht të kafshëve të ngarkesës. Rrjedhat ujore të përrenjve dhe lumenjve shpesh përshkojnë qytetet, duke bërë të domosdoshme ndërtimin e urave, përgjithësisht prej guri me struktura harqesh e qemerësh. Gjelbërimi i dendur, veçanërisht në qytetet fushorë, është një dukuri e rëndomtë. Edhe në qytetet mbi troje të pjerrët, apo pjesërisht mbi ta e shfa,q më natyrshëm lidhjen e ndërtimeve me trojet shkëmborë. Furnizimi me ujë të pijshëm i banesave dhe më gjerë ka qenë problem në qytetet tradicionalë shqiptarë. Burimet natyrore, sipas rastit dhe rrjedhat kalimtare, kanë qenë burime të përhapura, të cilat shpesh sistemoheshin me tuba qeramikë për të furnizuar pika të caktuara. Puset kanë qenë gjithashtu tepër të përhapur, veçanërisht në qytetet fushorë. Në mungesë të këtyre burimeve, një përdorim përherë e më të gjerë kanë pasur sterat e ujit në banesa, madje dhe në kala, si ajo e Beratit. Sterat grumbullonin ujin e shiut, i cili duke qenë i sterilizuar i qëndronte kohës. Nuk kanë munguar as ujësjellësit që siguronin marrjen e ujit prej burimesh të largët, si në Kalanë e Gjirokastrës.
Qytetet shqiptarë me fillesa të periudhave antike, mesjetare dhe të mesjetës së vonë, ende ruajnë tregues urbanistiko-arkitekturore të periudhave të ndryshme pararendëse. Për arsye të zhvillimeve, krahasimisht të ngadalshme të tyre, gjatë shek. XV deri në gjysmën e parë të atij XIX, në Shqipëri ende ka qendra të cilat ruajnë vlera urbanistike-arkitekturore të së kaluarës, madje duke u vlerësuar dy prej tyre “Pasuri botërore”, ndërsa të tjera, me zona në mbrojtje si qendra historike. Berati. Është një prej qyteteve më të shquar shqiptarë me histori që zë fill në shek. IV p.e.s, kur fisi ilir i dasaretëve ndërtoi mbi kodër, në të djathtë të lumit Osum, një fortifikim të fuqishëm. Përkundrejt tij, mbi një kodër tjetër, një fortifikim i dytë mundëson që ngushtica e Osumit të mbikëqyret lehtë. Berati është një nga qytetet e paktë ku jeta vijoi thuajse pandërprerë, duke u zhvilluar gjatë brenda mureve rrethues të kalasë, ashtu si ende sot. Dalja e qendrës së banuar jashtë rrethimit, mund t’i përkasë gjysmës së dytë të shek. XIII, duke u shtrirë në veriperëndim të kalasë. Krahas, e kësaj periudhe duhet të ketë qenë edhe një lagje e jashtme, e cila kufizohej në veri të kalasë, në jug me lumin Osum, ndërsa në lindje dhe perëndim prej muresh mbrojtës. Pushtimi turk i qytetit më 1417 e gjen Beratin brenda rrethimit, duke përfshirë edhe lagjen në jug të kalasë. Prej të dhënave të Marin Barletit mbi Gjergj Kastriotin, nuk del e qartë nëse ka pasur ndonjë lagje të hapur në Beratin e vitit 1455. Berati, ashtu si qytetet shqiptare në përgjithësi, pas luftës shqiptaro-turke, e cila cënoi rëndë jetën ekonomiko-shoqërore të vendbanimeve shqiptare, rifilloi ripërtëritjen. Kështu, ndërsa në vitin 1431 Berati kishte 175 banesa, në fillim të shek. XVI numëronte 406 të tilla dhe më tej, me 1570, banesat arrijnë në 1094. Kjo mëkëmbje parakupton rritjen mekanike të popullsisë me të ardhur prej fshatrave, të cilët u vendosën në qytetin e hapur, duke i dhënë shtysë edhe rritjes së qendrës zejtaro-tregtare. Kjo e fundit, duke filluar prej varoshit në jug të kalasë, i cili tashmë po formonte lagjen tipikisht beratase “Mangalem”, po shtrihej drejt lindjes. Sipas të dhënash për fundin e shek. XVI, në Berat 50,28 % ishin zejtarë, 10,85 % zotërues çifligjesh, 1,04 % tregtarë, ndërsa 36,83 % të papërcaktuar, me gjasë ushtrues të ekonomive bujqësore dhe blegtorale. Mbisundimi i shtresës tregtare dhe ushtrimi i 23 zejeve e bëjnë Beratin një prej qendrave ekonomikisht të zhvilluara të Shqipërisë, rreth fundit të shek. XVI. Të dhënat e E. Çelebiut për rreth mesin e shek. XVII, flasin për zgjerimin e qytetit të hapur, përherë në rritje. Ai tashti përfshinte lagjet “Mangalem”, “Përroi”, “Goricë” (fig. 8) dhe “Murat Çelepias”. Këto të dhëna dëshmojnë se fundi i shek. XVI e gjen Beratin mjaft të shtrirë në jug, lindje dhe perëndim të kalasë. Njëherazi kishin marrë zgjidhje problemet themelore urbanistike në zonat e reja të banimit, ajo zejtaro-tregtare, trasimi i arterieve kryesore rrugore dhe ngritja e një numri ndërtimesh të kultit kristian dhe mysliman. Tashmë, qyteti i hapur kishte përparësinë, gjithnjë duke u theksuar ajo në krahasim me Beratin antik dhe pjesërisht mesjetar, brenda mureve rrethues të kalasë.
Berati i shek. XVIII, pëson rritje të mëtejshme, kryesisht në dendësinë e ndërtimeve dhe shtrirje të mëtejshme në hapësirat rreth kalasë. Thellimi i shtresëzimit shoqëror mundësoi ndërtimin e banesave të mëdha të parisë feudale, në lagjet me kushte më të mira ndërtimore. Kthimi i urës së Goricës në urë krejtësisht prej guri prej sunduesit të fuqishëm Kurt Pashës, Teqes së Helvetike dhe banesës së Vrionasve me banesat për familjen dhe asaj të të miqve, shquajnë për trajtimin dhe madhësitë e tyre. Më tej, banesat me çardak, në brezin e poshtëm të lagjes Goricë dhe banesa të tjera si ajo e Haxhistasës në kala, rrisin vlerat arkitekturore të Beratit edhe në gjininë e banesës popullore qytetare.
Berati i shek. XVIII, pëson rritje të mëtejshme, kryesisht në dendësinë e ndërtimeve dhe shtrirje të mëtejshme në hapësirat rreth kalasë. Thellimi i shtresëzimit shoqëror mundësoi ndërtimin e banesave të mëdha të parisë feudale, në lagjet me kushte më të mira ndërtimore. Kthimi i urës së Goricës në urë krejtësisht prej guri prej sunduesit të fuqishëm Kurt Pashës, Teqes së Helvetike dhe banesës së Vrionasve me banesat për familjen dhe asaj të të miqve, shquajnë për trajtimin dhe madhësitë e tyre. Më tej, banesat me çardak, në brezin e poshtëm të lagjes Goricë dhe banesa të tjera si ajo e Haxhistasës në kala, rrisin vlerat arkitekturore të Beratit edhe në gjininë e banesës popullore qytetare.
Një planimetri e vitit 1912 e pazarit të qytetit është me rëndësi për të qëmtuar tiparet e tij, duke qenë ky qendra e dytë e rëndësishme pas bashkësisë së lagjeve të banuara. Ndër to, më përfaqësueset dhe vendosur kohësisht janë ato kala, Mangalem dhe Goricë. E para është ndër të paktat dhe më gjerë e vetmja në Shqipëri, e cila gjithë duke qenë e rrethuar me mure dhe lart qytetit të hapur i qëndron ende kohës. Vendi i veçantë i Beratit në bashkësinë e qyteteve shqiptarë antikë, mesjetarë dhe vijueshëm bashkëkohorë, shpreh hapësirat e gjera të zgjidhjeve urbanistiko-arkitekturore me tipare thellësisht të njëjta.
Shkodra. Lindja e qytetit të Shkodrës, lidhet me Kalanë e Rozafës, të shek. IV p.e.s. Që në antikitet Shkodra ka pasur qytetin e jashtëm, i cili shtrihej në pjesën jugore të kodrës së kalasë. Në periudhën mesjetare zhvendoset nga fusha që përmbytej, duke iu veshur kodrës. Njëherazi ajo shtrihet drejt lindjes duke u rrethuar në shek. XIV me mure. Jashtë tyre ngriheshin varoshet në Bregun e Bunës, përtej saj dhe më tej. Për t’i qëndruar rrethimit turk, qytetarët u ngritën në kështjellë, por më 1479-ën ajo pushtohet. Më pas qyteti fillon të ripopullohet me banorë të viseve të afërta. Më 1485, Shkodra kishte 80 banesa, ndërsa në fillim të shek. XVI, 162 të tilla. Kuptohet se qytetit i hapur kishte filluar të zhvillohej. Fundi i shek. XVI e gjen Shkodrën me 282 banesa. Të dhënat e Çelebiut për Shkodrën e viteve 1670-1671 tregojnë se në fortesë kishte pak banesa. Më tej, ai shkruan për qytetin e hapur e të gjerë, me shtëpi dykatëshe rrethuar me kopshte e vreshta. Fillesat e zgjerimit të qytetit në pjesën e gjerë fushore verilindore ndaj kalasë, me gjasë, i përkasin kapërcyellit të shek. XVII-XVIII. Në vitin 1745, lagja e Tophanes, fillesë e zgjerimit verilindor të qytetit, përmendet si borgo e qytetit, me 150 banesa. Me interes për zgjerimin e qytetit fushor, janë datat e ndërtimit të xhamive në lagjet Rus i madh, Ndocaj dhe Perash, të gjysmës së parë të shek. XVIII. Edhe një banesë me çardak në lagjen Dudas datohet e vitit 1763. Në zhvillim të mëtejshëm, zgjerimi i Shkodrës në hapësirën e re pëson vijueshëm rritje. Kështu rreth viteve 1815, qyteti numëronte 24.000 banorë, ndërsa më 1854, 36.000 të tillë. Zhvendosja në zonën e re, gjatë gjysmës së parë të shek. XIX u përshpejtua edhe për shkaqe të veçanta si përhapja e sëmundjeve ngjitëse, tërmetet, apo grindjet mes feudalësh, me pasojë rrënim banesash. Shtytjen madhore të shpërnguljes prej qendrës së vjetër e shkaktoi rikthimi i Drinit në shtratin e vjetër, pas viteve 1860. Bashkimi i tij me Kirin i bëri të dendura vërshimet dhe praktikisht lagjja e populluar dendur e Tabakëve, nuk mund të banohej. Zonat e banuara kodrinore në verilindje të kalasë, ishin më të mbrojtura prej vërshimeve, prandaj qëndruan ende, tashmë si lagje periferike të qytetit. Largimi nga kalaja, më 1865 i administratës duhet mbajtur si fundi i qëndresës së vjetër.
Qendra zejtaro-tregtare e Shkodrës shtrihej në veri të kalasë, pranë saj, duke qenë, së pari ndërmjet lagjeve Qafë dhe Tabak. Kjo zhvendosje me gjasë ka filluar para pushtimit turk të qytetit. Tiparet urbanistike dhe silueti i Shkodrës fushore, janë nga më tipiket për qendrat qytetare ndërtuar mbi troje të rrafshët. Rrugë krahasimisht të gjera, me gjarpërime të shumta, të cilat konturohen prej mureve të lartë rrethues të banesave, thyhen prej portash monumentale. Krahas, gjelbërimi i dendur dhe silueti i ndonjë minareje, thyejnë disi pamjet e varfra dhe monotone të rrugëve.
Elbasani. Edhe kjo qendër banimi lidhet ngushtas me një fortifikim (fig. 12), i cili u ngrit në një hapësirë me vlera të qëndrueshme strategjiko-ekonomike. Skampini, emri i lashtë i vendbanimit, nisi jetën si qendër pranë rrugës Egnatia. Në shek. IV, në këtë vendbanim, ngrihet një fortifikim i llojit klasik kastrum, me përmasa 308 x 348m, me nga një hyrje në secilën prej katër mureve rrethues. Në prag të pushtimit Osman, kastrumi ishte thuajse i rrënuar. Në vitin 1466, sulltan Mehmeti II, pas dështimit të rrethimit të dytë të Krujës, rindërtoi fortifikimin e tipit kastrum, për të lehtësuar luftën kundër shqiptarëve, që udhëhiqeshin prej Gjergj Kastriotit. Në këtë kohë, kjo qendër u emërtua Elbasan. Përveç garnizonit turk, qyteti u ripopullua me banorë të qendrave fshatare përreth. Elbasani, kryesisht për shkak të vendngritjes bri aksit, sa të lashtë aq të rëndësishëm, që përshkonte Shqipërinë qendrore, i cili lidhte perëndimin bregdetar me lindjen, pra Ballkanin qendror dhe më gjerë, pati zhvillim të shpejtë. Ai së pari u zhvillua brenda hapësirës së gjerë të fortifikimit, ndërsa me gjasë në kapërcyellin e shek. XV-XVI, qendra e banuar filloi daljen jashtë mureve rrethues.
Në fillim të shekullit XVI, qyteti numëronte 285 banesa, të cilat nuk mund të përfshiheshin të gjitha brenda fortifikimit, i cili nuk e kishte humbur funksionin ushtarak. Në fund të shek. XVI, ai arrin të ketë 808 banesa. Struktura e popullsisë në gjysmën e dytë të shek. XVI, 56,4 % zejtarë, 2,2 % tregtarë dhe 40,8 % që ushtronin përgjithësisht bujqësinë dhe blegtorinë, dëshmon karakterin qytetar për kohën të kësaj qëndrese. Në fund të shek. XVI, Elbasani numëronte 21 lagje, me emërtime të familjeve të pasura të vendosura në to, apo me emërtime qendrash të tjera qytetare, prej nga kishin ardhur si banorë të rinj në këtë qendër. Të dhënat e Çelebiut, të rreth çerekut të tretë të shek. XVII, tregojnë se qyteti i hapur, ishte rreth katër herë më i madh se qendra e banuar brenda kalasë. Në qytetin e hapur, ai shkruan për banesa të mëdha dhe mesatare për kohën, të rrethuara me kopshte. Ai përmend qendrën zejtaro-tregtare, banjat dhe krojet publikë, si dhe një numër hanesh. Pranë qytetit, në perëndim të tij rrjedh lumi i Shkumbinit, i cili kalohej me urë si pjesë e trasesë së rrugës së rëndësishme që lidh perëndimin e Shqipërisë me zonat lindore dhe më tej ato ballkanike. Kjo rrugë përshkon dhe qytetin, si rrugë kryesore, përbri murit jugor të kalasë. Edhe Elbasani fushor shfaqet për shikuesit në rrugëtime përgjatë rrjetit rrugor të qytetit, me monotoninë arkitekturore të mureve rrethues të banesave. Silueta e qytetit thyhej gjallërueshëm prej balleve të dyqaneve-punishte, të qendrës zejtaro-tregtare dhe ndërtimeve të kultit – xhami.
Gjirokastra. Qyteti i Gjirokastrës zë një pozitë qendrore në luginën e Drinos. Lindja e qytetit është e lidhur me kalanë, ndërtimi i së cilës duket se i përket gjysmës së dytë të shek. XIII. Gjatë gjysmës së dytë të shek. XIV, Gjirokastra është qendër e feudalëve Zenevisë, ndërsa më 1419, ajo bie nën pushtimin Osman. Roli i kësaj qendre dëshmohet edhe në caktimin e saj, më 1431 kryeqendër e Sanxhakut të Shqipërisë. Rreth gjysmës së parë të shek. XIV kishte filluar zgjerimi i qytetit, jashtë mureve rrethues. Shek. XVI, shënon rifillimin e rritjes së tij, veprimtari e cila fuqizohet gjatë shek. XVII, rreth çerekut të tretë të tij, duke arritur që ky qytet, të ketë thuajse shtrirjen që ruajti gjatë dy shekujve të mëvonshëm. Këtij shekulli i përket edhe procesi i formimit të tregut të ri.