Vetëm duke filluar nga Mesjeta deti Adriatik, dalëngadalë por në shtriije të gjatë kohore - pasi kjo gjë do të vlente edhe për një pjesë të madhe të kohës së re - mund të quhet si një pasqyrë, apo më mirë një tablo e përmbledhur e tërësisë së botës mesdhetare, siç e ka nënvizuar me të drejtë Ferndand Braudel*. Aso kohe ky det dilte nga një periudhë, në të cilën për shkak të përfshiijes së tij të gjatë mu në zemër të Perandorisë Romake, ku përfaqësonte një gjymtyrë kyçe lidhëse, romaniteti i vet as që vihej në pikëpyetje, për t’ia lënë vendin përsëri asaj çka do mund të quhej një veçori e tij strukturore: kundërvënies politike e kulturore midis dy brigjeve të tij, çka bashkimi romak e kishte fshehur për kaq kohë. Në Mesjetën e hershme vërshimet dhe zmbrapsjet e Perandorisë Romake, që tanimë qendrën e kishte në Konstantinopojë, e bëjnë Adriatikun që të jetë herë një kufi i epshëm, pas të cilit rri paprerë në përgjim një armik i ri, e herë atë gji romak që kishte qenë për një kohë aq të gjatë, çka do të sillte një përkëmbim thyeijesh e afrimesh midis gadishujve ballkanik e italian, me pasojë aneminë e lidhjeve ekonomike tradicionale midis dy brigjeve.
Për rrjedhim, edhe pse realiteti shpesh e kundërshton teorinë, Adriatiku mesjetar, mes shekujve V dhe XI, shpreh para së gjithash mbijetesën e gjatë të konceptimit “perandorak” dhe “kontintental” të detit, që Roma, Bizanti dhe shumica e shteteve të mëdha myslimane - në këtë pikë ndoshta më romake se në rrafshe të tjera - e vënë në plan të parë: edhe pse detërat nuk lihen pas dore, ky konceptim mëton mbi të gjitha zotërimin paraprak dhe absolut të territoreve dhe të popujve, duke e bërë sundimin e detërave të jetë më shumë një pasojë, edhe pse thelbësore, ngaqë këtu ishin kryesisht zonat e dobëta të perandorive, të cilat i kanë qendrat e tyre nevralgjike thuajse gjithmonë në një largësi të brishtë prej brigjeve. Dhe rasti i Adriatikut, edhe në këtë pikë metonimi për vetë Mesdheun, është padyshim ai më shprehësi, pasi ky det është i kallur mu në zemër të Perandorisë Romake-bizantine dhe kalimi i tij nën një sundim të huaj sjell me vete shpërbërjen e Orientit dhe Oksidentit të tij a, e shprehur ndryshe, braktisjen e parimeve të tij universaliste.
Dështimi i ripushtimit që ndërmori Justiniani midis viteve 535 dhe 554, krejt i qartë në fillimet e shek. VII, me përparimin e njëkohshëm lombard në Itali, ekspansionin mysliman në Afrikë dhe në det, rënien e peshkopatës së Ravenës e së fundi rishfaqja e një perandorie perëndimore në vitet 800, kishin bërë jo pak në theksimin e një ndarje mes dy brigjeve, deri sa, duke nisur prej fundit të shekullit X të hynte në skenë një ndryshim më pak i dukshëm, por shumë më vendimtar: afirmimi ky një bashkërendim me sistemin perandorak. Madje është Kisha ajo që, më mirë nga çdo organizëm tjetër, shpall besimin e vet në unitetin perandorak, sepse nga kjo varet dhe vetë uniteti i saj dhe garantohet triumfi i një feje të vetme. E ilustron mirë këtë një fakt që ka të bëjë me Adriatikun: dioqeza e Ilirikut, që mbulon pjesën më të madhe të Ballkanit, me kryeqytet Selanikun, do të jetë deri në migrimet sllave të shekujve VI-VII një hapësirë tejet e romanizuar, ku që nga Istria në Epir e deri në Maqedoni flitet latinisht prej një kohe shumë më të gjatë seç përfytyrohet: edhe në shekullin VI Justiniani, i lindur në Naissus, Nish të sotëm, merrte një arsimim thjesht latin. Ndërkaq në shekullit V kemi një ndryshim të rëndësishëm, kur Valentini III ia lëshon zyrtarisht Ilirikun perandorisë së Lindjes, sepse ky lëshim është veç i pjesshëm, pasi vetëm pjesa jugore e bregdetit ballkanik, provinca e Prevalitanës (Epirus Praevalis) me qendër administrative Shkodrën (Scutarin) kalon nën autoritetin politik të Konstantinopojës, ndërkohë që, ashtu sikundër Istria, edhe Dalmacia e mirëfilltë, me kryeqendër Salonën, vazhdon të varet nga Ravena.
Në këto e sipër, pjesa dalmate e bregut nënvizon përkatësinë e saj në botën latine, si politikisht ashtu edhe fetarisht. Sadoqë këto fakte mund të na duken simbolike, duhet kujtuar se në vitet para shembjes së perandorisë së Perëndimit, Dalmacia luajti një rol jo të vogël, aq sa mund të vështrohet si një ndër strehët e fundit ku është tërhequr pushteti romak, prej ku sovranët e fundit, të denjë për këtë emër, do të orvateshin të kundërshtonin autoritetin gjermanik që mbante të pushtuar Ravenën. Në vitin 454 patrici dalmat Marcellinus, pasi që perandori Valentiniani III i vret me duart e tij mikun Aetius, ngadhënjyesin e Atilës, tërhiqet në Dalmaci, i brohoritur aty prej trupave të veta, ndërkohë që vandalët plaçkisin Romën më 455, pastaj niset nga Salona në ballë të flotës së tij, për t’i dëbuar skuadriljet vandale nga Sicilia, para se të japë edhe një provë tjetër të ndjenjave të tij romake-unitare, atëherë kur, në krye të forcave romake të Lindjes i dëbon këta edhe nga Sardenja. Do të vritet vetë në Afrikë më 468, ku kishte vajtur t’i luftonte po këta vandalë në strofkullën e tyre. Sa i përket pasardhësit dhe nipit të tij Julius Nepos, ky është në të njëjtën linjë me Marcellinin, atëherë kur, në marrëveshje me Leonin I, perandorin e Lindjes, shkon të rrëzojë më 474 në Ravenë perandorin Glycerius, krijesë kjo e milicëve gjermanikë, të cilin e nis syrgjyn në Salonë. Pasi bie edhe ai vetë nga froni jo më shumë se një vit më pas, do të arrijë pikërisht në Salonë të mbajë vazhdimësinë e perandorisë së Perëndimit edhe përtej vitit 476, pasi veç më 480 mbretëria italiane e Odoakrit arrin të shtrihet deri në Dalmaci.
Përtej këtyre simboleve, është po kjo Dalmaci që, pasi i ka dhënë martirologjisë romane viktimat e shumta të Salonës, më 304, do të lindë edhe shumë shenjtorë e dinjitarë kishtarë, të cilët e dëftejnë qartas se nga Italia nuk i ndan asnjë lloj kufiri: Marino, i lindur aty nga viti 301 në ishullin e Rabit, mbahet si themeluesi i republikës midis Romanjës dhe Markeve që ka gjer sot e kësaj dite emrin e tij, është pastaj njëfarë Peter, që quhet si “prift me origjinë iliriane”, i cili themelon më 435 bazilikën romane të shën Sabinës në Aventino; edhe në shekullin VII papa dalmat Gjoni IV (640-642) do të shfaqet si një kundërshtar i rreptë i dogmës monotelite që përkrah pushteti bizantin.
Kontraste që thellohen midis dy brigjeve dhe të reja nga Veriu
Sidoqoftë, midis ndaijes perandorake më të mbrame të vitit 395 dhe vitit fatal 476, të dyja pjesët patën kohë t’i theksonin dallimet mes tyre; edhe në fushën juridike, krahas Kodit teodosian dhe ligjeve të përbashkëta që kishin fuqi në gjithë shtriijen e vjetër të perandorisë, sovranët e Lindjes dhe të Perëndimit nxirrnin ligje të veçanta për secilën perandori: këndej e andej Adriatikut nisin të ballafaqohen dy lloj të drejtash, për arsye se shoqëritë përshkonin zhvillime diverguese, nganjëherë edhe pse, në një kohë kur grushtet ushtarake të shtetit dhe perandorët e parafabrikuar, sidomos në Lindje, ndiqnin njëri-tjetrin, njëra palë nuk njihte tjetrën8. Vetëm se e drejta nuk është më shumë se një pasqyrë, gjithherë e vonuar ndaj kohës së vet, e nuancave të shumta që vijnë duke u theksuar, e që në përgjithësi arrijnë të zbulohen vetëm kur ndodhin ato që i quajnë dyndje barbare, pasi ato nuk patën kohë të shfaqen qartas para datës konvencionale 476. Veç kësaj, i nxjerrin në pah këto divergime vetëm duke bërë krahasimin në bllok mes Lindjes e Perëndimit, pa përfillur në këtë mes zonat e tranzicionit, ndër të cilat pellgu adriatik përbën pa dyshim shembullin më të mirë.
Do të shohim më poshtë se si disa tipare strukturore, që natyrisht u japin të dyja brigjeve njëherazi edhe ngjashmëri edhe dallime, vijnë e marrin në Mesjetë një kuptim të ndryshëm në përputhje me zhvillimet politike dhe ekonomike, e këto në varësi të baticave e zbaticave përgjatë një mijëyjeçari të tërë. I tillë është rasti i strukturës fizike: në krahun italian kjo paraqet për bregdetin adriatik një hapësirë që është në përgjithësi e bllokuar nga ledhi i harkut apenin, i cili prej jugut të lumit Po e deri në fushat dhe pllajat puljeze lidhjet me hinterlandin i tkurr në disa pak vendkalime të rralla, që kësisoj i kanë shtyrë e lakuar boshtet e qarkullimit: në shekujt IV dhe V e vetmja rrugë e madhe që lidhte Romën me Adriatikun mbetej via Appia, e cila Brindisin (Brundusiumin) e kishte kthyer në një kiye ure të vërtetë për në gadishullin ballkanik, ku prej Dyrrachionit via Egnatia merr tragën e saj drejt Maqedonisë, Selanikut dhe Konstantinopojës.
Megjithatë, teksa funksionet drejtuese i rrëshqasin përherë e më shumë nga duart Romës, që ka mbetur në jashtë qendrës së një gadishulli, për të cilin bastion ekonomik dhe strategjik është bërë tanimë veriu, i cili strehon dhe kryeqendrat e fundit perandorake: Milanon dhe Ravenën, një fakt i lashtë që priret të fshihet: ndërsa hapësirat moçalore të ultësirës padane mbeten në përgjithësi një ligatinë që rrethohet prej rrugësh, anë të cilave ngrihen, larg prej detit, qendrat urbane, nga Padova në Trevizo e Trieste, në kufijtë e saj jugorë, Ravena, tok me portin e vet pararojë, Classen, shpreh dy priije të përgjithshme që pikasen qysh prej epokës së Antoninëve e, mbi të gjitha, të Severëve, një epokë kur Classeja pat përjetuar një lulëzim të shënuar urban, duke u qarkuar nga ledhe madhështore9: zhvendosjen e qendrës së gravitetit për nga Veriu, por gjithashtu edhe nga Lindja, po të kemi parasysh rëndësinë e madhe që u jepej lidhjeve ndëradriatikase, në një Perandori, e cila, siç e dimë, ishte ende realisht ose e përfytyronte veten të bashkuar dhe që shqetësohej e më pas tronditej përherë e më rëndshëm nga barbarët në kufijtë e vet panonianë dhe danubianë, të cilët po e bënin shumë të pasigurtë komunikimin tokësor në veri të Ballkanit. Në perandorinë dykrerërëshe të viteve 395-476 Ravena konfirmonte veç kësaj rolin e vet si port ushtarak i dorës së parë, strumbullar i lidhjeve midis Perëndimit dhe Konstantinopojës, duke mbetur e tillë deri në pushtimin e saj prej lombardëve në vitin 751: kërkimet arkeologjike për Classen e asaj epoke mund ta dëshmojnë këtë gjë, por edhe burimet dokumentare vërtetojnë një status qyteti, që i njihej atij vendbanimi portor prej shekullit VI e më pas.
U është dhënë një rëndësi ca si tepër e madhe dyndjeve hune në ultësirën e poshtme të Posë, deri në Venetinë Juliane, përpara vitit 441: veç kësaj pohohet ende shpesh, pa pasur ndonjë provë tjetër përveç rrëfimeve të kronikave venedikase, se në këtë kohë duhet të ketë filluar edhe migrimi i popullatave romane të qyteteve, pikësëpari nga Padova, Altinoja e Acquila, drejt ishujve të lagunës, që deri aty paskëshin qenë të shkreta; pa e mohuar mundësinë e një gjëje të tillë, zbulimet më të fundit arkeologjike priren të dëftejnë se brigjet përreth lagunave, deri dhe vetë disa ishuj, patën njohur pushtimin romak edhe në një periudhë të mëparshme, çka ndihmon për t’i dhënë nuanca të tjera karakterit tepër primitiv që u cakton përshkrimi i tyre i parë nga Cassiodori, prefekti erudit i Pretoriatit në kohën e mbretit ostrogot Teodorik".
Megjithatë ajo që thotë Cassiodori për venedikasit, kripënxjerrës dhe prodhues të peshkut të kripur, që e rrihnin lagunën kryq e tërthor me lundrat e tyre të vogla, duke e lidhur atë me kontinentin, simbolizon gjithashtu edhe ruajtjen e lidhjeve detare në Adriatik, sadoqë tani ato bëheshin me rreze më të shkurtra, pa u dashur medoemos që të përdoren portet tradicionale: lundrimet e shkurtra nga limani në liman kanë qenë gjithmonë më të rëndësishme se kapërcimet tërthore, që ishin mjaft më të rralla, duke mundësuar mbulimin e gjithë hapësirës së brigjeve adriatike pa rrezikuar më kot, përherë me sigurinë se do tc gjendej ngarkesë ose udhëtarë, në skela detare modeste e madje rastësore. Natyrisht nuk duhet ekzagjeruar me rënien e porteve të mëdha, pos që lind edhe një tjetër i ri, si Grado, në shekullin IV'2; kjo dukuri është e qartë vetëm mes deltave të Posë dhe Istries, atje ku portet e vjetra Padova, Altino, Acquila patën qenë përherë skela në grykëderdhje lumi*3, ndërkohë që për pjesën tjetër të brigjeve italiane e në tërësinë e krahut tjetër bregdetar, janë ngulimet tradicionale ato që orientojnë trafikun. Megjithatë thelbësore është që përgjithësimi i lundrimeve të shkurtra bregdetare pati, në shtrirje të'gjatë kohore, si pasojë ruajtes së një njëjtësimi të vërtetë kulturor dhe mendor të krejt tërësisë së pellgut, ku as detarët e as tregtarët nuk janë ndier ndonjëherë të huaj për njëri- tjetrin, falë sidomos gjuhëve neolatine që u zhvilluan ku më pak e ku më shumë ngado, me shembujt më përfaqësues të tyre të folmet e brigjeve dhe ishujve dalmatë, të cilat do të treteshin vetëm në fund të shekullit XIX.
Uniteti i pellgut adriatik veç këtyre u ruajt nga qëndrueshmëria e vendbanimeve njerëzore, që mbetën, sidomos në farët qytetare, kudo në Adriatik, po ato të botës antike, natyrisht me disa nuanca të tjera me rëndësi. Në këtë fushë brigjet lindore me rrethinat e tyre janë edhe më tradicionale se Italia vetë: në qoftë se nga Istria në Molise trungu greko-romak inbeti tejet i qëndrueshëm, disa qendra antike prej Garganos e deri në gjirin e Tarantos perënduan, duke na përshfaqur atë që është quajtur “një varrezë qytetesh”, çka do t’i kthejë, duke nisur prej shekullit të X, nën bizantinët, myslymanët dhe Staufenët, në truall rimodelimesh të thella për gjithë rrjetet puljeze, kalabreze e siciliane. Në rast se Bari, Brindisi dhe Otranto arritën të mbahen në këmbë, kjo ndodhi para së gjithash për arsye të rolit të tyre si porte tranziti për në brigjet përballë, si fund i rrugës Appia, thuajse gjithmonë me pikësynim Dyrrachionin dhe Orientin. Ndërsa Ravena mbizotëronte, deri në shekullin VIII, lidhjet transadriatike, këto qytetejugore kanë karakteristikë qëndrueshmërinë, veçse me lavjerrje që pasqyrojnë zhvendosjen e qendrave politike dhe ekonomike, gjithashtu edhe shndërrimet e rrymave tregtare në tërësinë e pellgut, prej nga varen po aq edhe fazat e aktivitetit ose të përgjumjes në simotrat e tyre dalmate e iliriane, pikësëpari Dyrrachionit.
Prandaj duhet patur kujdes e të mos zmadhohen më kot në Adriatikun mesjetar kontrastet kulturore, e sidomos ato fetare, të cilat i mbahen përgjithësisht si më të rëndësishmet: në shekujt V dhe të VI Adriatiku është padyshim në pikëpamje kulturore një det latin, për arsye se popullatat e latinizuara mbisundojnë në të dyja brigjet. Mirëpo ndërsa homogjeniteti mes brigjeve dhe territoreve të brendshme karakterizon Perëndimin, ajo që mbizotëron Lindjen është, në të kundërt, heterogjeniteti, diçka që do nënvizuar, pasi vjen e merr rëndësi në të ardhmen: është e qartë që kolonitë helenofone qëndrueshmërinë e tyre e kanë vetëm në qendrat më jugore, në Pulje e në Epir, të cilat, më anë tjetër, janë më të orientuara kah hapësirat joniane, me Korfuzin si kufi tradicional. Porse pëdorimi i latinishtes dhe i gjuhëve neolatine, që janë ndër të tjera tipare kulturore bartëse të një krishtërimi latin në një rit, i cili vjen e bëhet përhera e më i veçantë, nuk sjell vetëm të mira për lidhjet e ardhme të detit me territoret e brendshme: ky faktor homogjeniteti në Perëndim, në Lindje do t’i ndihmojë fuqimisht për individualizimin në brigje, në ishujt dhe përgjatë luginave të ulta të bashkësive gjuhësore e fetare latine, në një kundërvënie të fortë ndaj popullatave të brendësisë, që Milan Sufflay i cilëson si “monada adriatike”. Nga Italia nëpër Istrie e Dalmaci, e më pas Arbëri, kalohet prej brigjesh që i kanë rrënjët të ngulura fort në hinterlandin e tyre, në një gjerdan qytetesh “romane” të hedhura pak a shumë buzë detit.
E pra kemi pa dyshim një kontrast midis dy brigjeve: porteve perëndimore, rrugëdalje për një hinterland thellësisht latin, u vihen përballë ato të Lindjes dhe Verilindjes, koloni të moçme greke të mbërthyera mes detit dhe trevash ku helenizimi ose romanizimi kanë qenë gjithmonë të paplotë. Ky kontrast midis dy brigjeve është i rëndësishëm, madje strukturor, sepse përkundrejt një bregu italian, ku aktiviteti i porteve prej shumë kohësh është i integruar me territorin e brendshëm, bregu dalmato-shqiptar karakterizohet nga një rruzare qytetesh “romane”, të hedhura në det, anë rrugëve të rralla të komunikimit për në brendësi, që përshkojnë hapësira ku popullata fisesh të tjera vijojnë të jetojnë në mënyrë mjaft autonome, megjithë ndikimin e dukshëm të kulturës greko-latine, çka fare lehtë na kujton situatën që ato patën pëijetuar qysh atëherë kur ishin ende koloni greke. Kaq e vërtetë është kjo sa që mund të thuhet, jo si paradoks, se për qytete si Tergesten, laderin, Traguriumin, Salona-Spalatumin dhe Dyrrachiumin, të cilat nuk i ndante asnjëlloj kufiri kulturor nga njëri-tjetri, ashtu si dhe porte si Ankonën, Barin ose Brindisin, hapësira detare përbënte të vetmin territor të tyre. Kjo për arsye se, duke përjashtuar via Egnatian, që u përmend më lart, me një itinerar që shfrytëzonte grykat lumore shqiptare, relievi i Dalmacisë e pengonte çfarëdolloj trafiku tokësor që do ta meritonte këtë emër: aty luginat janë tepër të rralla, duke përbërë në Mesjetën e hershme, deri edhe ajo e Narenta-Neretvës, udhë pa krye në krahasim me rrjetin rrugor të gadishullit ballkanik që nga Sigidunimi (Beogradi) e shpie rrjedhën prej luginave të Moravës dhe të Vardarit drejt Selanikut.
Hapësirat e brendshme të Ballkanit janë ato që tekstet greke dhe latine i quajnë “ilire”, e për të cilat fare pak dihet, përveç që janë djep i një kulture dhe organizimi politik që kolonizimi i mëpasëm romak i pat maskuar, por pa i shkatërruar. Kërkimet arkeologjike që janë bërë prej viteve '50, si në Shqipëri ashtu dhe në Mal të Zi dhe Maqedoni, kanë pohuar ekzistencën dhe mbijetesën e gjatë të një qytetërimi të quajtur „të Komanit“, me dëshmitë më të hershme nga shekujt VII-VI para J.K, me një vijimësi të dallueshme deri në shekujt VII-VIII të erës sonë, kur na shfaqet e kristianizuar dhe e ndikuar nga kultura konstantinopojase, e cila ka në Dyrrahion, natyrisht, vatrën e saj më të gjallë në këtë trevë*4. Një grindje e gjatë historike ka kundërvënë e vazhdon të kundërvërë serbë me shqiptarë lidhur me këtë kulturë, dukshëm e përbërë si e tillë, me një nënshtresë të qartë ilire; por që ta quash atë si „protoshqiptare“, sikundër është bërë rregullisht, duke u nisur nga të dhënat arkeologjike të viteve 195O-199O, kjo i bën shqiptarët, që nën.këtë emër [albanoi] nuk shfaqen gjëkundi veçse në dokumenta greke të shekullit XI, trashëgimtarë të vetëm „legjitimë“ të një bote kaq të larmishme sa ç’ishte ajo kelte para romanizimit të saj, dhe nuk mban parasysh realitetin e shekujve IV-VIII. Çka është e sigurt ka të bëjë me faktin që burimet bizantine të kësaj kohe rrallë e tek e përmendin bregun perëndimor të hapësirave ballkanike dhe, edhe kur e bëjnë këtë, i quajnë ato gjithmonë ilire, duke dhënë shëmbëlltyrën e disa trevave shumë pak të njohura dhe shumë të varfra, të cilat banorët kërkojnë t’i braktisin për të përmirësuar jetesën e tyre; të tillë janë, nën mbretërimin e Justinit I, në fillim të shekullit VI, ata dy fshatarë „ilirë“, të cilët, siç na thotë Prokopi i Cezaresë, dëgjojnë të flitet për një rekrutim të rëndësishëm ushtarësh që ka nisur perandori dhe ua hipin këmbëve deri në Konstantinopojë, ku do të marrin më pas ofiqe të mëdha.
Pa e zmadhuar këtu rëndësinë që ka, ky qëndrim, i paraqitur si i natyrshëm, na dëften se sado të varfëra të kenë qenë, hapësirat ilire i kishin tashmë lidhjet e forta me kryeqytetin dhe se e merrnin vesh ç’bëhej aty: sido të ketë qenë kultura e tyre latine, këto vise të perëndimit të skajshëm ballkanik i mbajnë sytë tanimë drejt Konstantinopojës ku sundojnë midis shekujve V dhe VI një numër sovranësh me prejardhje nga Ilirikumi, mes tyre si Justini ashtu dhe nipi i tij i shquar Justiniani. Ndërsa pasardhësi i tij i drejtpërdrejtë, Anastasi, ishte prej Dyrrahionit. Po të mbajmë parasysh vështirësinë e lidhjeve tokësore, që sidoqoftë asnjëherë s’kanë qenë të ndërprera, siç e provon edhe vetë kjo anekdotë, ka shumë të ngjarë që në këtë epokë lajmet vinin në Iliri para së gjithash me rrugë detare, çka e bënte portin e vet të madh vatrën kryesore të helenizimit të saj dhe integrimit në paj'S orientalis. Nga ana tjetër ngulmojmë në faktin që një nuancë e tillë kulturore nuk do të thotë aspak kontrast fetar, në një epokë kur, së paku deri në shekullin VIII, uniteti doktrinor, madje edhe liturgjik i krishtërimit është ende mëse real, sidomos në një Uirikum që varet nga selia romake.