Kryeqyteti i Malit të Zi nuk ta mbush syrin: ndoshta është fshati më i vogël që ekziston në principatë. Për një kohë shumë të gjatë ai ishte vetëm një manastir, seli e parapëlqyer nga vladikët që kishin aty përparësinë e të qenit larg turqve dhe të të ndierit të mbrojtur nga ndonjë befasi. Pak nga pak, u bënë bashkë shtatë apo tetë shtëpi rreth peshkopatës; sot aty ka gjithsej gjashtëmbëdhjetë të tilla, në qoftë se zbresim ndërtesat publike, manastirin, pallatin, depon e armëve, hotelin e udhëtarëve, shtëpinë e ministrit, mbeten dymbëdhjetë ndërtime private.
Megjithëse qyteti nuk është i madh, ai, të paktën, është ndërtuar në mënyrë të rregullt. Ai formon një lloj T-je dhe përbëhet nga dy rrugë që bashkohen në kënd të drejtë: në pikën e bashkimit është një shesh trekëndësh, në mes të këtij sheshi një pemë, nën pemë një pus që përfaqëson mjaft mirë foruni-in e Cetinjës. Ndërtesa e vetme e njohur që zbukuron këtë shesh është hoteli i udhëtarëve, shtëpi e ndërtuar në stilin europian dhe që daton këto vitet e fundit, pasi disa turistë patën idenë e bukur të kërkonin në Malin e Zi atë anë piktoreske, që është bërë e rrallë në Perëndim. Hoteli është i rehatshëm, dhe i zoti i saj është një serb nga Dalmacia me fytyrë të qeshur, shumë pak poliglot, por me të cilin udhëtarët mund të kenë kënaqësinë të jepen pas një bisede të gjallë përmes shenjave. Ne nuk e përfytyrojmë dot deri në ç'pikë, në një rrethanë të ngjashme, një vizatim sado i vogël mund të jetë i dobishëm.
Përveç kësaj, kur ke kohë, mund të hidhesh deri te kryqëzimi dhe të vështrosh - gjithçka është relative - shëtitoren e Cetinjës. Rreth pusit, disa vajza të reja, me një bukuri paksa mashkullore, me një trup sa të zhdërvjellët aq edhe të fuqishëm, vijnë për të mbushur ujë, dhe sidomos të shkëmbejnë ato thashethemet e vogla që gjysma e racës së hirshme njerëzore nuk i lë pa i bërë në Cetinjë ashtu si në çdo qytet të vogël të Francës. Nuk mund të bëja be se shumë prej vështrime nuk shkëmbeheshin midis këtij grupi dhe atij që, katër hapa më larg, ndërsa bisedonte për politikë, bënte sikur po ndiqte çastet tronditëse të lojës me top. Rreth lojtarëve me veshje të lehta, të rinjtë elegantë vendës, bukuroshë fort mirë të armatosur, thithin çibukët, diskutojnë për goditjet dhe, shkarazi, bisedojnë për çështjen e Orientit, për kryengritjen e Bosnjës, për masat që ka marrë Franca, për pashain e ri të Shkodrës dhe për masakrën e Kolashinit. Në një lëndinë të bukur që shtrihet në cep të rrugës, luftëtarë të një moshe më të pjekur janë ulur në rreth; nga larg, duket sikur sheh një gosti; nga afër, sheh se ata etër të atdheut, senatorë, përianites (roja të princit), ose fshatarë të thjeshtë, janë përfshirë nga kënaqësitë e një loje vendëse me letra.
Një grup i fundit, i rreshtuar përgjatë stolit që zotëron pjesën e jashtme të hotelit, të tërheq vëmendjen për kostumet e çuditshme, qëndrimin që të kujton skulpturën dhe njëfarë trishtimi krenar që të bën të mendosh për të mërguarit e famshëm të lashtësisë. Në të vërtetë, ata janë lutës, të dërguar nga fshatrat e krishtera të Hercegovinës, Pivës, Skoranzit apo Drobnjakut, që kanë ardhur të kërkojnë mbrojtjen e Danilos kundër tiranëve të tyre. Prestigj i mrekullueshëm i një heroizmi të jashtëzakonshëm! Prijësi i disa maleve pothuajse të shkreta është sot gjyqtari i paqes dhe i luftës në Turqinë Perëndimore, dhe plogështia ku e ka çuar mosveprimi, i imponuar pas fitores diplomacia europiane nuk i ka zbehur aspak shpresat e zjarrta që të krishterët e Orientit kanë mbështetur tek ai.
Unë u ktheva vonë në peshkopatë, disi i shqetësuar, jo pa shkak, nga mënyra si do të paraqitesha para Lartësive të Tyre. Dy ditët e udhëtimit që thashë më shndërruan në turistin më pak të paraqitshëm që mund të përfytyrohet. Petku im më i mirë kishte humbur tre kopsa, pa llogaritur një mëngë të cilës i kishin dalë paksa fijet; dhe kur desha të kërkoja një rrobaqepës në Cetinjë, m'u përgjigjën me njëfarë mospërfilljeje se malazezët kishin gjëra më të mira për të bërë, sesa të qepnin xhaketa, se ajo punë ishte e mirë për Shuabët (gjermanët) dhe se kur një malazez kishte nevojë për veshje, shkonte e blinte në Kotor. Kishte sigurisht një qëndrim paksa të fryrë në këtë aktbesim heroik, por m'u desh të mbetesha i kënaqur me aq. Pastaj, kishte rrezik që kapela ime t'i ngjante pak si tepër një kapele e cila ishte bërë popullore te ne nën lapsin e Domiesë; dhe kulmi ishte ekskursioni im në Bogë gjatë të cilit, për shkak të fesit që mbaja, më ra dielli në kokë, gjë që pati pasoja: isha në çastin e ndërrimit të lëkurës, por pa mundur ta shpejtoja atë. Më duhej të paraqitesha me një veshje prej klakeri të rëndomtë, me ballin peta-peta, para një princi sovran dhe një gruaje të re, elegante, ndoshta të qeshur! Mblodha veten dhe ndoqa pas zotin Delary në pallat. Kaluam një oborr, ku preheshin, në shtratin e tyre, topat turke të kapur në Grahovo, dhe hymë brenda. Dy përianites shumë të bukur, të ulur pa kujdes në fund të shkallës, u çuan menjëherë në këmbë për të na nderuar, dhe ne hyjmë në sallonin e pritjes, ku, pas disa minutash pritjeje, pashë të hynte princi, princesha dhe një djalosh trupmadh, që mbante veshur uniformën e kolegjit Louis-le-Grand: ishte nipi i tyre Nikica Mirkoviç, një nga të rinjtë malazezë të dërguar në Francë për t'u shkolluar.
Princi më drejtoi, në një frëngjishte të mirë, disa fjalë mirëseardhjeje dhe më tha se isha miku dhe i ftuari i tij gjatë gjithë kohës që do të kaloja në Cetinjë; pastaj shkuam në sallën e ngrënies, ku shërbehej sipas mënyrës franceze. Pata frikë se mos mbretëresha e hijshme e shtatë - nahijeve, vuri re, atë darkë, shqetësimin e pafajshëm, por tepër të papritur të një të ngarkuari me mision të Institutit të Francës: atë të përvjedhjes nga vështrimet e saj të një mënge të veshjes që nuk ishte aspak e përshtatshme në kushtet e një pritjeje zyrtare. Unë gjeta disa rreshta që shkrova, pak pas kësaj date, për trashëgimtarin e ri të Pjetrit II:
Danilo Petroviç Njegoshi është sot njëzet e shtatë vjeçJ0°. Është një djalë i ri shtatshkurtër, me trup të bukur, flokëverdhë, me një fizionomi të paqëndrueshme, mjaft e vështirë për t'u kapur, sikurse vihet re me lehtësi kur krahason portretet e ndryshme të tij të botuara që prej pesë vjetësh. Në prehje, kjo fizionomi e qetë, eftohtë, enigmatike nuk pasqyron tjetër veç qëndrimit sfidues dhe në njëfarë mënyre mbrojtës, të pothuaj gjithë princave të Orientit, të rrethuar nga rreziqe dhe tradhti. Tek ata dinakëria fshihet nën plogështinë, madje do të thosha se te Daniloja dremitja zyrtare, mbulohet nga shpirtmirësia. Flet bukur dhe rrjedhshëm, përdor fjalë të thjeshta dhe të figurshme; në kundërshtinë më të vogël apo nën pushtetin e një emocioni çfarëdo, sytë e tij me një ngjyrë të kaltër tëpërhime lëshojnë një shkreptimë të shpejtë dhe, tek ithtari i ri i Pjetrit të Madh, rishfaqet gjaku i vjetër malazez.
Deri te Daniloja qeverisja ishte e trashëgueshme në familjen Njegoshi; por trashëgimia ishte në njëfarë mënyrë anësore. Kushtetuta e Kishës greke duke ndaluar martesën e peshkopëve, bënte që vladikat mund të kishin për pasues të tyre vetëm nipërit. Në çdo brez kishte një trashëgimtar të caktuar që më parë për në Kishë, në fron apo në beqari. Pjetri II kishte dy nipa, Mirkon dhe Danilon. Ky ifundit ishte shëndetlig dhe nuk dukej i përshtatshëm përjetën ushtarake:
Në rinin e tij tëhershme, peshkopi i ardhshëm bëri jetën e ashpër, baritore dhe forcuese të malazezëve të të gjitha shtresave. Njerëzit e Kotorit, qëkur Danilojafitoi rangun ekokave të kurorëzuara, kujtojnë me kënaqësi se dikur e kishin parë të shkonte në Pazar duke vënë para mushkat e ngarkuara me prodhimet e thjeshta të Malit të Zi. Kur vdiq vladika, ishte njëzet vjeç; ai vrapoi për në Cetinjë, mblodhi asamblenë popullore ku një parti e rëndësishme ishte formuar kundër tij, dhe për një çast vuri me shpatulla për muri çdo përpjekje për kundërshti. Në këtë rrethanë, edhe pamja e tij e jashtme u kthye në dobi të tij: gjithë ata burra prej bronzi dhe çeliku, të mësuar t'u bindeshin gjigantëve, për fat të mirë parashikuan energjinë e fuqishme të fshehur nën atë pamje të brishtë. Kompetencat e tij ligjore ishin mjaft të kufizuara, por përkrahja publike i dha pushtetin e një diktature morale që veprimet e tij të mëvonshme e rregulluan dhe forcuan.
Në një udhëtim në Trieste, Daniloja u prit nga një prej bashkatdhetarëve, një tregtar serb, babai i dy vajzave shumë të bukura, njëra prej të cilave i la mbresë të thellë prijësit të malazezëve. Por për fat të keq titulli i vladika-s e dënonte djaloshin me një beqari të përjetshme. Por dashuria ka ngadhënjyer shpesh mbi vështirësi më të mëdha: Daniloja përdori dashurinë për të dyfishuar pushtetin e vet. Ai ia dha titullin vladika kushëririt të tij, dhe mbeti laik e princ shekullar, me titullin e knjazit, tashmë i përdorur para tij nga princat e Serbisë. Që atë çast asgjë nuk e pengonte martesën e tij me të bukurën Darinka K...z sot mbretëresha shumë e dashur e malazezëve.
Kisha dëgjuar të flitej në Paris dhe në Raguzë për bukurinë e princeshës Darinka, dhe pohoj se përshtypja ime e parë nuk qe një zhgënjim, gjë që ndodh shpesh në raste të ngjashme. Princesha dukej te të njëzetepestat1(M. Shtati i saj fort i hijshëm, i zhdërvjelltë, i derdhur, fytyra e saj rrezëllitëse, linjat e rregullta që tregonin një natyrë disi të ftohtë me një bukuri të cilën e nxirrnin në pah sy të ngjyrë kafe dhe flokët e dendur, sendërtonin me saktësi idenë që kemi për tipin e bukur ilirian ose më mirë oriental. E rritur në Trieste, princesha është tërësisht franceze për nga arsimimi, nga gjuha, nga leximet dhe zakonet, madje do të thosha edhe nga kostumi, sepse ai kostum i shkëlqyer malazez, nën të cilin ka pozuar për disa nga portretet e saj, është për të vetëm një veshje për madhështi dhe për ndonjë rast të rrallë. Kjo kuptohet lehtë, sepse veshjet prej zonje të rëndë bizantine e shtypin, e ngjeshin në njëfarë mënyre, një shtat të zhdërvjellët dhe të hedhur, por në solemnitetet zyrtare me një bukuri të çuditshme dhe mbi të gjitha me një madhështi, e cila nuk ka si të mos bëjë përshtypje të thellë.
Princi mban veshur me shumë hir kostumin e bukur malazez që Parisi e ka admiruar para tre vjetësh, gjatë vizitës që bëri aty: atij i ka shtuar vetëm një kravatë, që e prish disi harmoninë piktoreske të të gjithë veshjes. Nga gjithë malazezët që pashë, ai është ndoshta i vetmi që nuk mban mustaqe; tek ai, ato janë zëvendësuar nga favoritet e holla bionde.
Në Cetinjë kalova pak ditë: pritja shumë e hijshme e Danilos më detyronte që të mos e teproja me mikpritjen e tij, dhe qëndrova pranë tij aq kohë sa ishte e nevojshme për të kryer disa kërkime në arkivat e shtetit (e gjithë arkiva, për parantezë, gjendet në një bibliotekë me një madhësi krejt të zakonshme), për t'u marrë me pak topografi dhe për të realizuar një pamje të Cetinjës. Kjo e fundit kishte njëfarë rëndësie për sytë e Lartësisë së Tij. Ai m'u ankua shumë për një artist gjerman që e kishte pritur me gjithë të mirat, por që e kishte shpërdoruar mikpritjen duke botuar hë Illustrierte Zeitung, vizatime të pasakta dhe poshtëruese. Unë i kisha parë ato vizatime dhe nuk guxova t'i shprehja mendimin tim, domethënë se ishin bërë shumë mirë dhe sidomos se ishin tepër të sakta. E pyeta se çfarë e kishte lënduar. "Por,- tha ai,- a nuk e keni parë se kishte vizatuar shumë koka të ekspozuara te Kulla e Turqve? Europa, nëse i merr seriozisht këto gjëra, do të ketë të drejtë të besojë se jemi ende barbarë, si e përsëritin me të gjitha tonet diplomatët turq dhe gazetat austriake. Megjithatë artisti duhej ta dinte se që prej tre apo katër vjetësh e kam ndaluar këtë zakon!"
Eshtë e vërtetë. Vizatuesi për të rritur efektin e vizatimeve, kishte sajuar një gënjeshtër të vogël dhe princi kishte të drejtë të thoshte se kishte shpifur. Ndalimi i vendosjes së kokave të prera të turqve te Kulla ishte, me sa më thanë, një nga reformat e kryera nën ndikimin e princeshës. Në fillim cë qëndrimit në Cetinjë, sa herë dilte në dritare, kishte para sy ve kokat e nxira e të thara nga dielli, që hiqeshin kur zëvendësoheshin me të tjera; ajo ia doli që ekspozimi i mynxyrshëm të zhdukej. Malazezët presin vazhdimisht koka, por ato i tregojnë vetëm të vendosura në disa pika të kufirit, ku çeta është gjithmonë në këmbë.
Unë pata kureshtjen të ngjitesha te shkëmbi i sunduar nga ajo kullë, që do të na kishte treguar gjithë ato tragjedi, në qoftë se monumentet do të mund të flisnin. Unë pashë një ndërtim të bërë fare pa mjeshtëri, të rrumbullakët dhe që, sigurisht, mund të ishte vetëm një vendrojë dhe një kullë e përcaktuar për ekspozimet për të cilat fola. Shiu kishte larë të gjitha gjurmët e përgjakura dhe aty pashë vetëm një rrjedhë në ngjyrën e qumështit që derdhej nga shkëmbi kryesor, më duket, drejt jug-perëndimit, dhe që e vëren në monumente të ndryshme të ndërtuara mbi të njëjtën natyrë shkëmbi, pikërisht në Rozafë të Shkodrës. Legjenda është kudo e njëjta, me disa variante.
Kur ndërtohej kalaja, një xhind i së keqes përmbyste çdo natë punën e bërë ditën. Punëtorët u mblodhën për t'u këshilluar me njëri-tjetrin dhe vendosën që, për të prishur magjinë, të varrosnin të gjallë në themele gruan e parë që do të kalonte. Viktimë u bë nusja e re dhe shumë e dashur e kryepunëtorit, që, i detyruar nga betimi i tmerrshëm që kishin bërë, e kreu vetë detyrën e llahtarshme. Gruaja e re nuk u ankua, por vetëm kërkoi që të linin në lartësinë e gjirit një të çarë shumë të vogël, që do ta lejonte të ushqente me qumësht fëmijën e saj. Që nga ajo kohë, qumështi rrjedh pa pushim... Kalaja, e shenjtëruar nga një flijim njerëzor, ngrihet ngadhënjimtare dhe do të qeshë vazhdimisht me përpjekjet e djallit dhe të njerëzve.
Kullën e hirtë nuk e kanë zbukuruar vetëm kokat turke: të gjithë armiqtë e Malit të Zi e kanë furnizuar atë me kontingjentin e tyre. Më 1807, ishin francezët zotërues të Dalmacisë dhe mbrojtës të papërshtatshëm të Raguzës; të hedhur kundër nesh nga Rusia, malazezët sulmuan trupat tona pranë Bergatos dhe i zmbrapsën te sheshi. Nami i trimërisë së francezëve ishte i tillë sa kënga që u kompozua me këtë rast ishte për pothuaj pesëdhjetë vjet më kombëtarja për malazezët: ishte një dehje e vërtetë si ajo e ushtarëve romakë pas një fitoreje të parëndësishme mbi të parët tanë: Mille Francos... setnel occidimus. Malazezët, njerëz praktikë, i përdorën kokat e prera të ushtarëve tanë... për të luajtur me top. "Kemi të drejtë të themi se kokat franceze janë të lehta, thoshin ata duke u shkrirë gazit: është e sigurt se rrokullisen mirë!" Sot nuk kam nevojë ta them, marrëdhëniet janë më dashamirëse dhe malazezët na duan po aq sa dikur na kanë urryer. Austriakët e patën radhën para njëzet vjetësh. Vladika u kishte shitur, me autoritetin e tij, disa toka nga zotërimi i vet si peshkop; kur u paraqitën gjeometrat, u pritën me të shtëna pushke; u desh të dërgoheshin kundër malësorëve regjimentet e vjetra që pësuan humbje të përgjakshme, dhe kulla pati si stoli vargun e kokave të granatierëve teutonë.
Meqë kisha punë në Raguzë, u ndava me princin, i cili më përsëriti me zjarr ndjenjat e simpatisë për Francën e francezët dhe më siguroi se do të më priste me dashamirësi. "Unë i detyrohem shumë Francës,- më tha shumë herë,- mund të them se ndërhyrja e saj më shpëtoi në luftën aktuale."
- Lartësia Juaj,- i thashë,- ju po i zmadhoni dashamirësisht shërbimet që mund t'ju jenë bërë: një popull si juaji ia detyron shpëtimin e tij vetëm vetvetes. Franca, në krye të popujve të qytetëruar, ka përshëndetur me simpati heroizmin e Malit të Zi që u mbrojt kundër një agresioni të pabesë; por Grahova e çoi më përpara zgjidhjen sesa të gjithë diplomatët e botës. Kombi malazez është një komb trim dhe duhet të mendohesh mirë kur ke të bësh me të.
- Pa dyshim,- m'u përgjigj ai,- njerëzit tanë janë trima, por kjo nuk mjafton. Të rrethuar nga urrejtjet dhe dashaligësia, të privuar nga komunikimi përmes detit, kemi kaluar çaste kur na kanë munguar armët. Do të kishim vdekur me nder, por sidoqoftë do kishim vdekur; në qoftë se jetojmë, ua përsëris, këtë ia detyrojmë Francës, dhe unë nuk kam për ta harruar kurrë këtë. Unë ju prita si një vëlla, sepse jeni francez; tregojini bashkatdhetarëve tuaj se ç'ndjenja ushqejmë për ta.
Lashë me emocion të vërtetë këtë cep të lavdishëm, ku mbarë një popull praktikon, pa mburrje e pa mundim, virtytet krenare që formojnë kombet duke i ngritur mbi themele të palëkundura. Pashë nga afër prijësin e ri që nxiste në Europë aq shumë kureshtje e simpati. Do të doja të kisha kohë të lirë sa të studioja më thellë shndërrimin që i bëri vendit të vet dhe ta gjykoja vetë një krizë që ka si vlerëmohuesit ashtu edhe miratuesit e saj. Rezultati më i dukshëm i reformave të Danielit I qe përqendrimi i pushtetit që e lejoi të shmangte ose të pakësonte luftërat e vogla e të pandërprera të kufijve, luftëra të cilat diplomacia turke i nxirrte si pretekst për të ruajtur të drejtën e përhershme të sulmit kundër Malit të Zi. Kësaj autonomie de facto që e mban përherë në gjendjen e shqetësuar të një rojë të veçuar, principata i ka bashkuar një lloj ekzistence të ligjëruar nga shtetet europiane midis të cilave ka fituar rangun e saj: dorëzani e çmueshme e një sigurie, që do ta lejojë të zhvillojë në paqe forcat e saj prodhuese dhe elementet e saj të mirëqenies.
Por ky rend i ri i gjërave ka një rrezik: fuqizimi i një diktature të përkohshme në fillim dhe frytdhënëse në duart e një njeriu po aq të bindur sa Daniloja për lartësinë e misionit të tij, do të ishte një fatkeqësi, që ditën kur pushteti do të kalonte te një sovran me karakter apo atdhetari të dyshimtë. Është e vërtetë, mbetet të mësohet, nëse kombi do të vazhdonte të kishte besim të pakufizuar te një i paaftë shterpë ose keqbërës: për këtë është e natyrshme të dyshohet, kur kemi parë figurat homerike të vitëzes dhe të iounaks™, që kanë ruajtur në thellësi të Ilirisë shpirtin dhe zakonet e kryqëzatave. Dorëzania e së ardhmes është atje; dhe pavarësisht prej paralajmërimeve të kobshme të shtypit turk dhe austriak, nuk e qorton dot Danilon 1 se ka spekuluar me shtrembërimin e karakterit kombëtar.
E lashë Cetinjën i hipur mbi një kalë që ma kishte huazuar plot mirësjellje princi, dhe i shoqëruar nga një perianik i f uqishëm, mora shtegun dredha-dredha, por të shkelur mirë, që të çon në Kotor dhe në tokat e Austrisë. Nuk do të përsëris atë që thashë pak më lart për pamjet e admirueshme të maleve nga po kaloja. Bëra një ndalesë të shkurtër në bujtinën e një fshati të vogël e të bukur, që ngrihet në kufi të shtegut. Bujtinari, burrë i vjetër me mustaqe të hijshme dhe që duhej të kishte lënë kujtime jo fort të këndshme në shumë fshatra myslimane të veriut, po bënte fishekë duke u ngrohur në diell në prag të derës. Nuk ka gjë më të zakonshme në Malin e Zi sesa ky fshatar që, me çibukun e ndezur mes dhëmbëve, mbushte fishekët pa e vrarë shumë mendjen që një shkëndijë e gabuar mund të hidhte në erë barutin e tij, vetë atë dhe shtëpinë e tij. Nga ana tjetër, vera e tij nuk ishte shumë e keqe; unë i ofrova vetë verë perianik-ut, por luftëtari i përkorë u mjaftua të njomte në ujë një copë bukë të zezë që e nxori nga rripi, dollap ushqimesh i malazezit.
Lugina e Njegoshit, që i kishte dhënë emrin e saj dinastisë mbretëruese, m'u duk një nga më të bukurat e Malit të Zi: drurët, tokat e punuara, fshatrat me pamje mjaft të rehatshme e befasojnë këndshëm udhëtarin të cilin e trishton thatësira e përgjithshme e vendit. Kalova pranë fshatit të Niegoshit dhe të Dujidos, që ngriheshin në të dyja anët e rrugës. Male me një lartësi mesatare mbyllnin horizontin në veri dhe në jug; në perëndim, horizonti përfundon në një prej atyre linjave të befta që e bëjnë turistin e mësuar me pamjet e vendeve të thyera, të marrë me mend se po i afrohet një rrëpire. Në të vërtetë, me të mbërritur në buzë të rrafshnaltës, pashë të hapej para meje honi më marramendës që kam parë në jetën time. Në fund të një hinke që sundohej nga kulmet e mprehta të një guri gëlqeror të errët, shndriste si një diamant bojë qielli një lloj liqeni i vogël, i madh sa dora. Ishte fundi i gjirit të Kotorit; qyteti mbetej i fshehur nga këndet e dala të shkëmbinjve dhe, nga pika ku ndodhesha, isha aq sipër tij sa në vështrimin e parë m'u duk sikur një gur zalli, i zhvendosur nga këmba e kalit tim, kishte kërcyer deri në rrugët e sheshit me një shpejtësi të frikshme.
Po mendoja se gjendesha një çerek ore nga qy teti; zbrita nga kali dhe iu futa një shtegu, zigzaget pafund të të cilit (munda të numëroj, besoj, më shumë se tetëdhjetë) bënë të mundur që pas një ore e gjysmë të arrij në brigjet e një lumi që del nga gurët e zallit, dhjetë minuta nga gryka: është sërish një derdhje e ujërave nëntokësore të Malit të Zi. Kjo theqafje e pakrahasueshme është shumë e shkelur nga malazezët që kthehen nga pazari i Kotorit dhe që, kur nuk kanë mushka, i ngarkojnë ushqimet në shpinën e fuqishme dhe të palodhur të shoqëruesve të tyre: si njëra palë ashtu edhe tjetra i kanë njëlloj të sigurta këmbët. Në dy të tretat e tatëpjetës, një rrugë e bukur perandorake vjen pas një shtegu të gërryer nga ujërat, që shënon dhe kufirin ku fillon Austria.
Në mbrëmje isha në Kotor, i ulur në tryezë para darkës së mirë të hotelit Marie-Thërëse, dhe harrova lodhjet e ditës në shoqërinë e këndshme e të papritur të zotërinjve Delary, Mateo, Masië dë Klerval dhe Niko, që sapo kishin vizituar fushën e betejës të Grahovës. Të nesërmen në mbrëmje, isha gati për t'u kthyer në Raguzë.