Lajmi më i vjetër i takon Polyenit, i cili përshkruan një inkursion plaçkitës që ndërmorën ilirët taulantë, të udhëhequr nga mbreti i tyre Galauri, kundër maqedonëve në kohën kur tek ata sundonte mbreti Argeu (659-645 p.Kr.). Nga vepra e Pompei Trogut, që e trashëgojmë nëpërmjet Justinit, mësojmë se edhe i biri i Argeut, Filipi I (644-640 p.Kr.) e kaloi sundimin e tij të shkurtër në luftëra të pandërprera me ilirët dhe se, nën pasardhësin e këtij të fundit, Aeropin (639-574 p.Kr.), maqedonasit mundën të përballojnë një sulm të ri të ilirëve vetëm me sakrifica të mëdha. Më në fund Herodoti njofton për një inkursion grabitqar që ilirët bënë në Delfi në kohën e fushatës së Kserksit kundër Greqisë (v. 480 p.Kr.). Këto njoftime, prej të cilave të parat i përkasin mesit të shek. VII dhe i fundit - fillimit të shek. V p.Kr., janë episodike dhe fragmentare. Mbi të gjitha, ato janë formuluar si legjenda fantastike dhe, si të tilla, kanë karakter mitologjik. Edhe pse nuk mund të nënvleftësohet fakti që ato përmbajnë një bërthamë historike, duhet pranuar se nuk ndihmojnë sa duhet për të parafytyruar historinë ilire të kësaj epoke të largët.
Duhet të zbresim deri në gjysmën e dytë të shek. V p.Kr. për të pasur nga një burim historik të besueshëm siç është Tukididi, dy informacione të tjera për ilirët, që kanë të bëjnë me ngjarjet e luftës së Peloponezit. Kjo luftë pati një jehonë të gjerë në botën antike. Ngjarjet e saj qenë, siç thotë Tukididi, "një tronditje shumë e madhe për helenët, për një pjesë të barbarëve dhe, mund të themi, për shumicën e njerëzimit". Ajo ishte shprehja më e lartë e kontradiktave që kishin prekur tani jo vetëm Greqinë, por edhe periferinë e saj, botën barbare, e cila po jetonte etapën e shthurjes së rendit fisnor.
Kjo luftë u shtri edhe në Iliri. Prej dy informacioneve që përmenden, i pari bën fjalë për ndërhyrjen e fisit ilir të taulantëve në luftën civile që shpërtheu në Epidamn në vitin 436 p.Kr. Në këtë luftë taulantët morën nën mbrojtje oligarkët e dëbuar nga demosi kryengritës dhe qenë një ndër ato forca që i ndihmuan këta të rikthehen në pushtet. Por kjo ngjarje pati pasoja të rënda për fatet e qytetit, sepse që nga kjo kohë Epidamni bie nën ndikimin e ilirëve dhe këtyre u hapet rruga për tu vendosur në këtë qytet.
Informacioni i dytë lidhet me luftën që zhvilluan ilirët në vitin 423 p.Kr. kundër maqedonasve në përkrahje të lynkestëve. Ky fis ilir kishte kohë që i bënte qëndresë pushtimit maqedon. Megjithatë, që prej luftës greko- persiane, sundimtarët maqedonë të ndihmuar prej persëve, kishin mundur t'u imponoheshin mbretërve lynkestë dhe i kishin detyruar të njihnin sovranitetin e tyre. Në kushtet e reja të luftës së Peloponezit, kur shteti maqedon ishte ende i pakonsoliduar dhe sundimtari i tij Perdika II përplasej sa në një anë në tjetrën, duke u lidhur herë me Athinën e herë me Spartën, mbreti i lynkestëve, Arrabeu, e shfrytëzoi këtë situatë për t'u shkëputur nga varësia maqedone. Në përpjekjet e tij për të rivendosur gjendjen e mëparshme, Perdika kërkoi ndihmën e aleatit të vet, komandantit të forcave lakedemone, Brasidës, të cilit i ishte besuar lufta kundër Athinës në teatrin halkidik të veprimeve ushtarake. Një ekspeditë e fuqishme, e përbërë nga forcat e Perdikës dhe të Brasidës u vu në lëvizje. Kur këto forca arritën kufijtë e lynkestëve, Brasida provoi të thyente Arrabeun me anë të bisedimeve dhe ta detyronte të bëhej aleat i lakedemonëve. Por përpjekjet e tij dështuan dhe bashkë me to dështoi edhe ekspedita kundër lynkestëve. Në kundërshtim me vullnetin e Perdikës, Brasida nuk guxoi të sulmonte dhe vendosi t'i tërhiqte forcat e të largohej.
Pak kohë më vonë Perdika e bindi përsëri Brasidën për një fushatë të re kundër lynkestëve dhe forcat maqedone e ato lakedemone, të përbëra prej 3000 hoplitësh, 1000 kalorës dhe një numri barbarësh, sulmuan Arrabeun. Por këtë radhë lynkestët kishin siguruar ndihmën e ilirëve. Dukja e tyre në fushën e betejës vendosi fatin e luftës. Forcat e bashkuara të ilirëve e lynkestëve e shpartalluan veçmas mbretin maqedon dhe e detyruan të largohet në pështjellim të plotë, duke braktisur aleatin e tij. Kështu, Brasida u gjend i rrethuar keq dhe vetëm me përpjekje të mëdha, mundi t'i shpëtojë forcat e veta nga asgjësimi i plotë.
Tukididi na ka lënë një përshkrim të bukur të kësaj ngjarjeje, në formën e një fjalimi që ai e vë në gojën e Brasidës. Vlera më e madhe e këtij informacioni qëndron jo aq në faktin se si u zhvilluan veprimet luftarake, sesa në vlerësimin që i bëhet jetës social-politike të ilirëve nga ky historian i shquar bashkëkohës: "O ju, burra të Peloponezit! Po të mos dyshoja se ju ka kapur frika pse keni mbetur vetëm dhe pse ata që ju sulmojnë, janë barbarë dhe të shumtë në numër, fjalimit tim nuk do t'i shtoja disa shpjegime. Po tani, pas braktisjes që na bënë aleatët tanë dhe përballë numrit të madh të armiqve, do të mundohem t'ju sqaroj gjërat më të rëndësishme me fjalë të shkurtra. Për ju thuhet se jeni trima në luftë, jo pse keni pasur gjithmonë pranë aleatë, por pse keni në shpirt trimërinë dhe nuk keni frikë nga numri i armiqve. Ju nuk vini nga ato shtete ku shumica sundon mbi pakicën, por ku pakica, përkundrazi, sundon mbi shumicën dhe këtë fuqi ata nuk e kanë fituar me mjet tjetër veçse me luftë. Barbarët, nga të cilët ju tani po frikësoheni, sepse nuk i njihni, dijeni se nuk janë të tmerrshëm... Ata janë të tillë vetëm për njerëzit që nuk i njohin. Dhe me të vërtetë, për numrin e tyre të madh, janë tmerr i syve, për zhurmën e madhe që bëjnë, janë tëpadurueshëm dhe, me vringëllimën kërcënuese të armëve, përhapin hijen e frikës. Por, kur ndeshin në kundërshtarë që u qëndrojnë, nuk janë po ata. Nuk mbajnë rregull në luftë dhe nuk e kanë për turp të braktisin këtë apo atë pozicion, kur i detyrojnë meforcë. Ikjen dhe sulmin e quajnë njësoj për nder; nuk mund të dallosh çfarë quajnë ata burrëri (dhe vetëm lufta që bën secili në kokën e tij, mund t'i sigurojë atij pa turp edhe shkakun e shpëtimit) dhe kështu ata kujtojnë se është më e sigurt t'u kallin edhe juvefrikën, pa u rrezikuar, sesa tëfuten nëpërleshje, sepse ndryshe ata do të përdomin përleshjen në vend tëfrikësimit".
Ky përshkrim i gjallë i Tukididit tregon se shoqëria ilire ruante ende në fundin e shek. V mbeturina të theksuara të rendit fisnor, por ky rend ishte tani në shthurje të plotë. Lindja dhe përhapja në masë, gjatë periudhës së parë të hekurit, e vendbanimeve të fortifikuara të tipit të Gajtanit” në gjithë truallin e Ilirisë së Jugut si seli të parisë luftarake, është në vetvete një dëshmi e gjallë e këtij fakti. Edhe të dhënat e varrezës së Trebenishtit, një lokalitet në Veri të Ohrit, dëshmojnë se në shek. VI-V p.Kr. diferencimi social në gjirin e shoqërisë ilire kishte shkuar shumë larg. Nga masa e anëtarëve të thjeshtë të fisit ishte veçuar paria luftarake e tij, aristokracia, si një shtresë shoqërore më vete. Inventari i varreve sqaron edhe pozitën ekonomike të kësaj shtrese. Në dallim nga pajisjet e thjeshta të shumicës së varreve, disa varre, ato të aristokracisë, përmbanin maska e stoli të shumta ari, punime artistike të zejtarisë korinthike të sjella nga larg përmes shkëmbimeve dhe një numër të madh armësh të prodhimit vendas. Prania e tyre dëshmon për grumbullimin në duart e kësaj artistokracie të pasurive të mëdha, burim i të cilave ishin grabitjet nëpërmjet luftërave ose përvetësimi i pasurisë së përbashkët të fisit.
Procesi i diferencimit social kishte prekur edhe popullsinë e krahinave të thella malore. Varrezat tumulare të luginës së mesme të Matit, Drinit (Kukës) e Kosovës paraqesin një gjendje të ngjashme me atë të Trebenishtit, megjithëse pak më të zbehtë.
Siç vihet re midis njoftimeve të para të Polienit dhe të Justinit, që bëjnë fjalë vetëm për luftëra grabitqare, dhe njoftimeve të Tukididit, që i përmendin ilirët si një forcë aktive që merr pjesë në ngjarjet më të rëndësishme të kohës dhe që luan ndonjëherë dhe një rol të veçantë, ka një ndryshim të dukshëm. Megjithatë, ky ndryshim nuk është ende cilësor. Si atëherë edhe tani, nga pikëpamja e organizimit politik, ilirët nuk e kanë kapërcyer fazën e organizimit fisnor Karakteri i forcave të armatosura dhe taktika luftarake që përdorin, i përgjigjen plotësisht kësaj etape. Ushtria e tyre përbëhej nga masa e gjerë e pjesëtarëve të fisit të aftë për luftë dhe që mblidhej sipas rastit. Si e tillë, ajo nuk ishte e përgatitur dhe e stërvitur për një luftë të gjatë e të qëndrueshme. Taktika e saj bazohej në efektin e goditjes së parë dhe mbështetej në befasinë dhe furinë e sulmit. Në rast se armiku i qëndronte këtij rrebeshi, atëherë po me atë shpejtësi që fillonte sulmi, bëhej edhe tërheqja. E re në njoftimet e Tukididit është se lufta e fiseve ilire, si në rastin e ndërhyrjes në luftën civile të Epidamnit, ashtu dhe në luftën e lynkestëve kundër maqedonëve dhe aleatëve të tyre, nuk kishte më karakter thjesht grabitqar, por synime politike të caktuara dhe kjo nënkupton një stad mjaft të avancuar të organizimit politik të tyre.
Të gjitha këto të dhëna tregojnë se shoqëria ilire, në shek. VII-V p.Kr., ishte në etapën e fundit të rendit të bashkësisë fisnore. Në gjirin e saj kishin filluar të lindnin elementët e parë të institucioneve shtetërore. Ky proces do të kryhet gjatë shek. IV p.Kr.
Shekulli i ri (i katërt) i gjen përsëri ilirët në konfliktin me fqinjët e tyre maqedonë për çështjen e Lynkestisë. Në vitet e fundit të sundimit të mbretit maqedon Arhelaut, ndoshta në kapërcyell të shekullit, mësojmë se një luftë e re zhvillohet midis ilirëve dhe maqedonëve për këtë krahinë. Në këtë luftë mbreti i lynkestëve, Arrabeu, kishte si aleat mbretin e ilirëve, Syrra. Aristoteli, që e përmend këtë fakt, nuk e cilëson origjinën etnike të Syrrës, por burimet e tjera e bëjnë të qartë se ai ishte mbreti i ilirëve. Aleanca midis tij dhe Arrabeut ka të ngjarë ta ketë zanafillën e saj në ngjarjet e vitit 423 p.Kr. dhe duket se ka qenë përforcuar me një martesë dinastike midis Syras dhe një vajze të Arrabeut. Rezultatet e kësaj lufte nuk i njohim, por ngjarjet e mëpastajme tregojnë se nuk ndodhi ndonjë ndryshim në gjendjen ekzistuese.
Vrasja e Arhelaut (viti 399 p.Kr.) shënon për Maqedoninë fillimin e një periudhe trazirash, që zgjatën katër dekada me radhë. Kontradiktat e brendshme, që gjetën shprehje në këtë vrasje dhe në intrigat e mëvonshme dinastike, krijuan rast për hapjen e konflikteve midis Maqedonisë dhe fqinjëve të saj. Në fillim të sundimit të Amyntës II, që pasoi Arhelaun, u duk sikur konflikti iliro-maqedon gjeti një zgjidhje. Martesa e Amyntës me një bijë të mbretit Syrra, të quajtur Eurydike, që ishte në të njëjtën kohë dhe mbesë e Arrabeut, duket se fsheh në vetvete faktin që midis ilirëve e maqedonëve ishte arritur një marrëveshje pajtimi për çështjen e lynkestëve.
Por kjo gjendje nuk zgjati shumë. Ilirët, interesat e të cilëve ishin ndeshur prej kohësh me ato të Maqedonisë në Lynkesti, ishin të interesuar për dobësimin e mëtejshëm të Maqedonisë. Rasti më i volitshëm për t'ia arritur këtij qëllimi paraqitet pikërisht tani që Maqedoninë e kishte pushtuar vala e turbullirave të brendshme. Në vitin 393 p.Kr. ilirët u dyndën në Maqedoni, pushtuan një pjesë të saj dhe, pasi dëbuan Amyntën, vendosën në fron njëfarë Argeu, që thuhet se zbriste prej dinastisë së lynkestëve. Nën presionin e pushtimit ilir, një pjesë e tokave të Maqedonisë Lindore hyri, me pëlqimin e mbretit të rrëzuar, në Lidhjen e Olinthit. Amynta u strehua në Thesali dhe vetëm pas dy vjetësh mërgimi ai mundi të kthehet në vend me ndihmën e thesalëve, të dlët preferonin më mirë sundimin e tij se atë të Argeut që përkrahej nga ilirët. Paqen me ilirët ai qe detyruar ta blinte me një tribut vjetor që do t'ua paguante atyre.
Rrethanat në të cilat ndodhi ky ndryshim në marrëdhëniet e vendosura së fundi midis ilirëve dhe maqedonëve, nuk janë të qarta. Dimë se ngjarjet e mëpastajme nuk janë të lidhura me Syrran, por me emrin e një mbreti të ri ilir të quajtur Bardhyl.
Megjithëse emri i tij shfaqet në burimet shumë vonë, në ngjarjet e vitit 359 p.Kr., prapëseprapë duket se ai i udhëhiqte ilirët shumë kohë përpara. Sipas këtyre burimeve, Bardhyli jetoi një kohë të gjatë dhe, kur u ndesh me Filipin II (359 p.Kr.), ose pak më vonë, ishte në një moshë të thyer, 90-vjeçare. Interes të veçantë lidhur me figurën e tij kanë lajmet që e paraqesin atë jo si trashëgimtar të Syrras, por si një përmbysës të tij, uzurpator të pushtetit mbretëror. Vetëm duke pranuar këtë fakt, mund t'i jepet një shpjegim ndryshimit që ndodhi në marrëdhëniet e ilirëve me maqedonët, në vitin 393 p.Kr. Duket se në Iliri forca të reja e kundërshtuan marrëveshjen me Amyntën II, rrëzuan Syrrën dhe pushtuan Maqedoninë. Këto forca mbanin, siç duket, një qëndrim më realist ndaj rrezikut maqedon. Mendimi se ato përfaqësonin shtresën e re qytetare të porsalindur në Iliri, nuk është për të mos u përfillur. Pra, duhet të ketë qenë Bardhyli ai që udhëhoqi ilirët në fushatën e vitit 393 p.Kr. kundër Amyntë^ dhe që, siç e pamë, e detyroi t'i paguante tribut vjetor. Qe përsëri ai që theu përpjekjet e Aleksandrit II në vitin 369 dhe të Perdikës III në 360 p.Kr., për fu çliruar nga kjo gjendje varësie. Tentativa e Perdikës përfundoi me dështimin e plotë të tij. Ai mbeti në fushën e betejës së bashku me 4000 maqedonë të tjerë. Kjo qe humbja më e rëndë që pësuan maqedonët, në vargun e përpjekjeve të tyre për f u çliruar nga ilirët.
Gjatë gjysmës së parë të shek. IV p.Kr. burimet na përmendin edhe një ngjarje tjetër me rëndësi.
Në vitin 385 p.Kr. ilirët përfunduan një marrëveshje aleance me tiranin e Syrakuzës, Dionizin. Ndërmjetës për këtë u bë mbreti i molosëve, Alketa, i cili qe dëbuar nga vendi i tij prej partisë filospartane dhe qe strehuar në Syrakuzë. Qëllimi i marrëveshjes ishte rivendosja e Alketës në fronin molos. Të dy palët qenë të interesuara për këtë, sepse ilirëve kjo aleancë u siguronte dobësimin e ndikimit spartan dhe rrjedhimisht të atij maqedon në Epir, kurse Dionizit i jepte mundësi të forconte pozitat e tregtisë syrakuziane në brigjet e Adriatikut e të Jonit. Në tregimin e tij, Diodori vë në dukje se Dionizi u dërgoi ilirëve një ndihmë ushtarake prej 2000 vetësh dhe 500 armatime "meqenëse ilirët ishin nëluftë". Me kë luftonin ilirët në këtë kohë nuk na thuhet. Eshtë supozuar se Diodori e ka fjalën për luftën që përfundoi me dëbimin e Amyntës, por kjo ngjarje me të drejtë është datuar në vitin 393 p.Kr. Nuk qëndron as pikëpamja se ilirët qenë duke luftuar me molosët kur Dionizi u dërgoi ndihmën dhe se ky e shfrytëzoi këtë luftë vetëm për të kthyer Alketën. Vetë Diodori e ka sqaruar këtë fakt më poshtë, kur thotë se ilirët hynë në Epir "pasi mblodhën një fuqi të madhe". Prandaj në këtë rast mund të jetë fjala vetëm për faktin që ilirët ishin në gjendje lufte pothuajse të pandërprerë me fqinjët e tyre, maqedonët. Ndihma ushtarake e Dionizit kishte për qëllim t'i lehtësonte pak ilirët nga kjo barrë. Ky fakt dhe pjesëmarrja aktive në aksionin kundër molosëve e vë Syrakuzën në pozitën e aleatit të ilirëve kundër armiqve tradicionalë të tyre, maqedonëve. Megjithatë, forcat kryesore në këtë aksion ishin ato ilire; ushtarëve të Dionizit nuk iu caktua ndonjë rol i pavarur, përkundrazi, Diodori na thotë se "ushtrinë që erdhi për ndihmë, ilirët e përzien me trupat e tyre". Ndërmarrja përfundoi me sukses të plotë. Në betejën e rreptë që u zhvillua, ilirët dolën fitues dhe molosët lanë në fushën e luftës 15.000 të vrarë. Ndihma që u dërguan spartanët, u pruri ndonjë dobi molosëve. Alketa zuri përsëri fronin e vet. Kjo ngjarje pasqyron politikën që Bardhyli ndiqte me fqinjët perëndimorë. Aleanca me Syrakuzën duket se ishte për të një mbështetje e shëndoshë në luftën kundër Maqedonisë.
Në vitin 359 p.Kr. Maqedonia mundi të dalë përsëri në fushë të betejës kundër ilirëve, por tani ajo kishte kapërcyer gjendjen e kaosit të brendshëm politik dhe kishte mënjanuar rrezikun
e kundërshtarëve të tjerë. Sundimtari i ri i saj, Filipi II, e filloi fushatën kundër ilirëve pasi ishte pajtuar me Athinën dhe kishte larguar rrezikun thrak e paion.
I çliruar, në këtë mënyrë, Filipi u sul kundër ilirëve me një ushtri të madhe të përbërë prej 10.000 këmbësorësh të armatosur rëndë dhe 600 kalorësish. Bardhyli doli përpara armikut me një ushtri po aq të madhe, 10.000 këmbësorë të zgjedhur dhe 500 kalorës. Megjithatë, mbreti plak e çmoi këtë radhë të pafavorshme ndeshjen e armatosur me maqedonët dhe bëri përpjekje për marrëveshje. Ai i propozoi Filipit paqe, me kusht që të dy palët të mbanin qytetet që kishin në zotërim në atë kohë. Filipi nuk i pranoi këto kushte dhe kërkoi që ilirët t'i lironin të gjitha qytetet që i kishin pushtuar Maqedonisë. Meqenëse nuk u arrit një marrëveshje, filloi përleshja. Të dy ushtritë u ndeshën me ashpërsi të madhe. Ushtria ilire i përballoi për mjaft kohë sulmet e armikut. Goditjeve të falangës maqedone, Bardhyli u kundërvuri formacionin luftarak me radhë të shtrënguara në trajtë kuadrati. "Në krye, - shkruan Diodori, - fitorja nuk anoi as nga njëra, as nga tjetra palë dhe kështu vazhdoi për një kohë të gjatë, sepse të dy ushtritë luftuan me një trimëri të rrallë. Nga të dy anët u vranë shumë vetë dhe ca më shumë u plagosën. Megjithëse maqedonët e fituan më nëfund betejën, Filipi e pa se nuk qe në gjendje ta ndiqte armikun. Më vonë ilirët dërguan përfaqësues dhe përfunduan paqen, pasi liruan të gjitha qytetet e Maqedonisë që kishin pushtuar. Se për cilat toka është fjala, Diodori e bën të qartë më poshtë, kur thotë se, pasi i vuri nën zotërimin e tij gjithë banorët gjer në liqenin Lyhnid, Filipi u kthye në Maqedoni. Kështu, me këtë betejë, ai zgjidhi përfundimisht çështjen e Lynkestisë dhe e ndryshoi gjendjen në kufijtë perëndimorë në favor të Maqedonisë ai zgjidhi përfundimisht çështjen e Lynkestisë dhe e ndryshoi gjendjen në kufijtë perëndimorë në favor të Maqedonisë.
Në kushtet e krijuara, Bardhyli u përpoq të kufizonte ndikimin e Filipit te fqinjët e tij, molosët, të cilët ndërkaq ishin afruar me të. Justini njofton se mbreti maqedon i kishte përforcuar këto marrëdhënie nëpërmjet martesës që kishte bërë me mbesën e mbretit Arryba, princeshën molose, Olympinë. Me qëllim që t'i ndryshonte këto marrëdhënie, Bardhyli pushtoi Molosinë, por u ndesh në një qëndresë të fortë dhe u detyrua të tërhiqej. Pas kësaj fushate, Bardhyli nuk përmendet më.
Në vitin 356 p.Kr. synimi për të frenuar Filipin, përsëritet me përpjekjet për një aleancë të gjerë antimaqedone. Diodori thotë se "tre mbretër,fqinjë të Maqedonisë, ai i thrakëve, i paionëve dhe i ilirëve u bashkuan kundër Filipit. Këta e shihnin me shqetësim rritjen e fuqisë së tij dhe, meqenëse nuk ishin në gjendje ta përballonin veçmas, u lidhën për ta luftuar së bashku, me shpresën se kështu do t'ia arrinin më me lehtësi qëllimit. Por, ndërsa këta merreshin me grumbullimin eforcave të tyre, Filipi u sul mbi ariniqtë dhe, si i gjeti të papërgatitur e të frikësuar, i detyroi t'u nënshtroheshin maqedonasve.
Njoftimi i Diodorit vërtetohet edhe nga një mbishkrim atik, që përkujton përfundimin e një koalicioni antimaqedon midis Athinës dhe tre mbretërve të përmendur më lart. Në këtë akt zyrtar mbreti i ilirëve quhet Grabo. Midis mendimeve të ndryshme që janë shfaqur rreth figurës së tij, duket më i arsyetuar mendimi që e cilëson Grabon pasardhës të Bardhylit.
Frenimi që kishte mundur t'u bënte ilirëve në 359 dhe 356 p.Kr, nuk e kënaqte Filipin. Ai nuk mund ta ndiente veten të sigurt, aq më tepër kur lufta për vendosjen e hegjemonive maqedone mbi Greqinë kërkonte gjithë energjitë dhe forcat e tij. Për fu siguruar nga fqinjët e tij veriperëndimorë, ai u mundua ta vinte mbretërinë ilire në pozita mbrojtëse. Për këtë qëllim, rreth vitit 344 p.Kr., ndërmori kundër ilirëve një fushatë të madhe. Diodori, që e përshkruan këtë ngjarje, na thotë se mbreti maqedon nënshtroi shumë qyteza të Ilirisë dhe, pasi shkretoi vendin, u kthye në Maqedoni me plaçkë të shumtë.
Nga vetë përmbajtja
Një dritë për sqarimin e këtij problemi duket se hedh një pasazh tjetër i Diodorit, ku bëhet fjalë për një betejë midis Filipit II dhe mbretit të ilirëve Pleurias. Datimi në vitin 336 p.Kr. i kësaj ngjarjeje është vënë në dyshim nga Ed. Meyer, i cili ka supozuar se edhe në këtë rast kemi të bëjmë me fushatën e vitit 344 p.Kr. Si argument Meyerit i ka shërbyer një njoftim i Didymit, në të cilin përmenden tri plagosjet e rënda që pati marrë Filipi gjatë luftërave të tij: herën e parë ai humbi syrin e djathtë në Methone (v. 354 p.Kr.); të dytën "u plagos nga një heshtë në këmbën e djathtë kur po ndiqte Ilirin Pleurat...", kurse të tretën gjatë fushatës kundër tribalëve (v. 339 p.Kr.). Duke analizuar këtë dëshmi Ed. Meyer e identifikon Pleuratin e Didymit me Pleurian e Diodorit dhe, meqenëse plagosja e dytë e Filipit ka ndodhur para fushatës së tij kundër tribalëve, d.m.th para vitit 339 p.Kr., ai beson se lufta kundër Pleuratit (Pleurias) ka qenë po ajo që Diodori përshkruan në pasazhin e mëparshëm (XVI 69, 7) dhe që është datuar në vitin 344 p.Kr. Njoftimi i Didymit e plotëson kështu tregimin e Diodorit, duke na informuar edhe se në këtë luftë ilirët i bënë Filipit një qëndresë të rreptë, në të cilën, përveç plagosjes së tij, në fushën e betejës ranë shumë nga rrethi i të afërmve të vet.
Burimet nuk na thonë se deri ku e shtriu operacionin e vet Filipi dhe në cilën krahinë të Ilirisë ai nënshtroi ato aglomeracione që Diodori i quan polisma (qyteza), por dihet me siguri se në viset e bregdetit Adriatik ai nuk doli. Zakonisht pranohet se në këtë fushatë Filipi mund të ketë shkelur viset ilire, fqinje të Maqedonisë, ato të dasaretëve apo penestëve, por nuk ka ndonjë provë që të na lejojë të pohojmë se ai "e dominoi mbretërinë ilire" apo u imponoi ndonjë status vartësie viseve ilire përtej Lyhnidit. Burimet nuk përmendin ndonjë shenjë nënshtrimi siç ishin dhuratat, që i silleshin mbretit në raste të tilla dhe as ndonjë deklaratë dorëzimi të ilirëve ndaj Filipit. Jo rastësisht Demosteni vë në dukje se "ilirëve... u pëlqen më rnirë të jenë të pavarur e të lirë, sesa të skllavëruar; thuhet se ata nuk e kanë zakon t'i binden kujt dhe se janë njerëz të guximshëm, kurse ky yni [Filipi] është një zot i egër". Vlerësimi më i drejtë i kësaj ngjarjeje do të ishte ai që ofrojnë burimet dhe që e përcaktojnë këtë fushatë të Filipit si një inkursion që shkretoi e plaçkiti viset që shkeli, por që i kushtoi shtrejtë mbretit maqedon, duke e detyruar të kthehet në vendin e tij i lënduar rëndë e me humbje të mëdha, pa mundur të sjellë ndonjë ndryshim të karakterit territorial.
Midis viteve 344-336 p.Kr. burimet nuk përmendin ndonjë konflikt të armatosur midis ilirëve dhe Maqedonisë, edhe pse marrëdhëniet midis tyre mbeten të ndera. Një udhëtim i Demostenit në Iliri, në vitin 342 p.Kr., në kërkim të aleatëve kundër Filipit II, dëshmon se ndjenjat antimaqedone zienin në këtë vend dhe se përfaqësuesi i demokracisë athinase shihte tek ilirët një nga partnerët natyralë të luftës kundër rrezikut maqedone. Një ngjarje tjetër që ndodhi pak vjet më vonë (rreth vitit 337 p.Kr.) dhe që bën jehonë edhe në Iliri, lidhet me krizën e rëndë politike që përjeton Maqedonia në vitet e fundit të sundimit të Filipit. Kriza shfaqet, midis të tjerash, në grindjet brenda oborrit mbretëror dhe në mënyrë të veçantë midis Filipit dhe trashëgimtarit të tij, Aleksandrit. Si shkak të këtyre grindjeve burimet japin një zënkë pijeje, që ndodhi në dasmën e Filipit me një grua të re, Kleopatrën, e cila do të zinte vendin e Olympisë. Grindjen e provokoi daja i mbretëreshës së re, A tali, një komandant i Filipit II, i cili në dollinë e tij uroi që kjo martesë t'i sillte Maqedonisë trashëgimtarin legjitim. Aleksandri iu përgjigj ashpër këtij provokimi dhe puna arriti deri aty sa Filipi iu lëshua të birit me shpatën e zhveshur. Pas kësaj ndodhie, Aleksandri u largua bashkë me të ëmën për në Epir e pastaj vetë arriti në Iliri, ku kërkoi strehim e përkrahje kundër të atit.
Edhe pse të dyja këto ngjarje nuk shënojnë ndonjë rezultat të dukshëm, dëshmojnë për atmosferën e përgjithshme që zotëronte jetën politike në Iliri, krahas asaj në Greqi dhe në viset e tjera "barbare" rreth Maqedonisë.
Ndërhyrja e të afërmve e detyroi Aleksandrin të pajtohet, kundër dëshirës, me të atin dhe të kthehet në atdhe, por rrjedha e mëtejshme e ngjarjeve i kushtoi Filipit jetën (në vitin 336 p.Kr.), me anë të një atentati, pas të cilit burimet fajësojnë edhe vetë Aleksandrin e Olympinë.
Vdekja e Filipit II zgjoi shpresën e madhe përballë Aleksandrit Për të shkundur peshën e rëndë të hegjemonisë maqedone. Vala e kryengritjeve, që pasoi këto ngjarje, pushtoi gjithë Greqinë dhe u shtri përtej saj në një pjesë të mirë të botës "barbare".
Në Iliri, ku ishin ende të freskëta pasojat e fushatave të Filipit, reagimi ishte i fuqishëm. Në vitin 335 p.Kr., Kliti, i biri i Bardhylit, dhe Glaukia, mbret i taulantëve, u ngritën kundër Aleksandrit për ta shfrytëzuar këtë rast në dobi të tyre. Lajmi për këtë ngjarje në Iliri i erdhi Aleksandrit, kur ai ishte larg Maqedonisë, duke luftuar për të nënshtruar tribalët dhe fise të tjera thrake të Danubit. Lajmëtarët e njoftuan se Kliti kishte zënë Pelionin, qytetin më të fortifikuar të Dasaretisë buzë lumit Eordai, i cili ishte në kufi me Maqedoninë dhe në një pozitë shumë të përshtatshme për ta sulmuar atë. Aleksandri u nis me një marshim të shpejtuar kundër këtij qyteti për të përballuar rrezikun që kërcënonte mbretërinë e tij. Arriani, historishkruesi më i mirë i Aleksandrit, e përshkruan këtë ngjarje duke na sjellë shumë hollësi për pozicionin e qytetit, për vendosjen e forcave kundërshtare dhe për stratagemat që përdorën të dy palët gjatë këtij operacioni. Sipas tij, Pelioni mbrohej nga një garnizon i fuqishëm ilir dhe nga forca të tjera që kishin zënë vend në kodrat rreth qytetit, kurse Aleksandri, pasi vendosi lëmin buzë lumit Eordai, afroi forcat para mureve të qytetit dhe urdhëroi ndërtimin e një gardhi qarkues, që do izolonte gamizonin dhe do të pengonte lidhjet e tij me forcat e tjera ilire që vepronin jashtë qytetit. Vetëm shfaqja e papritur e Glaukisë me forca të shumta taulante e vuri në vështirësi ushtrinë maqedone dhe e detyroi Aleksandrin të tërhiqet nga pozicionet e veta. Arriani vë në dukje, nga ana tjetër, se ilirët nuk ditën ta shfrytëzonin këtë fitore. Duke besuar në një sukses të plotë, ata lanë ushtrinë e tyre të shkujdesur dhe me këtë i dhanë mundësi Aleksandrit të kthehej mbas tri ditësh në fushën e betejës dhe të godiste në befasi ushtrinë ilire. Pasi pësuan humbje të rënda, ilirët u tërhoqën të ndjekur nga Aleksandri deri te malet e quajtura të taulantëve. Gamizoni i Pelionit u largua duke i vënë zjarrin qytetit dhe pas kësaj edhe Kliti u tërhoq te taulantët. Eshtë me interes fakti se në këtë betejë ushtria ilire paraqitet me një organizim dhe pajisje të nivelit të lartë. E përbërë nga kalorës, shigjetarë, hobëtarë dhe hoplitë, ajo dëshmoi aftësi manovrimi në mbrojtjen e një qyteti të fortifikuar, pra në një betejë të natyrës poliorketike, kundër një armiku siç ishte falanga maqedone e udhëhequr nga Aleksandri. Ilirët u larguan duke pranuar dështimin në fushën e betejës, por jo nënshtrimin.
Burimet nuk flasin për përfundimin e ndonjë paqeje midis palëve ndërluftuese apo për ndonjë aneksim territorial, por ato nuk mungojnë të vënë në dukje tërheqjen e Aleksandrit nga Dasaretia pa shfrytëzuar fitoren. Eshtë e vërtetë se vala e re e kryengritjeve në Greqi i imponoi atij këtë tërheqje të shpejtuar, por a ishte ky sinkronizëm i dy ngjarjeve një rastësi apo rezultat i një veprimi të koordinuar i forcave antimaqedone, këtë burimet nuk na e thonë shprehimisht, megjithatë arsyeja e dytë nuk duhet përjashtuar.
Ndryshe nga njoftimet për luftërat e mëparshme midis ilirëve dhe maqedonëve, ky është rasti kur burimet përcaktojnë qartë se operacionet luftarake zhvillohen në Dasareti dhe përqendrohen në qytetin Pelion. Por, për fat të keq, as tregimi i Arrianit dhe as burimet e tjera të dorës së dytë nuk kanë ndihmuar për lokalizimin e Pelionit. E njëjta gjë mund të thuhet edhe për identifikimin e "maleve të taulantëve". Nuk kanë sjellë ndonjë të dhënë të re as kërkimet arkeologjike. Në këto raste, si zakonisht, problemi ka lundruar midis hipotezave të ndryshme, të cilat nuk kanë mundur as t'i afrohen të vërtetës.
Pikëpamja që e kërkon Pelionin në Selcën e Poshtme, nuk është bindëse. Kjo qendër, që dallon për një grup varresh monumentale të gdhendura në shkëmb, të kujton më tepër një seli kulti sesa një qytet të mirëfilltë, aq më pak një qytet të tillë që f i përgjigjet Pelionit të përshkruar nga Arriani. Ajo gjendet në një zonë malore siç është Mokra, me kushte ekonomike të kufizuara, që nuk kanë mundur të favorizojnë zhvillimin e një qyteti. Nga ana tjetër, e mënjanuar nga rrugët kryesore të komunikacionit dhe larg kufirit tradicional iliro-maqedon, Selca e Poshtme nuk paraqet gjithashtu një pikë strategjike të lakmuar për ndonjërën nga palët në konflikt. Për këto arsye ajo nuk mund të identifikohet me Pelionin. Në fakt edhe autori i kësaj pikëpamjeje nuk ngul këmbë në hipotezën e vet dhe ia lë zgjidhjen e problemit fakteve të ardhshme arkeologjike.
Për lokalizimin e Pelionit meriton vëmendje edhe mendimi që e kërkon këtë qytet në afërsi të Prespës së Vogël, buzë Devollit të Sipërm, mbi një kodër që njihet me emrin Kodra e Gorricës. Pozicioni i saj, në qendër të fushës së Poloskës, e ka shtyrë autorin e kësaj pikëpamjeje të shohë këtu pikën më të përshtatshme për lokalizimin e këtij qyteti të Dasaretisë, ku, sipas tij, gjen përgjigjen më të mirë përshkrimi i Arrianit. Sado i kujdesshëm që duket përshkrimi topografik që i bën zonës ky autor, në të mungojnë të dhëna të sigurta për ekzistencën e një qyteti antik mbi këtë kodër. Në fakt në Gorricë janë gjetur fragmente qeramike të kohës helenistike e romake, por nuk janë vërtetuar aspak gjurmë muresh rrethuese, siç pretendohet, gjë që përbënte karakteristikën themelore të Pelionit si qyteti më i fortifikuar i Dasaretisë. Kjo na detyron ta përcaktojmë Gorricën vetëm si një aglomeracion të thjeshtë rural.
Ndoshta një hipotezë e tretë, edhe pse më pak e njohur, mund të ketë shansin të bëhet më e pranueshme. Kërkimet arkeologjike të fillimit të viteve '80 zbuluan në pellgun e Korçës një aglomeracion urban mbi kodrën e quajtur Hija e Korbit. Merita për këtë zbulim i takon arkeologut P. Lera, prej të cilit unë mora informacionin e parë dhe pata nderin të më shoqëronte për të vizituar e për të njohur nga afër këtë qendër. Ajo gjendet pak kilometra në jug të lokalitetit të Maliqit, në krah të majtë të lumit Devoll, aty ku ky lumë lë fushën e Korçës dhe hyn në luginën e ngushtë malore të tij, për f u zgjatur më tej drejt perëndimit përmes malësisë së Gorë-Oparit.
Hija e Korbit përfaqëson aglomeracionin më të madh, të njohur deri tani, në pellgun e Korçës. Ai shtrihet në faqen lindore të kodrës në fjalë, mbi një sipërfaqe prej rreth 15 ha. Në këtë hapësirë janë ruajtur mjaft të qarta gjurmët e mureve të terracimit, që i kanë shërbyer sistemit të terrenit, si dhe trakte të murit mbrojtës të qytetit. Mbi sipërfaqe vihet re një material i pasur qeramik, kryesisht i kohës helenistike dhe romake, që dëshmon për një jetë të gjatë e intensive të qytetit. Një thesar i madh prej 618 copë monedhash, të gjetura këtu në vitin 1982, e plotëson edhe më mirë këtë kuadër. Thesari përmbante monedha të shek. V-IV p.Kr., të prera nga Athina e më pas nga mbretër të ndryshëm të kohës helenistike, duke filluar nga Aleksandri i Madh e deri tek Antigon Gonata. Fshehja e thesarit është datuar me të drejtë rreth vitit 274 p.Kr, kur ndërhyrja e Pirros në Maqedoni duket se krijon një gjendje pasigurie edhe në Dasareti. Pozicioni i këtij aglomeracioni dhe gjetja e thesarit kanë nxitur P. Lerën dhe më pas Sh. Gjongecajn të shprehin mendimin, edhe pse me rezerva, se rrënojat e Pelionit duhen kërkuar në Hijen e Korbit. LJ në e gjej të arsyeshëm këtë mendim për faktin se qyteti në Hijen e Korbit i përgjigjet shumë më mirë burimeve që flasin për Pelionin, si nga pikëpamja e pozicionit të tij dominues topografik ashtu edhe atij strategjik që ai zinte në pellgun e Korçës, pellg i cili përbënte në antikitet zemrën e Dasaretisë.
Lokalizimi i Pelionit në kodrën e Hijes së Korbit lehtëson përgjigjen edhe për problemin tjetër, atë të identifikimit të "maleve taulante". N. Hammond duket se i ka dhënë një përgjigje më të arsyeshme këtij problemi, duke e kufizuar pasazhin e Arrianit me pjesën e parë "pEXQt tiqxç xp Dçq..." (deri te malet...) pa përmendur emrin e maleve taulante., të cilat do ta shtynin ekspeditën e Aleksandrit shumë larg në perëndim, deri në viset e Elbasanit, kur dihet mirë që në të gjitha konfliktet iliro-maqedone këta të fundit nuk arritën ndonjëherë në viset e taulantëve. Atëherë mbetet që ky operacion të jetë kryer në shpinë të Hijes së Korbit (Pelionit), përgjatë luginës së ngushtë malore të Devollit, nëpër të cilën ilirët realizuan tërheqjen e tyre, të ndjekur me sa duket deri te malet e Gorë-Oparit, masiv që ka përbërë në këtë rast cakun dhe distancën logjike të ndjekjes në këtë operacion ushtarak.
Gjatë sundimit shumëvjeçar të Bardhylit dhe të pasardhësve të tij, në Ilirinë e Jugut lindi dhe u formua një shtet i fuqishëm, i cili zotëroi situatën politike në këto anë për më se treçerek shekulli.
Ngjarjet që sapo shqyrtuam, sidomos luftërat me Maqedoninë në kohën e Filipit II e Aleksandrit të Madh dhe ndërhyrjet në Molosi, që u shoqëruan nga aleancat me Athinën, Olynthin apo me sundimtarët thrakë e deri tek aleanca me Syrakuzën e përtej detit, dëshmojnë qartë si për pozitën gjeografike, ashtu dhe për atë politike të këtij shteti. Ka zotëruar pikëpamja se bërthamën qendrore të këtij formacioni e kanë përbërë viset rreth liqenit Lyhnid dhe është pranuar se shtrirja territoriale e tij është vështirë të përcaktohet. Mendimi se Shteti Ilir i kësaj kohe përbënte një njësi të paktën të barabartë me Maqedoninë, si nga pikëpamja e territorit, ashtu edhe e forcës njerëzore që dispononte, dhe se krahina të gjera të Ilirisë së Jugut, pa përjashtuar Ultësirën bregdetare Adriatike, duhet të kenë bërë pjesë në këtë njësi, më rezulton sot jo më si një hipotezë. Të para më me vëmendje, burimet dëshmojnë se viset rreth liqenit Lyhnid dhe kryesisht Desaretia, përbënin krahinën më lindore të këtij shteti, në kufi me Maqedoninë; në jug ai takonte me molosët, të cilët u bënë më se një herë objekt i ndërhyrjeve të tij, ndërsa në perëndim Ultësira bregdetare Adriatike ka përbërë bërthamën kryesore dhe djepin e Shtetit Ilir. Pa zotërimin e kësaj krahine ai nuk do të mund të realizonte kontaktet me botën e përtej detit dhe as të vendoste marrëdhëniet e njohura me Syrakuzën e Dionizit Plak. Mbi të gjitha, ai nuk do të mund të matej me Maqedoninë e Filipit dhe të Aleksandrit. Kufijtë veriorë të Shtetit Ilir janë të paqartë për shkak se burimet nuk shënojnë ngjarje që të dëshmojnë në këtë drejtim. Organizimin politik të këtij formacioni nuk e njohim mirë. Bardhyli quhej prej autorëve antikë "mbreti i ilirëve". Po këtë titull mbajnë edhe përfaqësuesit e mëpastajmë të dinastisë së tij: Grabo, Pleuria dhe Kliti. Kjo na lejon të konsiderojmë këtë formacion si një mbretëri. Në fillimet e tij Bardhyli paraqitet si një njeri me prejardhje të ulët, qymyrxhi dhe kryengritës (latro), që pat fituar pushtetin me forcë dhe që gëzonte simpatinë e luftëtarëve, meqenëse në ndarjen e plaçkës së luftës ishte i drejtë dhe i paanshëm, pra një prijës i thjeshtë ushtarak që ruante ende mbeturina të një botëkuptimi primitiv. Duket më e besueshme që mbretëria e tij të ketë qenë në fillim një bashkim i thjeshtë fisesh, të cilat i lidhnin interesa ekonomike e politike, në radhë të parë interesi i mbrojtjes nga armiku i jashtëm. Secili fis kishte në krye mbretin e vet të vogël, që njihte sovranitetin e mbretit të "bashkësisë" dhe i nënshtrohej atij. Ekzistenca e këtyre "mbretërve" fisnorë mendoj se na dëshmohet nga Justini, kur ai bën fjalë për strehimin e Aleksandrit te "mbretërit ilirë" (ad reges Illyriorum), pas grindjes me të atin. Analogji të këtij institucioni politik i kemi në Maqedoni deri në kohën e Filipit II, kurse në Epir shembulli më i mirë është vetë "Koinoni i molosëve". Nga fundi i jetës së tij Bardhyli e kishte rritur dhe forcuar autoritetin dhe pushtetin e vet mbi ilirët. Në betejën e fundit me Filipin II ai kishte në këmbë një ushtri jo vetëm numerikisht të barabartë me atë të mbretit maqedon, por edhe të tillë që njihte një organizim dhe taktikë të përparuar lufte.
Ngjarjet që përjetoi Shteti Ilir gjatë sundimit të Bardhylit dhe dinastisë së tij, tregojnë se ai përfaqësonte një faktor politik me peshë në botën e atëhershme mesdhetare. Veprimet e tij nuk janë të shkëputura, por gjejnë vend në kuadrin politik të kohës dhe janë shprehje e synimeve të caktuara, që kanë si objektiv dobësimin e kundërshtarit kryesor dhe forcimin e pozitave të veta në raport me shtetet fqinjë. Ky aktivitet i dendur dhe i gjerë, që u shoqërua me një përqendrim forcash e mjetesh të konsiderueshme dhe u mbështet në marrëveshje e aleanca politiko-ushtarake, mund të kishte vend vetëm në kushtet e një organizimi shtetëror, por kurrsesi në një rend fisnor.
Procesi i lindjes dhe i formimit të Shtetit Ilir përkon me periudhën e sundimit të Bardhylit, prandaj ky mund të konsiderohet edhe si themelues i tij. Luftërat me Maqedoninë penguan në njëfarë mënyre konsolidimin e këtij formacioni politik, por ato nuk e ndërprenë jetën shtetërore të ilirëve dhe as e ndalën dot evolucionin e mëtejshëm të këtij procesi të thellë shoqëror në Iliri.
Shteti Ilir lindi brenda territorit që banonin, me sa duket, "Ilirëte mirëfilltë", të përmendur më vonë prej Plinit dhe Meles, dhe do të zhvillohet më tej në kuadrin e po këtij territori.