Rreth 15 kilometra në verilindje të Sarandës dhe 3 km, në lindje të Finiqit, në një kodër pranë fshatit Mesopotam, ndodhet manastiri i shën-Kollit. Nga ky sol kanë mbetur kisha, konakët, padyshim shumë të vonë, dhe rrënojat e mureve rrethuese.
Kisha e këtij manastiri, një ndër kishat bizantine më të mëdha që ruhen në vëndin tonë dhe e veçantë si tip arkitektural, ka arritur deri në ditët tona me mjaft meremetime që ja kanë ndrruar krejtësisht pamjen e parë. Për të sqaruar rindërtimet që ka patur kjo kishë dhe për të arritur në konkluzione të drejta lidhur me format fillestare të saj, janë ndërmarrë disa ekspedita studimi dhe rilevimi, paraqitja e rezultateve të të cilave përbën qëllimin e këtij punimi.
Zona e Finiqit, në të cilën është ndërtuar ky monument, është zonë e një kulture të vjetër. Nga të dhënat që kemi, në vitin 568 pas prishjes së Finiqit nga Totila, peshkopi i atjeshëm Eustahu transferoi selinë e peshkopatës në Mesapotam, duke e quajtur peshkopata e Finiqit dhe Mesopotamit, prej nga më vonë shkoi në Delvinë.
Po Bara na thotë se ky manastir ka qënë shumë herë ekzarhi dhe kontrollonte fshatrat përreth.
Gojëdhanat na flasin për një manastir të fortifikuar, shumë të vjetër, të ndërtuar mbi një tempull pagan që ja atribuojnë Poseidonit. Aravantinos e përmënd Mesopotamin si qytet në kohën e Bizantit dhe e identifikon me Veshën.
Përmëndjen më të hershme të Mesopotamit e kemi në këngën e Robert Guiskardit, ku ndër komandantët bizantinë përmëndet dhe Vasil Mesapotamidhi, tek episodi i Baligandit që ka ngjarë në vitet 1062-1064.
Kantakuzeni, në përshkrimin e kryengritjeve të shqiptarëve në krahinat e Beratit dhe të Vlorës, përmënd Mesapotamin ndër qytetet që nuk u shkëputën nga perandori në kryengritjen e vitit 1336. Ndër dokumenta, Mesapotamin e hasim në rregjistrat turke të vitit 1431-1432 si fshat në vilajetin e Vajonetës.
Më vonë këtë manastir e përmendin vizitonjës të huaj që kanë kaluar nëpër Shqipëri. Hjuz, që e ka vizituar në vitin 1815, shkruan për kishën e manastirit, që sipas tij, është e ndërtuar me materialet e marra nga rrënojat. Përshkrimi që na jep Hjuz është mjaft i shkurtër; ai mjaftohet të na thotë se interieri mbahej nga kolona dhe se muret kishin disa bloqe me skulptura të punuara mirë, ku paraqiteshin një luan, një shqiponjë, etj.
Mystalidhis fl), që ka qënë mësues në atë zonë për një kohë të gjatë, na jep një sërë të dhënash të marra nga kapaku i një ungjilli të gjetur atje, që sot është zhdukur. Nga ai mësojmë se në vitin 1510 ra një tërmet që bëri dëme dhe se në vitin 1511 një igumen vajti në Stamboll, ku përsëriti shkresat që duket se më vonë u dogjën.
Bara, thotë se, sipas gojëdhanave, manastiri është ndërtuar në kohën e mbretërimit të perandorit Konstandin IX Monomakut (1042-1054).
Studjuesi i parë i këtij monumenti, përsa njohim ne, është F. Versaqis, i cili në vitin 1914 boton një artikull, ku trajton arkitekturën e kishës së manastirit dhe skulpturat që ndodhen aty. Më vonë Ugolini, që e vizitoi këtë kishë, trajton shkurtazi u) më tepër fragmentet me rëndësi arkeologjtke që ndodhen të shpërndara rreth e qark. S. Betini, në një numurim të shkurtër të kishave të vjetra të Shqipërisë e për-mënd këtë kishë duke e cilësuar bizantine primitive.
Tezën se kjo kishë është ndërtuar në kohën e mbretërimit të Konstandinit IX Monomakut e përsërisin dhe H. Ceka, S. Anamali dhe J. Adami në një raport të një ekspedite informative në jug të Shqipërisë, të cilët na thonë, veç të tjerash, se në këtë kishë është dorëzuar prift një ushënar shqiptar nga Lukova i quajtur Rifon, lindur më 1234 dhe vdekur në Malin e Shënjtë më 1330. Kjo datë jepet dhe në volumin I të Historisë së Shqipërisë. Së fundi kisha është vizituar dhe nga A. Dyselie, që lidhur me kohën e ndërtimit ngre hipotezën se kjo kishë mund të jetë dhe e shek. IX (po të qe e shek. XI, kemi të bëjmë me një shkollë provinciale që s'ka asimiluar akoma mirë tipin kryq të brëndashkruar).
Studjuesit e mësipërm sigurishi që nuk prekin vetëm problemin e datimit të kishës, ata japin mendime edhe për një sërë problemesh lidhur me formën e parë, shtesat dhe pjesët tashmë të humbura të këtij monumenti, për të cilat do të flasim më poshtë.
Manastiri i Shën-Kollit në Mesopotam është një manastir i fortifikuar, i vendosur në anën jugore të një kodre të ulët dhe të gjatë që shtrihet nga veriu në jug, në mes të dy shtretërve të lumit Bistricë. Në veri të shtratit të djathtë shtrihet fshati Mesopotam në të cilin herë pas here gjinden mbeturina objektesh të vjetra, Muret rrethuese (fig. 1) formojnë afërsisht një drejtkëndësh me brinjë 100x80 m. Sot muret janë mjaft të dëmtuara dhe, në anën veriperëndimore ku ata mungojnë, vetëm në relievin e terenit mund të kuptojmë gjurmët e tyre. Me përjashtim të një kulle në anën perëndimore dhe mureve pranë qoshes verilindore që ngrihen mbi tokën brënda manastirit, muret e tjera janë rrafsh me të, ndërsa nga ana e jashtme ngrihen dy-tre metra mbi tokë. Në pjesët që sot qëndrojnë në këmbë, dallohon 7 kulla. Në kullën perëndimore, një faqe e të cilës ngrihet 10 m. lartësi, ruhen gjurmët e disa ndërtimeve. Ajo ka një dritare të vogël në pjesën e sipërme, ndërsa nga ana e brendshme duken gjurmët e mureve tërthorë dhe, në dy nivele, gjurmë të trarëve të dyshemesë. Nga këto gjurmë del se kulla përdorej ose si kullë e veçantë, pra banesë e fortifikuar në rast rreziku, ose si vazhdim i godinave të manastirit, që tradita gojore thotë se ishin në anën jugore.
Kullat e tjera të vendosura në qoshet dhe në thyerjet e mureve janë të vogla dhe duhet të jenë përdorur si zakonisht vetëm për mbrojtje. Nga këlo, vetëm kulla B, dhe ajo G. janë me boshllëk në mes, sepse janë më të mëdha se të tjerat. Kulla F është më e madhe dhe ka pjesën e mesit të rrëzuar. Ajo ruan në shpatullat gjurmë të qarta të portës që ndo-dhej diku në këlë anë. A është kjo porta e vetme apo ka patur dhe të tjera atje ku sot muret mun-gojnë, sot për sot nuk jemi në gjëndje të përgjigjemi.
Muret janë të ndërtuar me gurë dhe llaç gëlqereje; vetëm nëpër qoshet e kullave gurët janë të gdhëndur. Rrallë, si p.sh. në anët e portës, janë përdorur edhe tulla. Në murin lindor kemi një vrimë shkarkimi të rrjetit të kanalizimit. Sidoqoftë, nga madhësia dhe fortifikimi, mendojmë se kemi të bëjmë me një manastir pak a shumë të madh.
Sot, në pjesën veriperëndimore të manastirit ndodhen konakët që dallohen qartë se janë të vonë. Ata janë të ndarë brënda manastirit me një oborr. Konakët përbëhen nga dy godina, njëra njëkatëshe që përdoret për depo, ndërsa godina tjetër është dykatëshe dhe në katin e dytë ka dhomat e fjetjes. Kati i dytë, në anën e brëndshme, është me çardak me shtylla të drunjta. Është e qarte se konakët e sotëm janë bërë atëhere kur muret rrethuese e kishin humbur funksionin e tyre mbrojtës. Vënde vënde në muret e godinave kemi fragmente të ndryshme arkitektonike, që janë marrë edhe nga kisha. Terreni brënda manastirit sot është mbuluar nga bimësia dhe dherat, prandaj gjurmë të dukëshme të ndërtesave të vjetra nuk duken.
Kisha e Shën-Kollit (fig. 2), që përbën objektin e studimit tonë, është në anën jugore të manastirit, mbi një platformë pak më të ngritur se toka përreth. Për nga madhësia ajo të imponohet menjëherë. Kuptohet se kemi të bëjmë me një kishë jo të zakonshme, sidoqë është mjaft e dëmtuar, Sot tërë dritaret dhe dyert janë të zëna, hyrja e vetme në anën veriore është një portë e ulët e hapur më vonë. Një kundërforcë e madhe në anën jugore mban murin që ka bërë bark, ndërsa në anën veriore dalin nga toka disa shtylla guri. Të shpërndara rreth e qark, janë disa fragmente arkitektonike antike. Në anën lindore një bllok i madh murature ndodhet disa metra larg apsidës së sotme. Terreni përreth kishës paraqitet jo i rregulltë; nga jugu, veriu dhe lindja më i lartë, nga perëndimi më i ulët dhe kudo në kuotë më të lartë se dyshemeja e kishës.
Nga jashtë kisha ka formën e një kubi, me pjesën qëndrore që ngrihet më lart se të dy anët. Katër kupola, ato perëndimoret më të ulta, kurorëzojnë këtë pjesë qëndrore. Dy pjesët më të ulta mbulohen me nga tri çati dyujshe secila që, respektivisht në fasadat lindore dhe perëndimore, mbarojnë me frontone.
Kisha përbëhet nga narteksi, naosi dhe ambjenti i altarit (fig. 3). Naosi është pothuajse kuadratik, me një pilastër masiv në mes dhe i mbuluar me katër kupolat që përmendëm. Maosi ndahet nga narteksi dhe ambjenti i altarit me nga një arkadë me katër kolona secila. Kemi pra, tre volume të ndara qartë njëri nga tjetri, dhe që komunikojnë ndërmjet tyre nëpërmjet arkadave. E gjithë kisha është mbuluar me kupola dhe kalota sferike, që ngrihen mbi një rrjet kuadratik harqesh mbajtëse dhe harqesh të verbër. Harqet mbajtëse ngrihen mbi pilastra që dalin nga muret anësore dhe në arkadat naos-narteks dhe naos ambienti i altarit. Ndërsa harqet konstruktivë të verbër janë ndërmjet pilastrave në mure dhe në murin mbi arkadën.
Interieri sot paraqitet jo i rregullt; pilastrat në mure janë të madhësive të ndryshme, një pilastër masiv (2.4x2.4 m) në kryqëzimin e katër harqeve mbajtës të kupolave, ndodhet si përforcim nën harkun e mesit të arkadës naos-narteks (fig. 4). Muret janë të suvatuar në mënyrë të çrregullt dhe vënde-vënde, nga sipërfaqja e rregullt e suvasë, mund të kuptohet se aty ruhet suvatimi i vjetër me afreska. Një sipërfaqe e vogël e këtyre është në murin jugor të naosit, por ajo është e nxirë, aq sa mezi dallohet. Interieri është mjaft i errët, nga që tërë dritaret janë të zëna. Ai merr dritë vetëm nga disa vrima të lëna aty-këtu.
Muret e jashtme (Tab. I, 1) përbëhen prej tre brezash horizontalë, që nga struktura e tyre dallohen mirë nga njeri tjetri. Pjesa e poshtme është ndërtuar me gurë gëlqerorë, me përmasa relativisht të mëdha dhe me faqen e jashtme të skuadruar. Këta gurë janë të punuar mirë vetëm në anën e jashtme dhe për këtë u bindëm kur pamë nëpër vrimat që ka muri, si dhe në niket që zbukurojnë fasadat në këtë brez. Gurët e nikeve nuk e kanë tërë thellësinë e tyre prej rreth 13 cm të punuar si faqja e jashtme dhe bile në disa vënde kthesa bëhet me kënd të ngushtë, gjë që tregon se gurët në anën e brëndshme kanë formën e pykës, për t’u lidhur më mirë me perden e brëndshme prej tullash. Llaçi në vënd takimin e tyre është i bollshëm, për të luajtur rolin e lidhësit dhe të mbushësit. Këtë gjë, Dy-selie16) e merr për pjesë të një muri romak me «opus cementum» të ndonjë ndërtese, themelet e së cilës janë ripërdorur këtu. Ky brez, në faqet perëndimore (Tab. I, 2), veriore dhe jugore, shkon deri ku fillojnë harqet e nikeve të ndërtuara prej tullash të vëna në një rresht radial dhe në një rresht të dytë që rrethon të parin, me tulla të gdhëndura për të formuar një hark rrethor të rregullt. Faqja e nikeve është e ndërtuar me tulla. Gurët e skuadruar, për mendimin tonë, nuk mund të jenë marrë nga ndërtesa antike siç mendojnë Versaqis Ugolini dhe Ceka etj. ,, as të shtuar më vonë kur u ndërtua hajati që sot mungon, siç mendon Versaqis, as dhe pjesë e ndonjë ndërtese më të vjetër. Para së gjithash, gurët nuk janë gurë antikë paralelopipedikë, por të punuar vetëm në faqen e jashtëme. Gjithashtu gjatë transportit apo rrëzimit, gurët do të ishin dëmtuar, gjë që vërehet vetëm në murin lindor, që është një rindërtim. Së dyti, vënia e kësaj veshje, për vetë formën e gurëve, do të ishte një operacion i vështirë, në mos i pamundur, dhe do të kishte shkaktuar, për vetë vështirësinë e lidhjes së mirë të dy faqeve, të çara dhe deformime që ne sot nuk i vërejmë.
Dy nike janë në faqen perëndimore dhe tri në faqen jugore (Tab. II, 1), prej të cilave dy janë të zëna me mur. Nga këto, ajo më nga lindja ka në murin mbushës një fugë vertikale 10 cm nga shpatulla e majtë. Brezi i sipërm është me teknikën e zakonshme bizantine të vonë kluasonazhë, ku faqja e jashtëme është ndërtuar me gurë të skuadruar çmërsi të rrethuar nga të katër anët me tulla të holla, ndërsa faqja e brëndshme me mur të zakonshëm me tulla. Të dy faqet lidhen nëpërmjet tullave horizontale që rrethojnë gurët e çmërsit dhe që janë brënda murit më thellë se gurët e çmërsit. Në këtë brez janë vendosur dritaret.
Ky brez mbaron me një frizë dhe kornizë. Korniza (fig. 5) përbëhet prej katër rreshta tullash, të nxjerra konsol ndaj njëri tjetrit dy nga dy. Ndër ta, i pari dhe i treti, janë në formë dhëmbë sharre.
Vëndi ndërmjet tullave të këtyre dy rreshtave është mbushur me llaç për të theksuar edhe më tepër dhëmbët e sharrës. Në muret veriore dhe jugore, korniza është horizontale, ndërsa në fasadat perëndimore dhe lindore (këtu kemi një imitim, sepse muri nuk është i ri), ajo ndjek frontonet e iternuar me pjesë horizontale ndërmjet tyre dhe në qoshet ku lidhet me kornizën që vjen nga faqet e tjera.