Familja nuk i ruajti ligjet e saj nga qyteza. Në rast se do të kishte qenë qyteza ajo që do të kish konceptuar të drejtën private, me fort gjasa ajo do të kishte nxjerrë një ligj krejt të ndryshëm nga ligji që kemi parë. Ajo do e kishte rregulluar të drejtën e pronës dhe të drejtën e trashëgimisë sipas parimesh krejt të ndryshme; ajo nuk kishte interes që toka të ishte e patjetërsueshme dhe prona e pandashme.
Ligji që i lejonte atit të familjes të shiste e madje të vriste të birin, ligj të cilin e gjejmë si në Greqi ashtu edhe në Romë, nuk është përfytyruar aspak nga qyteza. Me shumë të ngjarë, qyteza mund t'i thoshte babait: "Ty nuk të përket as jeta e gruas tënde dhe as jeta e birit tënd e po ashtu as liria e tyre, unë do t'i mbroj ato qoftë edhe kundër vullnetit tënd; nuk je ti ai që do t'i gjykosh, që do t'i vrasësh, në rast se ata nuk sillen mirë; i vetmi gjykatës jam unë". Nëse qyteza nuk ka folur kështu, atëherë ka shumë të ngjarë që ajo nuk e ka pasur këtë mundësi. E drejta private ekzistonte para saj. Kur qyteza do të niste të shkruante ligjet e veta, ajo do shihte se kjo e drejtë tashmë ishte e vendosur, se ajo ishte e gjallë, e rrënjosur në zakone dhe e mbështetur nga të gjithë. Në pamundësi për të vepruar ndryshe, ajo e pranoi atë dhe guxoi ta prekte vetëm pas një kohe tepër të gjatë. E drejta e lashtë nuk është vepër e një ligjvënësi. Ajo lindi në gjirin e familjes. Ajo doli spontanisht, duke ngërthyer në përbërje të saj të gjitha parimet e lashta. Ajo rrodhi nga besimet fetare, të pranuara nga të gjithë në epokat primitive të këtyre popujve, të cilat sundonin mendjet dhe vullnetet e tyre.
Një familje përbëhej nga babai, nëna, fëmijët, skllevërit. Ky grup, sado i vogël që të ishte, duhej të kishte disiplinën e vet. Por kujt do t'i përkiste autoriteti i parë? Babait? Jo. Në çdo shtëpi kishte diçka që qëndronte madje edhe më lart se ai; kjo diçka, ishte besimi shtëpiak, perëndia, që grekët e quanin vatra-perëndi, , dhe latinët, Lar familiae Pater. Kjo hyjni e brendshme, apo ajo që është e njëjta gjë, besimi që ekzistonte në shpirtin njerëzor, përbënte autoritetin më të padiskutueshëm. Do të ishte pikërisht ky autoritet, ai që do të përcaktonte edhe rangjet në gjirin e familjes. I pari që ulej pranë vatrës ishte babai; ai e ndez dhe e mirëmban atë; ai është prift i familjes. Ai përmbush, në të gjitha aktet fetare, funksionet më të larta; ai ther viktimën; goja e tij shqipton formulën e lutjes, e cila duhet tu sigurojë atij dhe njerëzve të tij mbrojtjen e perëndive. Familja dhe kulti përjetësohen nëpërmjet tij; ai dhe vetëm ai përfaqëson krejt vazhdën e gjatë të stërgjyshërve dhe vetëm prej tij duhet të rrjedhë e gjithë vazhda e trashëgimtarëve; kulti shtëpiak ndërtohet mbi të; gati-gati ai mund të shprehet njëlloj si edhe hinduja: zoti jam unë. Kur vdekja vinte, ai kthehej në një qenie hyjnore, së cilës i drejtohen lutjet e trashëgimtarëve të vet.
Besimi nuk e vendos gruan në të njëjtin rang të lartë. E vërteta është se gruaja merr pjesë në aktet fetare, por ajo nuk është zonjë e vatrës. Ajo nuk ka të drejtë të ruajë fenë e lindjes së vatrës; ajo shugurohet në të vetëm falë martesës; lutjen që shqipton, ajo e ka mësuar nga i shoqi. Ajo nuk përfaqëson të parët, pasi nuk rrjedh prej tyre. Ajo vetë nuk do të hyjë kurrë në radhën e të parëve; e vendosur në varr, nuk përfiton ndonjë kult të veçantë. Si në të gjallë ashtu edhe në vdekje, ajo llogaritet vetëm si një gjymtyrë e të shoqit të saj.
E drejta greke, e drejta romake, e drejta hindu, të cilat rrjedhin nga këto besime, puqen në atë që gruan e pranojnë gjithnjë si më inferiore ndaj burrit. Gruaja nuk mund të kishte kurrë vatër më vete; ajo nuk mund të jetë kurrë prijëse e kultit. Në Romë, ajo merr emrin niaterfamilias, por ajo e humbet këtë emërtim në rast se i shoqi vdes'. Duke mos pasur kurrë një vatër që fi përkasë asaj, ajo nuk zotëron asgjë që mund f i japë autoritet në gjirin e familjes. Ajo nuk komandon kurrë; madje nuk është kurrë tërësisht e lirë apo zonjë e vetvetes, sui juris. Ajo është gjithnjë pranë vatrës së dikujt tjetër, duke përsëritur lutjen e dikujt tjetër; për të gjitha aktet e jetës fetare, asaj i duhet një prijës, ndërsa për të gjitha aktet e jetës civile, një tutor.
Ligji Manu thotë: "Gruaja, gjatë fëmijërisë së saj, varet nga i ati; gjatë rinisë nga i shoqi; kur i shoqi i vdes, ajo varet nga djemtë e saj; në rast se ajo nuk ka djem, ajo varet nga farefisi i afërt i të shoqit; sepse një grua nuk duhet të qeveriset kurrë sipas qejfit të saj." Të njëjtën gjë shprehin edhe ligjet greke dhe romake. Në vajzëri, ajo i nënshtrohet të atit të saj; kur ai vdes, ajo varet nga vëllezërit; e martuar, ajo kalon nën ruajtjen e të shoqit; me vdekjen e të shoqit, ajo nuk ka më të drejtë të kthehet në familjen e saj të dikurshme, pasi ka hequr dorë nga ajo përmes martesës së shenjtë3; vejusha mbetet e nënshtruar nën tutelën e anjatëve të të shoqit, domethënë ndaj bijve të saj, nëse ka, ose në mungesë të tyre, ndaj kushërinjve më të afërt, shoqi ushtron mbi të një autoritet të tillë, saqë para vdekjes ai mund t'i zgjedhë asaj një mbrojtës e madje edhe një bashkëshort të dytë.
Për të theksuar pushtetin e burrit mbi gruan, romakët kishin një shprehje shumë të lashtë, e cila është ruajtur nga juriskonsultët; kjo është fjala manus. Të përcaktosh kuptimin e saj fillestar nuk është e lehtë. Studiuesit i japin asaj kuptimin e forcës materiale, njëlloj sikur gruaja të ishte e vendosur nën dorën brutale të të shoqit. Por ka shumë të ngjarë, që ata të gabohen. Pushteti i burrit mbi gruan nuk ishte aspak rrjedhojë e forcës më të madhe fizike të të parit. Ky pushtet buronte, ashtu sikurse edhe çdo e drejtë private, nga besimi fetar, i cili e vendoste burrin mbi gruan. Ajo që e provon është fakti se gruaja, e cila nuk ishte martuar sipas riteve të shenjta e që për rrjedhojë nuk i ishte bashkangjitur kultit, nuk i nënshtrohej autoritetit të bashkëshortit6. Ishte martesa ajo që krijonte nënshtrimin dhe njëkohësisht edhe dinjitetin e gruas. Aq e vërtetë është kjo, saqë mund të themi se familjen nuk e ka krijuar e drejta e më të fortit!
Le të kalojmë tani te fëmija. Këtu natyra flet vetë e madje me zë të lartë; ajo kërkon që fëmija të ketë një mbrojtës, një drejtues, një zot. Në këtë drejtim, feja pajtohet me natyrën; ajo thotë se babai do të jetë prijësi i kultit dhe se i biri duhet ta ndihmojë atë në funksionet e tij të shenja. Por këtë nënshtrim natyra e kërkon vetëm për një numër të caktuar vitesh; feja kërkon më shumë. Natyra e shpie fëmijën në moshën madhore; feja këtë nuk e njeh. Sipas parimeve të lashta, vatra është e pandashme e po kështu është edhe prona; vëllezërit nuk ndahen me vdekjen e babait të tyre; aq më pak mund të ndahen ata në të gjallë të tij. Në ashpërsinë e së drejtës primitive, bijtë qëndrojnë të lidhur me vatrën e të atit dhe për rrjedhojë ata i nënshtrohen autoritetit të tij; për sa kohë ai është gjallë, ata mbeten të mitur.
Kuptohet se ky rregull ka mundur të mbijetojë vetëm për aq kohë sa në fuqi ka qenë besimi shtëpiak. Në Athinë, ky nënshtrim pa fund i birit ndaj të atit të vet, u zhduk herët. Ai do të mbijetonte më gjatë në Spartë, ku pasuria mbeti gjithnjë e pandashme. Në Romë, rregulli i lashtë do të ruhej me skrupulozitet: djali nuk do të mundte kurrë, në të gjallë të të atit, të krijonte dhe të mbante vatër më vete; madje edhe i martuar, edhe me fëmijë, ai mbetej gjithnjë nën autoritetin e të atit.
Autoriteti atëror ishte njëlloj si autoriteti bashkëshortor; ai ngrihej dhe kushtëzohej nga besimi shtëpiak. Djali i lindur nga një lidhje jashtëmartesore, nuk vendosej nën autoritetin e të atit. Midis tij dhe të atit nuk kishte bashkësi besimi; pra nuk ekzistonte asgjë që mund t'i jepte njërit autoritetin dhe tjetrit nënshtrimin. Në vetvete, atësia nuk i jepte babait kurrfarë autoriteti atëror.
Falë besimit shtëpiak, familja përbënte një trup të vogël, të organizuar, një shoqëri në miniaturë, e cila kishte prijësin dhe qeverisjen e saj. Në shoqërinë e kohës sonë, asgjë nuk do të ishte në gjendje të na krijonte një ide rreth përmasave të këtij pushteti atëror. Në atë periudhë të lashtë, babai nuk është vetëm njeriu i fuqishëm që mbron dhe ushtron gjithë pushtetin, që urdhëron nënshtrim; ai është prifti, ai është trashëgimtari i vatrës, vazhduesi i stërgjyshërve, kërcelli nëpërmjet të cilit rrjedhin trashëgimtarët, ruajtësi i riteve misterioze të kultit dhe i formulave të fshehta të lutjes. E gjithë feja përqendrohet tek ai.
Madje edhe emri me të cilin e thërresin, pater, në vetvete ngërthen mjaft domethënie. Kjo fjalë është e njëjtë në greqisht, në latinisht, në sanskritisht; prej këtu pra, mund të arrijmë në përfundimin se kjo fjalë vjen nga një kohë, kur helenët, italikët dhe hindutë jetonin ende bashkë në Azinë Qendrore. Cili ishte kuptimi dhe çfarë ideje përfytyronte atëherë kjo fjalë për mendjet njerëzore? Një gjë të tillë mund ta dimë, pasi ajo ka ruajtur kuptimin e saj fillestar si në formulat e gjuhës fetare, ashtu edhe në ato të gjuhës juridike. Kur njerëzit e lashtësisë i luteshin Jupiterit dhe i drejtoheshin atij me fjalët pater hominum Deorumque, me këtë ata nuk donin të thoshin se Jupiteri ishte ati i përbashkët i perëndive dhe i njerëzve; ata nuk e kanë konsideruar kurrë atë si të tillë, madje, përkundrazi, ata kanë besuar se raca njerëzore pat ekzistuar edhe përpara tij. I njëjti titull, pater, i jepej edhe Neptunit, Apollonit, Bacchusit, Vullkanit, Plutonit, të cilët, sigurisht, njerëzit nuk i konsideronin si etërit e tyre; po kështu emri mater i jepej Minervës, Dianës, Vestës, të cilat njiheshin si tri perëndesha të virgjëra. Po kështu në gjuhën juridike titulli pater ose paterfamilias mund fi jepej edhe një burri që nuk kishte fëmijë, që nuk ishte i martuar, madje që nuk kishte ( mbushur ende moshën për të lidhur martesë. Pra, kjo fjalë nuk lidhej me atësinë. Gjuha e lashtë dispononte një fjalë tjetër, e cila emërtonte vërtet babanë, e cila, po aq e vjetër sa edhe fjala pater, gjendet në gjuhën greke, romake dhe hindu (ganitar, y£vvi]Tf]p, genitor). Fjala pater kishte një tjetër kuptim. Në gjuhën fetare kjo fjalë përdorej për të treguar perënditë; në gjuhën e së drejtës, ajo përdorej për të treguar një njeri që kishte në ngarkim ruajtjen e një kulti dhe një ngastër toke. Poetët na tregojnë se kjo fjalë përdorej për të treguar të gjithë ata që duhej të nderoheshin. Skllavi dhe klienti i drejtoheshin zotërisë së tyre me këtë term. Kjo fjalë ishte sinonim i fjalës rex. Në vetvete, ajo ngërthente jo idenë e atësisë, por të pushtetit, të autoritetit, të dinjitetit të madhërishëm.
Një fjalë e tillë, e përdorur për të treguar atin e familjes, në një çast të caktuar, gradualisht, do të kthehej në një emër fare të zakonshëm. Ky fakt është mjaft domethënës dhe shumë i rëndësishëm për këdo që dëshiron të njohë institucionet e lashta. Historia e kësaj fjale është e mjaftueshme për të na krijuar një ide rreth pushtetit që babai ka ushtruar për një kohë të gjatë në familje dhe rreth ndjenjës së nderimit të madh, që i bëhej atij si prift dhe sovran.