Ky rrëfim është vazhdim i udhëtimit të përshkruar te Nga Danubi në Ballkan që u ndërpre në shpatin jugor të nialit Ballkan, në drejtim të Karlovës. Lëzhani e zgjati rrugën e tij drejt jugut nga Karlova në Plovdiv via Çemozemen (Karatoprak). Më pas shkoi në Çirpan dhe Stara Zagora, ku dimë që takoi Todor Shishkovin, që atëherë ishte drejtor shkolle dhe me të cilin u takua përsëri në Francë më 1862. Në këtë tekst të shkurtër, Lëzhani përshkruan rrugën midis luginës së Tunxhës dhe Tamovës. Çështja e qafave të maleve që bëjnë të mundur kapërcimin e Stara Planinës ka shqetësuar shumë gjeografet, që nga lufta ruso-turke e 1828-29. Lëzhani është i pari perëndimor që njohu qafen e Tvardicës.
Unë botova, para katër muajve, ditarin e një ekskursioni të parë nga Danubi në Tirnovë, kryeqyteti i lashtë i bullgarëve: harta ngjitur, hollësitë topografike të një pjese të këtij relacioni dhe shënimet pasuese formojnë një itinerar që lidh Tirnovën me Tunxhën, që është degë e Hebreut dhe, për pasojë, ndodhet në Trakë.
Unë e kalova Tunxhën në vaun pranë fshatit Dabovo, duke kërkuar më kot fshatin Cërkva që gjendet pothuaj në të gjitha hartat, pak a shumë në atë vend. Cirkva (Cërkva) është një fjalë . bullgare që ka kuptimin kishë dhe udhëtari që e mblodhi i pari këtë emër nuk duhet të ketë kuptuar mirë treguesin e turbullt që i dha ndonjë udhërrëfyes bullgar dhe e ka marrë për një emër të përcaktuar qartë. Unë ndoqa për katër apo pesë orë rrëzën e maleve Ballkan, shpati jugor i të cilëve formon një mur madhështor paralel me Tunxhën dhe Karaxha-Dagun, një tjetër vargmal që mbyll lugajën e mrekullueshme, që vjen e përfundon pranë Jeni-Zagrës. Fshatrat dhe vreshtat janë të shumta në këtë zonë të shëndetshme e pjellore dhe popullsia turke është aty zotëruese; ajo që bie shumë në sy në një pjesë të madhe të Bullgarisë është se fitimtarët kanë pasur kujdes për t'u vendosur në tokat më të mira.
Dy kalime ose bogaz shtrihen para nesh: Haini dhe Ferdishi, që të dy të njohur nga banorët vendës, të cilët, nga urrejtja për punën angari për ndërtimet ushtarake dhe për punë të tjera, kanë neverinë më të madhe për t'ua treguar udhëtarëve dhe agjentëve të qeverisë. Por në Eski-Zahra, ku donin që të kaloja nga Shipka, kalimi më i njohur i malit Ballkan, kërkova që të më tregonin rrugët më pak të shkelura dhe, meqë po më mermin për një atech araba mehendiss (inxhinier topash), kanë hamendësuar se po studioja një linjë hekurudhore nga Marica në Danub, kjo bëri që t'i kisha të gjithë për vete. Zaptijet e mi vendosën që të kalonim nga Ferdishi dhe vetë nuk pashë asgjë të papërshtatshme, aq më shumë që, siç mësova më vonë, oficerët e shtabit të përgjithshëm rus kishin zbuluar rreth vitit 1829 kalimin dhe masivin e Hainit.
Unë u ndala në fshatin Ferdish, pasi kisha zbuluar bllokun e veçuar të masivit Imurça, i hijezuar nga një pyll i dendur dhe i shkëputur nga mali Ballkan nga një lumë i bukur i quajtur Sheluer, që kalohet tridhjetë hapa poshtë një ure druri, sepse në Turqi rrugët kalojnë mjaft shpesh pranë urave sesa sipër tyre. Në orën nëntë të mëngjesit, hyra në bogaz dhe, pasi ngjita për njëzet minuta një kreshtë të zhveshur, ku një hap i gabuar mund të më rrokulliste në përroin e Ferdish deresit (Tvardicka), arrita në rajonin e lëndishtës, për të dalë prej andej mu në këmbë të malit, pak më sipër Tanurkës. Kjo pjesë e Ballkanit është relativisht pak e ngritur dhe nuk gjeta aty atë platformë të zhveshur që kisha vënë re në Turianda Ballkan, në drejtim të burimeve të Osamës, që ekziston pak më në lindje, në Shipkë. Nuk isha më shumë se 1 900 metra lartësi absolute. Sa i takon anës fizike të kësaj shkretëtire, asnjë përshkrim nuk mund të japë shkëlqimin solemn dhe plot madhështi të saj.
Në dymbëdhjetë e gjysmë të drekës, kalova linjën e majave, dhe tre orë më vonë arrita Elenën pasi kisha kaluar tre apo katër katunde të shpërndara në shpatet e malit. Diku gjetkë kam thënë se linja e maleve Ballkan është e zënë nga një varg komunash bullgare, republika të vërteta të vogla që, përveç taksës dhe mbikëqyrjes së një shefi të vogël të rrethit i ndihmuar nga disa zaptije, qeverisen vetë në mënyrë patriarkale. Kryeqendra quhet plot thjeshtësi fshat dhe vendet e largëta, katunde. Fshatrat e thjeshta të rrafshinës janë të grumbulluara; ato rrallë arrijnë në 800 frymë, ndërsa fshatrat e malit, duke përfshirë këtu edhe fshatrat e vogla, kanë nganjëherë deri në 25 000 frymë. Rusët zbuluan fshatrat e Gabrovos dhe të Drjanovos; ndërsa unë Elenën dhe një pjesë të Trojanit.
Elena (Iliana e hartave) është një qytet i vogël dhe i bukur tregtar, që pretendohet se daton nga koha e perandoreshës Elena, gjë që duket mjaft e dyshimtë. Gërmadhat e vetme që pashë aty janë ato të një kështjelle ndoshta bizantine, në lartësinë e quajtur Kale-Bait (kodra e kështjellës). Regjistrimi zyrtar llogarit për Elenën 1 070 shtëpi dhe rreth 9 000 frymë; subashi dhe njerëzit e tij ishin turqit e vetëm të gjithë luginës.
Forma e përgjithshme e rrethinave është dhënë mirë në hartën e Kiperit dhe në skicën e gjeneralit Jokmus; por që të dy kanë bërë një gabim trashanik, duke treguar dy fshatra me emrin Plakova; fshati rrëzë maleve është fshirë, dhe ekzistenca e tij nëpër harta shpjegohet vetëm nga itineraret e kuptuara keq. Gjenerali Jokmus vinte nga lindja, nëpërmjet Stararjekës dhe Bebrovës: duke u nisur nga Elena, itinerari i tij dhe imi ngatërrohen pothuaj deri në Kyçyk-Çiflik (fertna e vogël). Unë bëj detyrën, duke treguar udhëtimin e tij, të botuar në Bulletin de la Sociëtë de gëographie të Londrës (1854) si më i miri që kam lexuar për Bullgarinë Lindore.
Nga Elena në Tirnova, ka dy rrugë: njëra, më e gjatë, nëpërmjet Zlataricës, tjetra nëpërmjet manastirit të Shën Nikollës. LJnë mora këtë të fundit, dhe zbrita nëpërmjet një pjerrësie të butë drejt rrafshinës së vogël të Szhenkos, që i ka dhënë nganjëherë emrin e vet Drenskës (Sienokor, gabimisht, te Kiperti). Duke filluar nga Krestula, vërejta gjurmën e një rruge romake që më humbi nga sytë dy orë më larg dhe, pasi ngjita e zbrita skajin e një pllaje të vogël rreth së cilës vërtitet lumi, u futa në grykën e Kapinovës, një e çarë e thellë midis dy degëve të malit Ballkan që mbyllin luginën e Elenës. Nu.k do të përshkruaj këtë grykë shumë të bukur që nxiti entuziazmin e vetë zotit Jokmus: do të them vetëm se, në dalje, u gjenda përballë manastirit të Shën Nikolla Kapinovskit, ndërtesë e madhe gjysmë e fortifikuar kundër ndonjë goditjeje të mundshme nga banditët e viseve fqinje dhe e zbukuruar me afreske të bukura bizantine, që bien në kontrast në mënyrë të çuditshme me ilustrimet me të cilat ndonjë piktor i keq kishte pasuruar muret e gjata dhe të bardha të manastirit.
Po të dëshiroja mund të kërkoja aty strehim sipas zakonit dhe do të më ishte dhënë menjëherë: por kur ke zaptije për shpurë, strehimi mund të hapë ndonjë telash, që vjen nga armiqësia fetare, kështu që parapëlqeva të fitoja një apo dy orë, duke u shtyrë deri në Kyçyk-Çiflik. Eca rreth gjysmë ore, përgjatë Drenskës, duke ndjekur një nga ata shtretërit e veçantë që lumenjtë e Bullgarisë gërmojnë në masat e thella të argjilës lyshtërore të cilat formojnë tokën pjellore të luginave të tyre.
Ajo ishte një hulli dyzet deri në pesëdhjetë hapa e gjerë, me brigje që binin pingul të paktën 4 metra nga lart; në atë hulli, gjarpëronte, si t'i tekej, shtrati i vërtetë i lumit, i gjerë 6 metra ose pak më shumë.
Pas Çifligut të Vogël, kalova njëri pas tjetrit dy qytete të vogla me njëfarë rëndësie tregtare dhe sidomos bujqësore: Rakovica e sipërme dhe e poshtme; me të mbërritur në majë të kodrës që ngrihet mbi të dyja qytetet, gjeta një mostër interesante të zotësisë kolonizuese të shqiptarëve të Epirit. Me sa duket, të sjellë mbi këtë shkëmb nga ndonjë pasha i Timovës, këta arnautë kishin formuar një koloni bujqësore po aq të lulëzuar sa kolonitë bullgare të Besarabisë. Shtëpitë e hijshme dhe të pastra u ngjasonin më shumë banesave të rrethinës së Kostandinopojës sesa të një fshati të malit Ballkan, ku spikatnin në mënyrë të veçantë kasollet e fshatarëve bullgarë të rrethinave. Në Arnaut-Këi, flitet vetëm greqisht; popullsia është rreth 800 frymë, megjithëse e pakësuar nga emigracionet e shumta në Moldavi-Vllahi, ku grekët dallohen përgjithësisht si bujq dhe fermerë të bojarëve.
Në zbritje të përroit të Arnaut-Këit, u gjenda përballë Tirnovës, me të cilën nuk do të merrem këtu, pasi e kam përshkruar tashmë në fillim të këtij artikulli.