Krah qytetarëve me të drejta të plota, në komuna jetonin bashkësi të tjera që nuk merrnin pjesë në jetën politike të komunës, pothuajse të renditura në mënyrë hierarkike, nga të cilat anëtarë të veçantë jo rrallë kishin statusin e habitatores. Në radhë të parë ishin tregtarë prej Venediku e Raguze. Qysh prej shekullit 11 ato ishin një pamje e zakonshme në portet e Arbërisë. Venediku gjithmonë kishte patur një interes të dyfishtë në hapësirën arbëre: në njërën anë ai donte të pengonte që portet e Durrësit dhe Vlorës t’u binin në duar sundimtarëve të Italisë së posht- me, qoftë normanëve, Staufeve, Anzhuve ose Aragonëve. Kjo për arsye se një fuqi e vetme në dy brigjet e Adriatikut jugor do ta kishte kërcënuar tregtinë venedike mu në nervin e saj. Nga ana tjeter Sinjoria ishte e interesuar, ashtu si dhe Republika e Shën Vlashit, në importin e prodhimeve bruto të Arbënsë si kripa dhe drithi, po ashtu dhe ushqime të tjera për furnizimin e banorëve të vet, si edhe për mëndafshin, i cili gjendej me shumicë sidomos përreth Vlorës. Ndërsa në shkëmbim tregtarët e huaj shisnin në tregun arbër prodhimet e manifakturave italiane të stofrave dhe sende luksi. Qysh herët venedikasit janë ngulur për kohë të gjatë në hapësirën arbëre. Më së pari në Durrës, ku ndihmuan në fund të shekullit 11 bizantinët të luftonin normanët, më vonë edhe, natyrisht vetëm si persona të veçantë e jo në bashkësi të mbyllura, prapa Vlorës. “Kolonia” venedikase e Durrësit ishte e privilegjuar nga Perandoria bizantine dhe varej nga një përfaqësues venedikas në Konstandinopojë. Tregtia e shekujve 11 dhe 12 nuk se arriti përmasa të mëdha, çka lidhej pa dyshim edhe me bllokimin e rrugëve të tranzitit drejt Lindjes, të cilat Bizanti i kishte fortifikuar edhe më shumë për shkak të kërcënimit të sulmeve normane. Ndryshim arriti të sjellë vetëm kryqëzata e katërt, e cila shkatërroi Perandorinë e vjetër bizantine. Në ndarjen e saj Venediku kishte siguruar krejt Epirin, po shpejt e humbi çdo interes për hapësirën arbëre për shkak të sipërmarrjeve shumë më fitimprurëse në Egje. Vetëm kështu mund të shpjegohet shfaqja jetëshkurtër dhe e mjerueshme e
dukatit venedik të Durrësit (1205 - rreth 1213), i cili u ngnt jo duke u nisur nga rëndësia e qytetit, por vetëm nga frika prej sulmeve gjenoveze në Adriatik? As njëra as tjetra palë nuk e mbajtën gjatë fiksionin e statusit të vasalit të principatës bizantine të Epirit kundrejt Republikës (1210). Jetëshkurtër do të ishte edhe aleanca me Gjorgj Nemanjën, sundimtarin e Zetës, e cila ishte lidhur për të siguruar një krah mbrojtjeje për Durrësin. Megjithatë për një periudhë të shkurtër Venediku ishte angazhuar edhe politikisht në bregun adriatik të Arbërisë. Tërheqja poetike nuk shpjegohej ekonomikisht. Kishte venedikas të veçantë që në shekullin 13 dhe në fillim të shekullit 14 hodhën themelet për fuqinë e tyre të mëvonshme në Arbërinë Venedike, Contannët në Vlorë dhe Bonzët në Shkodër bënin këtu tregti dhe siguruan edhe toka e troje, të cilat ua konfirmuan solemnisht edhe zotët e vendit. Politika e luftës e administratës anzhuine në Durrës (e ashtuquajtura Albanie prej vitit 1272) dëmtoi jo vetëm tregtitë e venedikasve por edhe të tregtarëve raguzanë, të cilët gjithmonë e më shumë po frekuentonin në shekullin 13 portet e Arbërisë. Të dyja republikat reaguan duke i zhvendosur pjesërisht tregtitë e tyre: Venediku po hynte gjithmonë e më shumë në jug duke u nisur nga baza e Spinaricës (në veriperëndim të Vlorës), Raguza vuri gurin e themelit të një monopoli faktik në Arbëri të veriut. Veçse venedikasit nuk u tërhoqën prej Durrësit një dokument i vitit 1282 dëshmon se aristokratë venedikas mbanin lidhje të ngushta me shtresën e lartë vendase dhe blinin troje në shkallë të gjerë, çka flet për një ngulim afatgjatë. Ishte me rëndësi ngritja e një kosullate venedike në Durrës (e dëshmuar në vitin 1282), e cila ishte fillimi i një sistemi përfaqësimesh në hapësirën arbëre që së shpejti do të fuqizohej. Në vigjilje të marrjes së pushtedt prej venedikasve, tregtia e tyre në Durrës kishte arritur lulëzim të vërtetë. Libri i kontabilitetit të fisnikut Andera q. Pietro Bolani regjistron si partner pothuajse të gjithë parinë e qytetit: arkipeshkvin katolik, i cili kishte blerë prej venedikasve stofra të shtrenjta, vikarin dominikan mjekun „mastro çane“ si dhe grekë të pasur dhe shumë tregtarë hebrej. Bolanit iu desh ti linte peng brezin e vet një fisnikut të ri, Francesco Zorzit - njëzet vjet më vonë po ky Zorzi do të merrte në Durrës si një nga mëkëmbësit e parë venedikas funksione të rëndësishme. Shumat e konsiderueshme të cilat morën trashëgimtarët e Bolanit prej debitorëve të tij në Arbëri - fjala ishte për 350 dukate floriri dhe rreth 850 perperë - janë një tregues i qartë i rëndësisë që i jepnin bregdetit arbër në gjysmën e dytë të shekullit 14 tregtarët venedikas.
Në Arbërinë e jugut venedikasit u përqendruan kryesisht në blerjen e mallrave të vyera si mëndafsh krudo, dyllë dhe kërmëz, të cilat i blinin prej nëpunësve dhe tregtarëve bizantinë. Jo më kot ndalonin prej vitit 1307 mudet venedike në portet e Vlorës dhe të Artës. Raguzanët, që administroheshin deri më 1358 prej Venedikut, morën përsipër eksportimin e mallrave në masë, si drithë e kripë.
Në mbretërinë e Serbisë venedikasit i kryenin tregtitë e tyre duke u nisur prej portit kryesor Kotor; me qytetarët e këtushëm venedikasit e ngulitur në Kotor kishin krijuar qysh në fillim të shekullit 14 shoqëri tregtare. Tregtarët venedikas e forcuan edhe më shumë pozitën e tyre në qytet duke blerë troje e toka. Pionierët e parë të tregtisë me Arbërinë mbërritën në Shkodër rreth vitit 1330. Për sa kohë Kotori ishte në periudhë lulëzimi, venedikasit nuk kishin ndonjë arsye të përdornin si baza portet më të vogla të Arbërisë së veriut, pasi të gjitha llojet e mallrave kalonin nëpërmjet Kotorit. Ari, argjendi, plumbi, bakri, bagëtia e imët, lëkurët, mjalti, dylli dhe mëndafshi i papërpunar shkonin drejt veriut, stofrat dhe armët vinin prej Italisë. Vetëm kur Kotori u përfshi në luftëra pas vdekjes së car Stefanit dhe u sfidua keq nga konkurrenca raguzane, tregtarët venedikas e panë të udhës që të shihnin për ndonjë bazë më të sigurtë. Kështu ishte shumë e volitshme oferta e zotërve të Zetës prej derës së Balshajve që të forcohej tregtia në vendin e tyre. Prej viteve 1360 fillojnë e shfaqen më shpesh në Ulqin dhe Tivar pjesëtarë nga dyert aristokrate Condulmer, Guoro, Bollani dhe Gritti. Më 1370 zoti i vendit Gjergji I Balsha u akordoi atyre një privilegj tregtie në Ulqin. Megjithatë veprimtaria e tyre as që mund të krahasohet si sasi dhe si numër me ato të tregtarëve pjesëmarrës në tregtinë e dikurshme të Kotorit. Megjithatë në vitin 1380 thuhej se venedikasit ishin të shumtë në Ulqin. Ashtu si në Durrës edhe në Kotor, prej fundit të shekullit 13, dhe në Ulqin prej privilegjimit nga Balshajt - konsujt venedikas filluan t’i përfaqësojnë interesat e vendasve të tyre kundrejt komunës dhe zotërve të vendit, e po ashtu të njoftonin Senatin lidhur me ndodhitë në hapësirën arbëre. Shpejt konsullatat do të bëheshin, edhe vetëm për shkak të qëndrueshmërisë së tyre si institucione, një faktor i rëndësishëm pushteti në kundërshtitë qyterare midis komunës dhe zotërve territorialë. Përfaqësuesit e Venedikut në rast konfliktesh në zonën e tyre të veprimit, ndërhynin edhe në çështjet e shteteve të vogla ballkanike për të mbrojtur veprimtarinë ekonomike të venedikasve. Te Republika shihnin shpëtimin e tyre fisnikët e interesuar për tregti, oborrtarët e trembur nga afrimi i osmanëve, kisha katolike që brengosej për fenë dhe pronat e veta; shtresat më të ulëta duhet të kenë pritur përmirësim të fatit të tyre nën sundimin venedik që njihej për drejtësinë e tij. Prania e një konsulli venedikas për zotin e qytetit përb- ënte një kërcënim. Por meqë ata vetë ishin nën trusninë e osmanëve dhe u duhej patjetër tregtia me Republikën detare të Adriatikut, nuk guxomn të vepronin kundër konsullit dhe venedikasve të ngulitur në qytetet e tyre. Aty rreth fundit të shekullit 14, kolonitë venedike në Durrës në masë më të vogël në Ulqin dhe Shkodër përfaqësonin një fuqi që ish shumë më e madhe sesa do mund të mendohej nga numri i vogël i venedikasve që jetonin në vend.
Raguzanët dhe kotorasit nuk zotëronin sikurse Venediku flotë luftarake dhe lidhje të largëta mesdhetare në tregti, që të mund ti hidhnin në fushën e lojës. Për banorët e qyteteve bregdetare këta nuk ishin pika të fuqishme referimi politik, nuk ishin aleatë të mundshëm kundër osmanëve, por nga ana tjetër ishin tregtarë të mirënjohur për ta. Prej shekullit 13 anijet raguzane ndalonin në portin e Durrësit, në shekullin 14 ata blinin prodhime bujqësore në gjithë hapësirën e Arbërisë; ata zotëronin tregtinë me karvane përgjatë rrugës së Zetës, shisnin kripë e pëlhura dhe sillin në bregdet argjend dhe plumb. Mbretërit serbë dhe zotërit vendas e nxisnin veprimtarinë e tyre duke u bërë lëshime doganore. Sa për kolonëtë e tyre dimë që ajo e Durrësit në fund të shekullit 14 ishte shumë e çorganizuar, ndërsa ajo e Shkodrës kishte deri dhe një kishë të vetën të emërtuar pas patronit të qytetit, Shën Vlashit Mirëpo bashkësive raguzane u mungonte përfaqësimi institucional dhe bashkimi i brendshëm i venedikasve, ndaj ata nuk shfaqen askund si faktot në politikën e qyteteve.
Fuqia e tretë dhe më e dobët tregtare në hapësirën arbëre vinte nga Kotori i afërt ashtu si venedikasit dhe raguzanët edhe kotorasit blinin në radhë të parë dridhë dhe kripë për nevojat e vendit të tyre. Dëshmohet një udhëtim i tillë i parë për Arbërinë e jugut në vitin 1335. Prej Durrësit ata merrnin zakonisht kripën, të cilën ua shisnin në tregun e tyre të kripës banorëve të malësive. Gjatë luftës së Chioggias Raguza u përpoq ta detyronte Durrësin që ta ndalonte këtë eksport kripe.
Marrëdhëniet e Kotorit me qytetet bregdetare, sidomos me Tivarin ishin shumë të vjetra, e në të vërtetë Republika e Shën Trifonit do të kish qenë fuqia e parë e natyrshme tregtare së paku në hapësirën e Arbërinë veriore. Mirëpo qyteti prej viteve 1360 u ndodh në një periudhë gati gjashtëdhjetëvjeçare luftërash dhe rrethimesh gati të pandërprera që e rrënonin çdo tregti.
Së fundi në portet e Arbërisë jugore e të mesme shfaqeshin herë pas here në portet e Arbërisë jugore dhe të mesme tregtarë prej Markeve, për shembull nga Ankona dhe Ortona, prej Puljes nga Brindizi. Arikonitanët udhëtonin edhe në Lezhë. Vetëm se ata nuk ngritën koloni në shekullin 14.
Krahas tregtarëve të huaj jetonin këtu edhe hebrej si morantes ose habitatores. Në Durrës bashkësia e tyre ishte e vogël dhe e varfër; ndërsa në Vlorë në shekullin 15 ata merrnin pjesë edhe në veprime tregtare në shkallë të madhe.
Nuk mund të përjashtohet krejt që të kenë jetuar në një numër të vogël në qytete edhe turq, sidomos në Shkodër, në afersinë e së cilës ekzistonin dy fshatra, Turki dhe Saraçinopoli, me emra që flasin për ndikim musliman.
Ndërkohë që banorët përreth kishin vetëm disavantazhe politike, lypsarët, vagabondët, hajdutët, kurvat dhe leprozët bënin pjesë në grupet në skaj të shoqërisë. Në burimet ato shfaqen shumë pak.
Statuti i Shkodrës, i vetmi tekst që përshkruan jetën e brendshme të një komune, përkatësisht kodifikimin e saj të dëshirueshëm, përmban një listë gjobash për përleshje dhe vjedhje. Ndërsa kush godiste një nëpunës ose i shkulte mjekrën një tjetri, merrte vetëm gjoba dhe nuk shtyhej aspak nga qendra e shoqërisë. Nga ana tjetër mënjanimi i grupeve në skaj të shoqërisë duket nga sharjet që përmbahen në Statut: aty shikon se “latrone, fiol de putana, raualioso, spnro, asino, speçuro ” për burra dhe “putana, latrona, rujfiana” për gratë ishin shprehje nga ato që i zbaznin me qejf shkodranët.
Pos hajdutëve edhe prostitutat shiheshin shumë shtrembër. Janë i vetmi grup që duhet të ketë një veshje e cila të dallohet prej asaj të „njerëzve të ndershëm“, këtu „zonjave fisnike“, madje udhëzoheshin të mos u afroheshin „grave të ndershme“ (bona femend). Prostitutave mund edhe t’u hiqej trashëgimia e të dëboheshin prej familjeve të tyre. „Njerëzit e ndershëm“ (boni homines) në kuptimin shoqëror, kujdeseshin që të mbanin distancë të dukshme nga “të pandershmit”.
Leprozët zakonisht silleshin në spitale të posaçme për ta. Nuk kuptohet nga dokumentet nëse ka pasur të cila në afërsi të qyteteve. Por njihet bamirësia e benediktinëve të Rotezos, që kujdeseshin për këta fatkëqinj.