Mihali VIII doli fitimtar nga lufta mbrojtëse kundër agresionit perëndi- mor, por, me gjithë përpjekjet e tij, nuk arriti veçse të korrte suksese shumë të kufizuara në orvatjet e tij për të rifilluar ofensivën dhe për të rifituar provincat e dikurshme bizantine.
Gjysma veriore e Gadishullit Ballkanik mbeti në duart e sllavëve. Edhe nëse Mihali VIII arriti t'i shkëpusë Bullgarisë së dobësuar disa territore, fuqia serbe gjithnjë rritej, rrezikonte t'i shkëpuste territore të tjera. Në det vazhdonin të sundonin republikat detare italiane. Me një përpjekje të jashtëzakonshme, Perandoria Bizantine mundi të ripushtonte një pjesë të Peloponezit, por pjesa më e madhe e tij vazhdoi të ishte nën sundimin e frakëve. Nën sundimin frëng, ndodheshin edhe Atika me Beotinë së bashku me ishujt e afërt. Thesalia dhe Epiri, Etolia dhe Akarnania ndodheshin nën sundimin e Engjëllorëve dhe e kundërshtonin me ngulm autoritetin perandorak. Në asnjë krahinë tjetër orvatjet e paleologëve nuk kishin dështuar aq tepër sa në këto shtete separatiste greke. Ashtu si katastrofa e vitit 1204 ishte përgatitur nga një proces i brendshëm shthurjeje të shtetit bizantin, po ashtu edhe tani, ishin pikërisht forcat separatiste greke që e kundërshtonin me energjinë më të madhe veprën e unifikimit. Në këtë kuadër Thesalia, me latifondistët e vet të fuqishëm grekë, qëndronte në krye të luftës kundër orvatjeve që po i bënte perandori për të rivendosur kontrollin në Gadishullin Ballkanik.
Ndërkaq, luftërat e vazhdueshme në Ballkan dhe lufta rraskapitëse mbrojtëse kundër rrezikut anzhuin i kishin shteruar plotësisht fuqitë e Perandorisë Bizantine. Politika e Mihalit VIII kishte diçka të përbashkët me atë të Manuelit, kryesisht në parimet dhe në metodat, në guximin dhe nëgjerësinë e konceptimit të tyre, në orientimin e njëjtë të politikës së tyre të jashtme drejt Perëndimit, si në ndërmarrjet pozitive ashtu dhe në pasojat negative. Ishte një politikë perandorake e përmasave të mëdha, e cila ndikonte në kursin e ngjarjeve botërore, që nga Egjipti deri në Spanjë. Por ajo ishte një barrë e padurueshme për shtetin bizantin. Ashtu si njëqind vjet më parë ambicia e Manuel Komnenit për të krijuar një perandori universale, e kishte privuar perandorinë nga energjitë e saj të fundit, e njëjta gjë ndodhte tani nga orvatjet e Mihal Paleologut për ta bërë Bizantin një fuqi të madhe. Ashtu si njëqind vjet më parë edhe tani aftësia mbrojtëse e Perandorisë Bizantine në Azi ishte asgjësuar, madje tani duke sjellë pasoja akoma më të rënda. Si atëherë edhe tani burimet ushtarake dhe financiare të perandorisë ishin shteruar. Edhe tani kjo shkaktoi një kundërgoditje: filloi dekadenca e Perandorisë Bizantine pa asnjë shpresë për ta rimarrë veten. Megjithatë ka një ndryshim të qartë midis perandorisë akoma dinjitoze të Mihalit VIII dhe shtetit të mjeruar të pasardhësit të tij. Nën pasardhësit e Mihalit VIII, Bizanti u bë një shtet i vogël dhe në fund të fundit një pre e politikës së fqinjëve të tij.
Është bërë zakon që kësaj kthese t'i jepet një shpjegim i thjeshtuar: Mihali VIII ishte një burrë shteti gjenial ndërsa pasardhësi tij Androniku II një sovran i dobët dhe i paaftë. Në të vërtetë, dekadenca e shpejtë e fuqisë bizantine, duke filluar nga shek. XIII ka rrënjë më të thella. Dobësitë e brendshme të shtetit qenë të pashërueshme dhe rritja e presionit të jashtëm e shpuri Bizan- tin në mënyrë të pashmangshme drejt katastrofës. Organizimi i shtetit ishte minuar dhe pas sforcimeve të tepruara që Mihali VIII i imponoi perandorisë, reaginu ishte i paevitueshëm. Kësaj duhet t'i shtohet fillimi i ekspansionit të osmanëve dhe të serbëve, fuqia e të cilëve po zhvillohej me shpejtësi. Ky eks- pansion përfaqëson karakteristikën e epokës së re që po fillonte. Kundër këtij presioni që vinte nga dy fronte, nga Lindja dhe nga Ballkani, shteti bizantin, ushtarakisht dhe financiarisht i rrënuar, ishte i pafuqishëm. Janë këto faktorë të politikës së brendshme dhe të jashtme, dhe jo cilësitë personale të sovra- nëve, që shpjegojnë perëndimin e fuqisë bizantine.
Sigurisht, Androniku II (1282-1328) nuk ishte një burrë shteti me peshë, por nuk ishte as kaq i dobët dhe i paaftë, sikurse zakonisht e cilësojnë. Poli- tika e tij nuk ishte pa gabime serioze, por duhet të pranojmë se ai ndërmori edhe një varg masash të rëndësishme dhe të zgjuara. Atij nuk i mungonte aftësia për të kuptuar kërkesat e shtetit. Nuk ishte faji i tij nëse në një situatë kaq të pashpresë, të gjitha orvatjet për riorganizimin e shtetit kishin një efekt të kufizuar. Ngjarjet që rridhnin i bënin ato të padobishme. Veç kësaj ai zotëronte një kulturë shumë të ngritur dhe tregonte një interes të thellë për shkencën dhe për letërsinë. Njerëz me aftësi të lartë intelektuale si Theodor Metohiti dhe Niqifor Gregora ishin ndër këshilltarët e tij më të afërt. Nëse koha e Paleologëve ishte një epokë e lulëzimit të madh kulturor, nëse Kostan- dinopoja, me gjithë dekadencën politike, mbeti një nga qendrat intelektuale të botës, një pjesë e meritës i takon padyshim këtij Androniku përndryshe kaq të përçmuar.
Që në kohën e sundimit të babait të tij, Androniku II kishte marrë pjesë në drejtimin e punëve politike si bashkëperandor. Gjatë qeverisjes së tij do të zhvillojë një rol akoma më të rëndësishëm i biri i tij, bashkëperandori Mihali IX (vdekur më 1320). Rëndësia gjithnjë në rritje e detyrës së bashkëperandorit është një fenomen karakteristik i kohës së Paleologëve. Ajo gjen edhe një shprehje formale në barazimin e titujve të perandorit titulluar dhe të bashkëperandorit: jo vetëm perandori sundimtar, por me pëlqimin e tij, edhe bashkëperandori i parë si trashëgimtar më i afërt mund të mbajë si titullin e basileus-it ashtu dhe atë të autokrator-it. Këto janë hapat e para të shndërrimit të qeverisjes autokratike të centralizuar në një qeverisje ku tani përfshihen të gjithë pjesëtarët e familjes perandorake, të cilët përpiqen të mbajnë të bashkuara provincat me prirje separatiste.
Tashmë, lindi ideja e një ndarjeje të perandorisë, edhe pse në fillim erdhi si rezultat i një koncepti nga jashtë, perëndimor. Ishte gruaja e dytë e perandorit Androniku II, Irena (Jolanda) e Monferratos, e cila në interes të fëmijëve të saj dëshironte një copëtim të perandorisë midis gjithë pnncërve perandorakë. Megjithatë është kuptimplotë, për këtë fazë të zhvillimit, refuzimi i vendosur që plani i perandoreshës ndeshi në atë çast. Androniku II e hodhi poshtë planin e gruas së tij. U shkaktua kështu një grindje e ashpër: perandoresha e braktisi kryeqytetin dhe shkoi në Selanik, hyri në lidhje me dhëndrin e saj, mbretin e Serbisë Milutinin dhe kërkoi t'i siguronte njërit prej djemve të saj trashëgimin e fronit serb. Por edhe këtu planet e saj dështuan sepse këtyre princërve të Hastuar nuk u pëlqente jeta e thjeshtë në Serbi.
Nëkëtëkonfliktgjenteshprehjepërplasjamidiskonceptitromano-bizantin dhe atij perëndimor. Në themel të pretendimeve të perandoreshës qëndronte një përzierje e së drejtës publike me të drejtën private. Kjo kuptohej fare mirë në Bizant. "Gjë e pa dëgjuar,- shkruante Niqifor Gregora, ajo dëshironte që djemtë e perandorit të mos mbretëronin si monarkë, sipas modelit të vjetër romak, por që, sipas modelit latin, të ndanin qytetet dhe krahinat, në mënyrë që secili nga djemtë e tij të administronte pjesën e veçantë që do t'i jepej në pronësi personale. Pjesët e veçanta do të trashëgoheshin nga prindërit sipas ligjeve të pronësisë private, dhe kështu do të kalonin tek fëmijët e tyre dhe tek fëmijët e fëmijëve të tyre, kjo perandoreshë,- shpjegon Niqifor Gregora,- ishte me origjinë latine dhe nga latinët e mori këtë sistem të ri, të cilin kërkoi ta fuste tek romejtë."
Megjithatë, Bizanti i qëndroi besnik unitetit të perandorisë. Porstruktura shtetërore po shpërbëhej përherë e më tepër dhe lidhja midis qendrës dhe provincave po bëhej gjithnjë e më e dobët. Në fakt prej kohësh provincat ishin të lidhura me pushtetin qendror vetëm nëpërmjet presionit të guvernatorit. Për këtë arsye zakonisht emëroheshin si guvernatorë, farefis të perandorit ose oborrtarë të zgjedhur midis atyre që rrinin më pranë perandorit. Ata ndryshoheshin shumë shpesh, meqenëse besimi nuk kishte jetë të gjatë, dhe nëse kjo lidhje e dobët këputej, provinca binte nën pushtetin e latifondistëve lokalë. Sistemi administrativ bizantin, i cili kishte qenë lavdia dhe skeleti i shtetit bizantin, e humbi karakterin e vet rreptësisht centralizues dhe struk- turën e vet të përpiktë hierarkike.
Hipja e dinastisë së Paleologëve në fronin bizantin, përfaqëson një fitore të fisnikërisë së lartë bizantine. Procesi i feudalizmit rimori hov dhe në shek. XIV arriti kulmin e vet. Pronarët e tokave laikë dhe kishtarë i rritën pronat e tyre dhe numrin e paroikëve të tyre dhe siguruan privilegje gjithnjë e më të gjera dhe shpesh herë fituan imunitetin e plotë. Në kushtet e varfërisë së përgjithshme, ata bënin një jetë të izoluar por plot luks duke iu shmangur përherë e më tepër punëve të shtetit. Përkundrazi, në të njëjtën kohë ndodhi jo vetëm rrënimi i pronës fshatare por edhe i pronësisë tokësore të fisnikërisë së vogël së paprivilegjuar, e cila humbi tokat e saj dhe krahun e punës në favor të pronarëve të mëdhenj. Dhe kjo ndodhi kryesisht sepse vetëm latifondistët e mëdhenj që dispononin kapitale të mëdha ishin në gjendje t'u rezistonin rrënimeve të tmerrshme që shkaktonin ekspeditat armike.
Ky proces e dobësoi shtetin jo vetëm nga pikëpamja politike por edhe nga ana financiare, dhe për më tepër ushtarake. Meqenëse pronësia e madhe tokësore shkëputej gjithnjë e më tepër nga detyrimet e fiskut dhe meqenëse ajo gllabëronte pronësinë tokësore të fshatarëve që paguanin taksa si dhe atë të fisnikërisë së vogël, të ardhurat e shtetit pakësoheshin në mënyrë të konsiderueshme. Kësaj duhet t'i shtohen arbitraritetet gjithnjë e më të rën- da të administratës së taksave. Ashtu si pronarët e mëdhenj të dikurshëm të tokave, edhe pronjarët e tanishëm fitonin privilegje të reja. Ndërsa në fillim koncesionet në pronoia ishin një zotërim i përkohshëm, me kusht dhe jo i trashëgueshëm, tani pronjarët siguronin gjithnjë e më shpesh të drejtën që t'ua jepnin trashëgimtarëve të tyre koncesionet dhe të ardhurat që vinin prej tyre. Mihali VIII, në kohën kur hipi në fron, i shndërroi pronjat në zotërime të trashëgueshme. Sipas shprehjes së gjetur të Pahimerit, ai i bëri të përher- shme pronja-t e tyre që ishin dhënë vetëm përkohësisht. Me kalimin e kohës qeveria perandorake ishte përherë e më tepër e gatshme që të kënaqte kërke- sat e pronjarëve që kishin këtë prirje. Nga ana tjetër koncesionet e pronoia-s vazhdonin të ishin një pronë e tipit të veçantë, për faktin se një koncesion i pronoia-s së trashëgueshme nuk mund të tjetërsohej dhe mbetej e lidhur me detyrimin e shërbimit ushtarak, e cila trashëgohej me vetë pronësinë. Por edhe nëse pronoia e trashëgueshme nuk pushonte së qeni një pronësi e pat- jetërsueshme e lidhur me detyrimin ushtarak, mundësia për t'i trashëguar pronat përfaqësonte padyshim një ndryshim të konsiderueshëm të sistemit fillestar. Ai ishte një shenjë e qartë e dobësimit të vazhdueshëm të pushtetit qendror dhe e gjunjëzimit të vazhdueshëm të tij përballë pretendimeve të fisnikërisë së fuqishme feudale.
Dekompozimi i sistemit të pronoia-s në periudhën e Peleologëve shfaqet qartë edhe në faktin se tani ushtria bizantine përbëhej nga mercenarë të huaj jo thjesht në shumicën e saj, si në kohën e Komnenëve, por në shumicën dërrmuese të saj. Nga kjo rridhte një rëndim i madh i financave të shtetit. Nevoja për të mbaj tur trupa të shumta mercenare në funksion të politikës së jashtme ambicioze të Mihalit VIII dhe të obligimeve të shumta ushtarake që rridhnin prej saj, e tërhoqi perandorinë drejt katastrofës financiare. Efektivat e ushtnsë bizantine gjatë sundimit të Mihalit VIII arrinin në disa dhjetëra mijë njerëz meqenëse më 1263 u caktuan për në Peloponez jo më pak se gjashtë mijë kalorës vetëm për të ruajtur rendin, dhe më 1279 morën pjesë në një fushatë në Bullgari jo më pak se dhjetë mijë ushtarë. Në krahasim me kohën e mesme bizantine ose me epokën e Komnenëve, këto janë padyshim shifra modeste. Por për shtetin e varfëruar bizantin të periudhës së vonë kjo ushtri me radhët e saj mercenare përfaqësonte një peshë financiare të papërballueshme. Efektivet e ushtrisë duhej të zvogëloheshin në mënyrë drastike dhe Androniku II ashtu bëri. Por e kaloi masën. Ai besoi se mund të hiqte dorë krejtësisht nga flota, ndërtimi i së cilës kërkonte shpenzime veçanërisht të mëdha.58 Ai mendonte se mund të mbështetej te fuqia detare e aleatëve gjenovezë. Por duke u vënë nën vartësinë ushtarake ai e shtonte në tepër peshën e vartësisë ekonomike nga Gjenova. Edhe ushtria tokësore u zvogëluasë tepërmi. Fuqia ushtarake bizantine arriti në një nivel tepër të ulët, në një "ushtri qesharake" madje "krejtësisht të paqenë", siç shpreheshin bashkëkohësit. Padyshim këto gjykime përmbajnë edhe një dozë të mirë teprimi. Por ato janë tregues i përshtypjes që bëri në popullsinë bizantine pakësimi i forcës ushtarake të Bizantit, që ndonëse ishte i nevojshëm ishte kryer në mënyrë tepër të nxituar. Tepër i madh ishte ndryshimi midis efektivave ushtarake madhështore të Mihalit VIII dhe atyre fare modeste të pasardhësit të tij. Në fakt, duke filluar nga fundi i shek. XIII, Bizanti pati shumë rrallë një ushtri me më shumë se dy mijë ushtarë. Dhe vetëm ky fakt shpjegon përse Bizanti humbi pozitën e një fuqie të madhe dhe përse nuk qe më në gjendje t'i rezistonte presionit të fuqisë shumë herë më superiore të osmanëve.
Një simptomë e rëndësishme krizës financiare ishte zhvleftësimi i moned- hës së artë bizantine. Monedha filloi të pritej me një përzierje metalesh me vlerë të ulët. Pas zhvleftësimit të madh që nomisma bizantine kishte pësuar në mes të shek. XI, ajo e kishte rimarrë veten deri në njëfarë shkalle në mes të shek. XII kur përmirësimi i gjendjes krijoi mundësinë e prerjes së moned- hës me një përzierje dukshëm më të mirë. Në fillim të shek. XIII monedha bizantine prej ari dukej se kishte akoma një vlerë të barabartë me 90 % të vlerës nominale. Si rrjedhim hyperpyron-i - siç quhej zakonisht monedha e artë bizantine që nga koha e Aleksit I - pësoi një zhvleftësim të ri, i cili e përmbysi përfundimisht prestigjin e tij jashtë vendit. Duke filluar nga mesi i shek. XIII monedha e artë bizantine, e cila dikur sundonte në mënyrë të pak- undërshtueshme në tregun botëror, po zëvendësohej përherë e më tepër nga monedha e re e artë, nga "monedha e mirë e artë" e republikave italiane. Përqindja e arit në hyperpyron-in ishte pakësuar që në kohën e Johan Vatacit në vetëm dy të tretat e vlerës nominale, domethënë 16 karat, dhe pas ripush- timit të Kostandinopojës nën Mihal Paleologun ra në 14 karat. Në periudhën e vështirë që përjetoi Bizanti në fillim të shek. XIV, hyperpyron-i zbriti në gjysmën e vlerës së tij fillestare. Pasojë e saj ishte një rritje e fortë e çmimeve dhe shtrenjtimi i sendeve ushqimore për shumicën e popullsisë do të thoshte: uri. Shumë veta u bënë lypsa.
Sëmundja nuk ishte më e shërueshme. Në periudhën e mëvonshme monedha bizantine u zhvleftësua përherë e më tepër si pasojë e keqësimit të vazhdueshëm të gjendjes së përgjithshme dhe të vështirësive ekonomike gjithnjë në rritje. Kriza ushqimore rëndonte përherë e më shumë mbi popullsinë bizantine. Për të rritur të ardhurat e shtetit, që ishin pakësuar shumë, Androniku mori disa masa fiskale që nuk munguan të japin njëfarë rezultati. Të ardhurat vjetore nga taksat u rritën në një milion hyperpyra.66 Por kjo rritje e peshës fiskale e keqësoi edhe më tepër gjendjen e popullsisë. Këtu ndikoi edhe rritja e detyrimeve në natyrë nëpërmjet krijimit të një takse të re, të quajtur sitokridon, në bazë të së cilës çdo punëtor bujqësor duhej t'i dorëzonte shtetit një pjesë të korrjes në natyrë dhe konkretisht gjashtë babune grurë dhe katër babune thekër për çdo zeugarion.67 Por Androniku II u përpoq të siguronte të ardhura suplementare jo vetëm duke shtuar taksat por edhe duke u orvatur t'ua kufizonte imunitetin latifondistëve të mëdhenj. Lloje të ndryshme të taksave siç qe taksa mbi tokën, në përgjithësi u përjashtuan nga imuniteti. Sidoqë shpesh herë perandori e shihte veten të detyruar t'i për- jashtonte nga kjo normë feudalët më të fuqishëm dhe manastiret më me influ- encë, këto masa gjithsesi sillnin rritjen e të ardhurave të shtetit.
Sesa i madh ishte varfërimi i Bizantit, e tregon fakti se shuma e siguruar nga Androniku, bashkëkohëtarëve u dukej shumë e lartë. Por ndërsa në fillim të mesjetës bizantine të ardhurat vjetore të shtetit bizantin arrinin rreth shtatë-tetë milion nontisnta në vlerën nominale, tani të ardhurat nga taksat arrinin me vështirësi në një milion monedha ari, pa llogaritur faktin se tashmë kjo monedhë kishte zbritur në gjysmën e vlerës së saj fillestare. Por para reformës fiskale të Andronikut të ardhurat ishin natyrisht akoma më të ulëta. Vetëkuptohet se taksat nuk ishin i vetmi burim i të ardhurave të Perandorisë Bizantine, por ato përfaqësonin në çdo rast pjesën më të rëndësishme të buxhetit, meqenëse të ardhurat doganore shkonin jo në arkat e perandorisë por të republikave detare italiane.
Rritja e të ardhurave duhej të shërbente nga njëra anë për të mbuluar shpenzimet e zakonshme administrative, nga ana tjetër për haraçet që u jepeshin fqinjëve të fuqishëm, më në fund për mbajtjen e një flote prej njëzet anijesh triremëshe dhe të një ushtrie të përhershme prej tre mijë kalorësish, nga të cilët dy mijë duhej të dislokoheshin në Europë dhe një mijë në Azi. Perandori u përpoq kështu të korrigjonte pakësimin e nxituar të efektivave ushtarake, bërë prej tij nën presionin e shtrëngesës financiare. Por sa i varfër ishte programi që ai mendonte të realizonte! Asgjë e çuditshme pra nëse haraçet që u jepeshin fuqive fqinjë bëheshin zëri më i rëndësishëm i daljeve në buxhetin bizantin. Meqenëse vendi nuk mund të mbrohej me forcën e armëve, kërkohej të ruhej paqja duke paguar me të hollat e kursyera. Niqifor Gregora e krahason në mënyrë therëse këtë qëndrim me atë të atij që "për të blerë miqësinë me ujqit, hap damarët në pjesë të ndryshme të trupit të vet dhe lë që ujqit të thithin dhe të ngopen me gjakun e tij." Bizanti u bë një shtet i vogël që ushqehej me një të kaluar të madhe dhe që shkonte drejt shembjes sepse nuk mund t'u përgjigjej detyrave që kishte trashëguar dhe sepse pozita gjeografike ia bënte të pamundur mbajtjen e ekzistencës së vet.
Politika e Andronikut ndryshoi rrënjësisht nga ajo e të atit të tij përveç fushave të tjera - edhe në lëmin kishtar. Edhe këtu situata kërkonte një kthesë të plotë. Vazhdimi i politikës unioniste kishte humbur çdo kuptim. Bashkimi kishte vdekur, në mos që kur hipi në fronin pontifikal Martini V, të paktën që nga Mbrëmësorja Siciliane. Fill pasi hipi në fron, Androniku II e hodhi poshtë solemnisht, politikë nunioniste për të inauguruar një vijë rreptësisht ortodokse. Johan Bekkosi u detyrua ta braktisë fronin e patrikut të Kostandinopojës. Këtë e zuri përsëri Josifi që ishte hequr pas koncilit të Lionit. Pak më vonë Joasafi vdiq dhe vendin e tij e zuri i dituri Grigor i Qipros. Kriza e rëndë shpirtërore ishte kapërcyer dhe perandoria u çlirua nga ankthi që rëndonte mbi të që nga ditët e koncilit të Lionit. Por u desh shumë kohë që jeta kishtare bizantine të gjente ekuilibrin që kishte humbur. Përsëri shpërtheu lufta midis fraksionit të asketizmit të rreptë të zelotëve dhe prirjes së moderuar filo-qeveritare të të ashtuquajturve politikanë. Zelotët, të cilët vazhdonin ta shpallnin besnikërinë e tyre ndaj patrikut Arsen, vdekur tashmë prej shumë kohe, kundërshtonin autoritetin kishtar dhe qeveritar. Por sado të ashpra që ishin, këto luftëra nuk sollën asgjë. Në fillim të shek. XIV arsenitët, me përjashtim të disa fanatikëve, u pajtuan me autoritetet kishtare që sundonin në atë kohë.
Rëndësia e Kishës dhe ndikimi i saj mbi tërë jetën shpirtërore të peran- dorisë e arritën pikën e tyre më të lartë gjatë sundimit të perandorit orto- doks Androniku II. Në mënyrë të veçantë u rrit ndikimi i monarkizmit. Pas krizës së gjatë të shkaktuar nga sundimi latin, pas provave të hidhura të ko- hës së bashkimit kishtar, u hap për manastiret bizantine një epokë e lulëzimit shpirtëror dhe material. Manastiret bizantine, sidomos manastiret e nderuara të Malit të Shenjtë, jetuan kohën e tyre të artë. Ndikimi i tyre shpirtëror rritej jo më pak se pronat e tyre tokësore. Ndërkaq, manastiret e Malit të Shenjtë, të cilët që nga kohët e Aleksit I Komnen ishin vënë drejtpërdrejt nën vartësinë e perandorit, me anën e një krisobule të nëntorit 1312 kalonin nën autoritetin e patrikut të Kostandinopojës. Që nga ajo kohë, protos-i i Malit të Shenjtë, kreu i këshillit të abatëve të të gjithë manastireve të Athosit, do të emërohej jo më nga perandori, por nga patriku. Në këtë kohë u bë një shpërndarje e re e peshkopëve dhe një sistemin i ri i jerarkisë - e cila që nga koha e Leonit VI nuk kishte pësuar veçse modifikime të dorës së dytë - për t'ia përshtatur kërkesave të kohës. Gjithnjë e më tepër po bëhej e dukshme pabarazia midis sferës së ndikimit të Kishës Bizantine dhe territorit të shtetit, i cili ngushtohej përherë e më tepër. Ndërsa shteti po shpërbëhej, patriarkati i Kostandinopo- jës mbetej qendra e botës ortodokse dhe kishte nën varësinë e vet seli metropolitane dhe kryepeshkopata si në territoret e humbura të Azisë së Vogël dhe të Ballkanit, ashtu dhe në krahinat e Kakuazit, në Rusi dhe në Litani. Kisha ishte elementi më i qëndrueshëm në Perandorinë Bizantine.
Përballë dobësisë ushtarake dhe financiare të perandorisë, Androniku II ndoqi një politikë të jashtme tepër të moderuar. U përpoq të garantonte kudo kufijtë e vet me traktate paqeje dhe miqësie, edhe përballë fuqive perëndimore, të cilat kishin pretendime mbi Bizantin, me gjithë faktin se, pas Mbrëmësores Siqeliane, nuk kishte rrezik serioz nga kjo anë. Pas vdekjes së parakohshme të gruas së tij të parë, Ana e Hungarisë, më 1284, Androniku u martua me Irenën, vajzën e markezit të Monferratos. Ranë kështu poshtë pretendimet e derës së Monferratos mbi kurorën e Selanikut, meqenëse markezi, në atë kohë mbret titullar i Selanikut, hoqi dorë nga të drejtat e tij të dyshimta në favor të bijës së tij, perandoreshës së Bizantit. Me të njëjtin synim, perandori kërkoi të merrte nuse për djalin dhe trashëgimtarin e tij, Mihalin IX, Katerinën de Courtenay, vajzën e Filipit dhe mbesën e Baleduinit II, e cila në perëndim konsiderohej perandoreshë e ligjshme e Kostandinopojës. Por me gjithë tratativat e gjata që u zhvilluan për këtë projekt që nga viti 1288 martesa nuk u krye dhe më 1296,76 Mihali IX u martua me një princeshë armene. Në Perëndim nuk kishin hequr dorë nga planet e vjetra antibizantine dhe nuk donin të linin që t'u ikte nga dora mjeti që mund t'u shërbente për realizimin e tyre.
Mbështetja më e madhe për këto plane vinte nga Franca dhe nga Mbretëria e Napolit. Përkrahësit e tyre më aktivë ishin Filipi i Tarantos, biri i mbretit të Napolit Karli II dhe Karli dë Valua, vëllai i mbretit të Francës, Fihpi i Bukur. Aspiratat e dy princërve nuk ishin veçse një jehonë e zbehtë e politikës së madhe ekspansioniste të Karlit Anzhu dhe patën njëfarë peshe vetëm falë dobësisë së Perandorisë Bizantine. Filipi i Tarantos, të cilit Karli II kaloi të drejtat dhe zotërimet e derës anzhuine në Romani (Bizant-përkth.) administroi trashëgiminë anzhuine në Epir dhe kërkoi, në emër të mbretit të Napolit, sovranitetin anzhuin mbi zotërimet frënge në Greqi, madje deri në Selanik. Filipi i siguroi zotërimet në Epir duke u martuar me Thamarën, vajzën e des- potit Niqifor dhe në vitin 1295 epiriotët ia dhanë edhe qytetet e Etolisë.
Fuqia e shteteve greke separatiste u shemb më me shpejtësi sesa ajo e vetë Perandorisë Bizantine. Për më tepër, midis Epirit dhe Thesalisë ekzistonte një tension i fortë dhe shumë herë ndodhën edhe ndeshje të armatosura. Në këto kushte që më 1290 Bizanti mundi të ndërhynte me sukses. Ushtria bizantine përshkoi Thesalinë, hyri thellë në territorin epirot dhe rrethoi Janinën. Edhe Durrësi ra në duart e bizantinëve dhe për një kohë të shkurtër perandoria doli mbi Adriatik.
Aleanca me Filipin e Tarantos i kushtoi shtetit epirot një pjesë të territorit të tij. Por në të njëjtën kohë nuk arriti të forconte pozitën e vet dhe nuk solli gjë tjetër veçse e bëri më të mprehtë tensionin në Thesali, ku pretendimet e Filipit për sovranitetin mbi të shkaktuan një kundërshtim të fortë. Më 1295 djemtë e sebastokrator-it Johan hynë në luftë kundër Epirit. Epirotët u thyen. Duke pasur nevojë për ndihmë iu drejtuan perandorit bizantin. Zhvillimi i ngjarjeve në shtetet separatiste greke dukej se po merrte një kthesë të favorshme për Bizantin, aq më tepër që më 1296 vdiqën si despoti Niqifor i Epirit ashtu dhe armiku i vjetër i bizantinëve, sebastokrator-i Johan i Thesalisë. Në Epir, princesha bizantine Ana, një mbesë e Mihalit VIII u bë regjente në emër të djalit të mitur, Thomait. Së bashku me të, erdhën në pushtet prirjet filobizantine. Por në këtë çast ndërhyri me forca të mëdha Serbia. Ajo pushtoi Durrësin, të cilin pak më parë e kishin ripushtuar bizantinët.
Përparimi i serbëve drejt jugut dhe depërtimi i tyre në territorinbizantin, depërtim i cili kishte filluar që në kohën e Nemanjës, tani hyri në fazën e vet vendimtare. Që kur Milutini (1282-1321), në vitet e para të mbretërimit, ua kishte shkëputur Shkupin bizantinëve, sulmet serbe në kufijtë maqedonë nuk pushuan. Më 1297 Bizanti kaloi më në fund në kundërshtim me një ekspeditë të kryesuar nga Mihal Glaba, gjenerali më i aftë i perandorisë. Por edhe kjo orvatje e fundit nuk pati sukses. Perandoria e plakur nuk ishte më në gjendje t'u rezistonte ushtarakisht fuqive të freskëta të shtetit të ri sllav. Androniku II vendosi pra të përfundonte një paqe të qëndrueshme me mbretin e Serbisë dhe i propozoi të martohej me motrën e tij, Eudokinë, e veja e perandorit të Trapezundit, Johan. Për Milutinin, aleanca me Bizantin përfaqësonte një mbështetje të mirëpritur në luftën e tij kundër vëllait të vet të madh, Dragutinit. Martesa me një princeshë bizantine porfirogjenete i sillte prestigjit të tij një avantazh që nuk mund të mos përfillej. Edhe nëse fuqia e shtetit bizantin kishte rënë, traditat e lashta jetonin akoma dhe perandoria nuk kishte humbur akoma prestigjin e vet te
shtetet fqinje. Zemërimi i Milutinit ishte tepër i madh kur Edudokia refuzoi kategorikisht martesën. Por Bizanti tani nuk mund të tërhiqej prapa. Duke parë qëndrimin kërcënues të mbretit të Serbisë, Androniku II vendosi t'i jepte për nuse, bijën e vet Simonën, një vajzë pesëvjeçare, pa përfillur kundërshtimin e klerit të tij për martesën e princeshës së mitur me autokratin serb, që ndërkohë ishte në martesën e tij të tretë, me një bullgare. Por ky u detyrua ta qetësonte kundërshtimin e fisnikërisë, e cila ishte kundër paqes me Bizantin.81 Në fakt, fisnikëria serbe ishte ajo që kishte nxjerrë përfitimin më të madh nga pushtimi i territoreve të reja bizantine dhe ishte ajo nxitësja kryesore e luftës kundër Bizantit.82 Pas tratativave të gjata që Teodor Metohiti zhvilloi si i plotfuqishëm perandorak me oborrin serb, në pranverën e vitit 1299 u nënshkrua paqa dhe u kremtua martesa e Milutinit me Simonën e vogël.
Milutini i ruajti, në trajtën e pajës, territoret që kishte pushtuar në veri të vijës Ohër-Përlep-Shtip.
Traktati i miqësisë me Bizantin kontribuoi në rritjen e ndikimit bizantin në mbretërinë serbe. Që atëherë filloi një greqizim i shpejtë i oborrit dhe i organizimit shtetëror serb, i cili arriti kulmin e vet gjatë mbretërimit të Dushanit.83 Drejtimi politik pësoi shumë herë ndryshime, por bizantinizmi kulturor i mbretërisë serbe vazhdoi. Ai u bë më i dendur sa më tepër Serbia i zgjeronte kufijtë në kurriz të Perandorisë Bizantine dhe sa më thellë ajo depërtonte në territoret e vjetra bizantine.
Dobësimi i pozitës bizantine në Ballkan u përcaktua nga brenda, nga shterimi ushtarak dhe financiar i perandorisë, nga jashtë, nga ngjarjet ven- dimtare të Azisë së Vogël dhe nga ndërlikimet që shkaktoi lufta midis gjen- ovezëve dhe venedikasve. Ndërsa Mihali VIII ishte përpjekur të pengonte, qoftë gjenovezët qoftë venedikasit, që të siguronin një ndikim të tepruar, Androniku II dhe ky qe gabimi i tij politik më i madh - u mbështet në mënyrë të njëanshme dhe të pakushtëzuar te Gjenova. Ndërsa Venediku sundonte pjesën jugore të detit Egje, Gjenova kishte siguruar një pozicion të fortë qoftë në arkipelagun verior dhe në detin Marmara, qoftë në Pont. Që nga Gallata ajo kontrollonte rrugën detare për në Detin e Zi dhe në viset që lageshin prej tij. Por me shtimin e fuqisë gjenoveze u rrit edhe rivaliteti i vjetër veneto-gjen- ovez. Më 1294 midis dy republikave detare shpërtheu një luftë, në të cilën u ngatërrua dhe perandoria. Meqenëse perandori u kishte dhënë strehim gjen- ovezëve brenda mureve të kryeqytetit të vet kur ata ishin sulmuar në Gallatë, venedikasit u hakmorën duke bërë reprezalje në varoshet e Kostandinopojës që ndodheshin jashtë mureve. Bizantinët u përgjigjën duke marrë hak mbi venedikasit që banonin në kryeqytet. Lufta veneto-gjenoveze u shndërrua në një luftë midis Venedikut dhe Bizantit. Në fakt, gjenovezët u tërhoqën nga lufta dhe në vitin 1299 nënshkruan një "paqe të përjetshme" me Venedikun duke lënë aleatët e tyre bizantinë vetëm përballë mërisë venedikase.85 Bizanti, i cili nuk kishte flotë, u gjend në një situatë fare të pasigurt. Megjithëse sedra e shtynte të kundërshtonte kërkesat për dëmshpërblim që paraqitën venedi- kasit, Bizanti u detyrua më në fund, nën kërcënimin e anijeve venedikase në Bririn e Artë të përulet përballë epërsisë së forcave të kundërshtarit dhe të paguajë dëmshpërblimet që i qenë kërkuar. Lufta fatkeqe përfundoi më 1302 me nënshkrimin e një armëpushimi dhjetëvjeçar. Venediku rifitoi privilegjet e vjetra tregtare dhe mori koloni të reja në arkipelag. Gjenovezët, që morën mësim nga përvoja e luftës, e rrethuan Gallatën me mure të fuqishme. Lindi kështu, pranë Kostandinopojës, një kala e fuqishme gjenoveze. I pakënaqur me kaq, gjenerali gjenovez Benedeto Zakaria di Foka, i cili ishte shquar si admiral në shërbim të mbretit të Francës Filipit të Bukur dhe kishte nxjerrë pasuri përrallore nga minierat e shapit pranë Fokas, vuri dotë, më 1304 mbi ishullin bizantin Kio. Të dyja republikat marinare dolën të përforcuara nga lufta, kurse Perandoria Bizantine, nxori nga kjo luftë fatkeqe, në të cilën ishte përzier nga pakujdesia, humbje dhe poshtërime të reja.
Por ngjarjet më të rëndësishme ndodhën në Azinë e Vogël, ku perandori pësoi goditje më të rënda. Rreth mesit të shek. XIII, invazioni mongol vuri në lëvizje gjithë Lindjen e mesme dhe një shumicë fisesh turke u dëbuan në Azinë e Vogël. Masa të reja njerëzore u ngjeshën në kufirin bizantino-selxhuk. Shumë shpejt ato filluan të depërtonin në pjesën bizantine të Azisë së Vogël duke kërkuar tokë dhe plaçkë. Me kalimin e kohës, dyndjet turke u bënë përherë e më të vrullshme, kurse rezistenca e bizantinëve ishte jashtëzakonisht e dobët. Sistemi mbrojtës i krijuar në kohën e perandorit nikean ishte në shthurje të plotë dhe treva kishte mbetur zbuluar e pa mbrojtje përballë sulmeve armike.
Pa asnjë fije dyshimi rimëkëmbja e vitit 1261 e kishte dobësuar aftësi- në mbrojtëse të bizantinëve në Azinë e Vogël. Në fakt, që nga ajo kohë jo vetëm qendra e shtetit ndodhej më larg kufijve lindorë, por edhe qendra e gravitetit të politikës perandorake ishte zhvendosur krejtësisht drejt Perën- dimit. Detyrat e reja, përballë të cilave perandoria e rimëkëmbur u ndodh në Ballkan dhe rreziku që e kërcënonte nga Perëndimi, kërkonin një përqendrim të të gjitha forcave në pjesën europiane të perandorisë. Për mbrojtjen në Azi mungonin qoftë mjetet ushtarake, qoftë ato financiare. Që në kohën e Mihalit VIII kishte ndodhur që akritai-it e vendosur në kufirin bullgar nuk merrnin pagën dhe dezertonin. Po ashtu trupat e caktuara për mbrojtjen në kufijtë e Azisë, vendoseshin në frontet e betejave europiane. "Në këtë mënyrë, thotë një bashkëkohës, dobësohej territori lindor kurse persianët (turqit) bëheshin përherë e më të guximshëm dhe dyndeshin nëpër krahinat, të cilat kishin mbetur pa asnjë mbrojtje." Veç kësaj, edhe feudalizmi gjithnjë në rritje i perandorisë gjatë sundimit të Paleologëve shpinte në rrënimin e parcelave të ushtarëve të krijuara në viset kufitare në kohën nikeane. U grumbulluan kështu faktorë financiarë, shoqërorë dhe politikë që kontribuonin në minimin e sistemit mbrojtës në Azinë e Vogël.
Pushtimi turk u shtri mbi tërë territorin perandorak, edhe pse aty-këtu qytete bizantine i rezistuan armikut kurse në fshat, duket, nuk pati asnjë rezistencë. Rreth vitit 1300 pothuajse gjithë Azia e Vogël kishte rënë në duart e turqve. Shumë shpejt vetëm disa kala bizantine, si Nikea, Nikomedia, Brusa, Sarda, Filadelfia, Magnezia dhe disa skela, si Heraklea në Pont, Foka dhe Izmiri i shpëtuan shtrirjes së invazionit turk. Krerët turq e ndanë mes tyre territorin e pushtuar, kështu që pjesa perëndimore e Azisë së Vogël u shndërrua në një varg principatash turke. Bitinia e lashtë i takoi Othamn-it, themeluesit të dinastisë së osmanëve, e cila do të grumbullonte nën skeptrin e saj të gjitha fiset turke dhe më vonë do të përfshinte edhe Bizantin dhe mbretëritë sllave jugore.
Bizanti u ndodh i pafuqishëm përballë kësaj katastrofe. Paaftësia e tij ushtarake nuk e lejonte të vepronte. Azia e Vogël, bërthama e tij e lashtë ter- ritoriale, kishte humbur përgjithmonë. Më kot Androniku II kishte shpresuar në ndihmën e alanëve, të cilët i kërkonin leje për t'u vendosur në perandori kundrejt premtimit se do luftonin kundër turqve. Sipas marrëveshjes, ata erdhën, gjithsej dhjetë mijë vetë, me gra e fëmijë, por rezultati ishte krejtësisht negativ. Të udhëhequr nga bashkëperandori Mihali IX në Azinë e Vogël, aradhët e alanëve pësuan një disfatë të rëndë që në ndeshjen e tyre të parë me turqit dhe u tërhoqën menjëherë duke plaçkitur territoret bizantine.
Në këtë situatë kritike, perandorisë iu paraqit papritur një shans i ri. Rugjeri i Florit, kryetari i shquar kompanisë katalane, i ofroi shërbimet e tij dhe të njerëzve të tij për luftën kundër turqve. Kompania luftarake katalane kishte ndihmuar më parë Frederikun e Sicilisë në luftën kundër orvatjeve të anzhuinëve për të ripushtuar ishullin. Pas paqes në Kaltabelota, me të cilën mori fund lufta anzhuino-aragoneze dhe e cila sanksionoi pavarësinë e Sicilisë nën shtëpinë e Aragonës, mercenarët katallanë kishin mbetur pa ndonjë angazhim dhe kërkonin një fushë të re veprimi. Perandori bizantin e pranoi me kënaqësi ofertën e tyre. Në fund të vitit 1303, Rugjeri i Florit arriti në Kostandinopojë në krye të gjashtëmijë e pesëqind luftëtarëve. Androniku II, i cili tërë shpresat e veta i mbështeti te katallanët, iu dha një parapagim rrogat për gjashtë muaj. Veç kësaj i dha Rugjerit të Florit për grua mbesën e tij Maria Asenin,91 e emëroi inegas dux madje më vonë i dha edhe titullin e cezarit.
Në fillim të vitit 1304, katallanët u transferuan në Cizik dhe pastaj u drejtuan për në Filadelfinë e rrethuar nga turqit. Turqit u thyen rëndë dhe Rugjeri i Florit hyri fitimtar në qytetin e çliruar. Kjo fitore tregoi se mjaftonte vetëm një ushtri e vogël por e fortë, për të shpëtuar situatën. Tragjedia qe se Perandoria Bizantine nuk zotëronte një ushtri të tillë dhe se nuk kishte ç'bënte tjetër veçse t'u drejtohej mercenarëve. Por një ushtri e huaj ishte një thikë me dy presa për sa kohë përfaqësonte një formacion autonom, gati të shkëputej në çdo çast nga kontrolli i perandorisë, që nuk zotëronte asnjë pushtet dhe asnjë mjet për fi mbajtur nën kontroll.
Pasi arritën fitoren, katallanët u dhanë pas plaçkitjeve. Ata e bënë të pasigurt tërë krahinën nga deti dhe nga toka, duke plaçkitur pa bërë dallim si bizantinët ashtu dhe turqit. Më në fund, në vend që të luftonin kundër turqve ata sulmuan qytetin bizantin të Magnezisë. Në Kostandinopojë u quajt fat i madh kur më në fund katallanët arritën të bindeshin të hidheshin në Europë.
Katallanët e kaluan dimrin (1304-1305) në Galipoli. Në pranverë duhej të ktheheshin në Azinë e Vogël. Por tensioni midis qeverisë perandorake dhe kompanisë katalane u rrit akoma më shumë. Në Kostandinopojë zemërimi kundër mercenarëve arrogantë arriti kulmin. Shprehës i kësaj armiqësie ndaj tyre u bë vetë bashkëperandori Mihali IX. Nga ana e tyre katallanët ishin të revoltuar nga shlyerja e parregullt e pagave dhe me këtë parregullsi ata justifikonin ekseset e tyre. Në prill të vitit 1305 Rugjeri i Florit u vra në pallatin eMihalit IX. Për një çast njerëzit shpresuan se u çliruan nga mercenarët rebelë. Por në fakt, ky qe fillimi i një të keqeje akoma më të madhe. Katallanët, të revoltuar, ndërmorën një ekspeditë ndëshkimore kundër bizantinëve. Midis Bizantit dhe kompanisë katalane filloi lufta e hapur. Ushtria e përzier e Mihalit IX, e përforcuar nga kontingjente alane dhe turke, u thye rëndë pranë kalasë së Aprosit. Vetë trashëgimtari i fronit, i cili luftonte trimërisht në radhët e para, u plagos dhe shpëtoi vetëm se ia mbathi për në Didimotikon. Tash e tutje ai s'mund të mbronte veçse qytetet kryesore të Thrakës, kurse fshatrat mbetën të pambrojtura përballë tërbimit të armikut. Katallanët, radhët e rraliuara të të cilëve u mbushën me trupa të reja të ardhura nga atdheu apo me kontingjente turke, plaçkitën dhe shkretuan në mënyrë të pamëshirshme për plot dy vjet territorin thrak.
Situata u keqësua më tej nga shtimi i njëkohshëm i presionit të bullgarëve në veri. Bullgaria, e cila ishte copëtuar në disa principata dhe në fund të shek. XIII u duk se kishte hyrë në dekadencë të plotë, mundi të çlirohej nga sundimi tatar si pasojë e luftërave të brendshme që shpërthyen në Hordhinë e Artë pas rënies së Nogait (1299). Gjatë sundimit të Teodor Svetoslavit (1300-1322) ajo filloi të përjetojë kohë më të mira. Duke përfituar nga situata e dëshpëruar në të cilën ndodhej Perandoria Bizantine, cari i Bullgarisë i zgjeroi kufijtë e vet në Jug në vargun e maleve Ballkan. Ai pushtoi disa kala të rëndësishme dhe shumë qytete skela mbi brigjet e Detit të Zi. Midis tyre ai pushtoi edhe bazën e Mesembrisë dhe të Ankialos, të cilat në të kaluarën ishin kërkuar me ngulm. Qeveria bizantine, nuk pati mundësi të bënte gjë tjetër veçse të pranonte humbjen. Kështu ajo nënshkroi një traktat paqe me carin e Bullgarisë dhe ia la tokat që kishte fituar (1307). Ndërkaq, katalanët, pasi plaçkitën gjithë Thrakën, kaluan malet e Rodopit dhe në vjeshtën e vitit 1307 u vendosën në Kasandria. Që këtej ata i vazhduan plaçkitjet e tyre duke mos kursyer as manastiret e Malit të Shenjtë. Por sulmi kundër kalasë së Selanikut që ndërmorën në pranverën e vitit 1308 dështoi.
Në këtë periudhë vështirësish të mëdha, Perëndimi nxori përsëri në shesh planet antibizantine. Filipi i Tarantos, i cili përpiqej të forconte pozitën e vet në viset epirote-shqiptare, u lidh me katolikët shqiptarë dhe shtiu në dorë Durrësin. Megjithatë, ekspedita e tij kundër despinës filobizantine ana e Epirit dështoi (1306). Për Perandorinë Bizantine, më i rrezikshëm se ky "despot i Romanisë dhe zot i mbretërisë së Arbërit" - siç e quante tani veten Filipi - ishte i përmbajtur Karl dë Valua. Në fakt ky princ pa toka, i cili më 1301 ishte martuar me perandoreshën titullare Katerina dë Kurtënë, pra me atë që më parë e kishte kërkuar për nuse Bizanti, punonte me zell të madh për të vënë në jetë planet pushtuese të Karlit Anzhu. Tani që Bizanti dukej se ishte gati për t'u rrokullisur në kaos, ai aspironte të merrte kurorën perandorake të Kostandinopojës. Më 1306 ai përfundoi një marrëveshje me Republikën e Venedikut, të cilën e tërhiqte gjithnjë tundimi për t'u kthyer te politika e Kryqëzatës së Katërt. Më 1308 u nënshkrua një traktat me mbretin e Serbisë, Milutimin, i cili, megjithatë duket se nuk i kishte prerë krejt marrëdhëniet me Bizantin. I përfshirë në një luftë të gjatë me vëllain e tij Dragutinin (1301-1312), ai nuk mund të ndërhynte me vendosmëri kundër Bizantit dhe të rimerrte tokat e pushtuara në Maqedoni. Papa Klementi V i dha ndërmarrjes antibizantine përkrahjet e vet morale dhe në vitin 1306 e goditi përsëri perandorin me çkishërim. Karli dë Valua gjeti përkrahje edhe te fisnikët bizantinë, rrethanë kjo që tregon se deri në ç'pikë kishte arritur shpërbërja e perandorisë. Guvernatori i Selanikut, Johan Monomaku dhe komandanti i Sardit, Konstandin Dukas Limpidares u treguan të gatshëm ta njihnin princin frank si sovranin e tyre. Por gjëja rnë e rëndësishme, po të marrim parasysh situatën e krijuar, ishte sigurimi i përkrahjes së kompanisë katalane, që bënte ligjin në Lindjen bizantine. Edhe në këtë drejtim Karli dë Valua pati sukses, ndonëse edhe mbreti Frederik i Sicilisë u orvat të siguronte sovranitetin mbi katalanët. Më 1308, i plotfuqishmi i Karlit, Teobald dë Cepoy zbarkoi, me dymbëdhjetë anije venedikase në Eube, dhe që këtej shkoi në Salandër, ku në emër të zotit të tij, siguroi betimin e besnikërisë nga ana e kompanisë katalane.
Por shumë shpejt Karli e kuptoi se kishte qenë i mashtruar. Pa i përfillur fare synimet dhe planet e Valua-s katalanët u shpërngulën nga Kasandria në Thesali. Këtu mbretëronte Johani II (1303-1318) nip i sebastokrator-it Johan, një djalosh shëndetlig, i cili në fillim ishte vendosur nën tutelën e dukës së Athinës, Guidi II de la Rosh dhe pas vdekjes së këtij (1306) i qe drejtuar perandorit bizantin, duke u fejuar me vajzën e tij të paligjshme, Irenën. Viset e tij qeveriseshin krejtësisht nga latifondistët e mëdhenj. Ti shtet, Thesalia i kishte ditët e numëruara. Nga kjo fuqi e madhe që kishte pasur në kohën e sebastokrator-it Johan, nuk kishte mbetur veçse një kujtim i zbehtë. Për të bërë një luftë kundër katalanëve, as që mund të mendohej. Kompania jetoi për një vit të tërë duke mbledhur, pa asnjë shqetësim, të ardhura të mira nga kjo krahinë pjellore. Në pranverën e vitit 1310, kompania e mbushur me paratë thesale u transferua në Greqinë qendrore dhe u vu në shërbim të dukës së Athinës, Gualtierit. Por, ashtu siç kishte ndodhur me bizantinët, edhe tani ata i prenë marrëdhëniet me frakët, si rrjedhim edhe këtë radhë puna vajti derisa plasi lufta e hapur. Më 15 mars 1311, ata korrën, pranë Cefizit në Boeti, një fitore të plotë mbi repartet franke, të cilët në fakt ishin superiorë nga ana numerike. Duka Gotier dë Brienne, ashtu si shumica e kalorësve të tij, gjeti vdekjen në betejë. Në Athinë dhe në Tebë fuqia frënge u thye dhe u zëvendësua nga një principatë katalane. Athina, e cila për një shekull kishte mbetur nën sovranitetin frëng tani ra nën sundimin e katalanëve, nga të cilët ajo u qeveris më tepër se shtatëdhjetë vjet.
Ky ishte rezultati i çuditshëm i ekspeditës së jashtëzakonshme katalane. Një grusht aventurierësh luftarakë, të ardhur nga viset e Perëndimit të largët e hapi rrugën nga Kostandinopoja dhe Filadelfia deri në Athinë dhe këtu, në një nga qendrat më të lashta dhe më të lavdishme të kulturës së njerëzimit themeloi një principatë të vetën. Bëmat dhe aventurat e katalanëve në Azinë e Vogël, në Thrakë, në Maqedoni, në Greqinë Veriore dhe Jugore, betejat e tyre fitimtare kundër turqve, bizantinëve dhe frëngjve tregojnë me qartësi të plotë sesa e dobët ishte që në atë kohë qoftë Perandoria Bizantine qofshin shtetet separatiste greke dhe latine. Katalanët u dyndën në Orient në një moment kur kishte një zbrazëtirë pushteti, kur pushteti bizantin tashmë ishte përmbysur kurse pushteti turk ishte akoma në formim e sipër.
Nisja e kalatanëve për në Greqinë frënge e kishte lehtësuar në mënyrë të ndjeshme situatën e Perandorisë Bizantine. Karli dë Valu^ e pa se iu hoq mundësia që të zbatonte planet e tij agresive. Në Thesali, Cepoy i kishte prishur marrëdhëniet me katalanët meqenëse u bind më në fund se prej tyre nuk kishte se ç'priste asgjë. Përveç kësaj, Karli dë Valua s'kishte më se ku ti mbështeste pretendimet për kurorën e Kostandinopojës, meqenëse gruaja e tij, perandoresha titullare Katerina dë Kurtenë kishte vdekur më 1308. E drejta e trashëgimisë tani i kishte kaluar së bijës së saj Katerinës dë Valua. Por kjo, akoma fëmijë (1313) ishte fejuar me Filipin e Tarentit, të cilit, martesa me perandoreshën titullare i ishte dukur aq e rëndësishme sa vendosi ta prishte martesën e mëparshme me Thamarën e Epirit. Por edhe planet e pushtimit të Filipit, me gjithë përkrahjen që pati nga Franca dhe nga mbretëria e Napolit, nuk shkuan përtej fazës përgatitore. Të gjitha planet e Karlit dë Valua dhe Filipit të Tarentit - të cilat nuk ishin gjë tjetër veçse reminishenca të dobëta të politikës së Karlit Anzhu - u bënë kështu tym. Planet për rikthim të Perëndimit në Lindje mbetën vetëm në letër. Më 1310, Venediku përfundoi një armëpushim 12-vjeçar me Perandorinë Bizantine. Edhe mbreti i Serbisë vendosi përsëri marrëdhënie madje më të ngushta me Bizantin. Ai i dërgoi perandorit trupa ndihmëse, të cilat nganjëherë arritën deri në dymijë kalorës. Kur më 1314 biri i tij Stefani ngriti krye kundër tij, ai i mundur dhe i verbuar gjeti mbrojtje në oborrin bizantin.
Bizanti arriti t'i përforconte pozitat e veta edhe në Peloponez. Më 1308 Androniku II kishte kryer një ndryshim thelbësor në rregullimin administrativ të Moresë duke i dhënë fund sistemit fatkeq, në bazë të të cilit, guvematorët bizantinë të Moresë ndryshoheshin çdo vit. Si rrjedhim, Mihal Kantakuzeni, i ati i perandori të ardhshëm Johani VI, i qeverisi zotërimet bizantine në More deri në vdekjen e tij të parakohshme më 1316. kështu koha e sundimit të tij shënoi fillimin e rilindjes së fuqisë bizantine në Peloponez. Vepra e tij u vazhdua nga Andronik Aseni (nga viti 1316 deri më 1323), biri i carit të Bullgarisë Ivani III Aseni dhe i motrës së perandorit, Irena Paleologina. Me një luftë fatlume që pati kundër turqve arriti të përforconte dhe ta zgjeronte sundimin bizantin në More. Veç kësaj, Kostandinopoja i dha atij privilegje të rëndësishme tregtare në Monemvasi, qyteti i rëndësishëm limanor në More, për të krijuar në Peloponez një qendër tregtare bizantine dhe për të kundërballancuar kështu bazat venedikase të Koronës dhe të Modonës.
Një kthesë e rëndësishme ndodhi në dy shtetet separatiste: më 1318 dinastia e Engjëllorëve u shua si në Epir ashtu dhe në Thesali. Despoti Thoma ra viktimëenjëkomploti tëorganizuar nganipi i tij NikollaOrsini iQefalonisë. Ky i fundit, armik i Engjëllorëve, u kthye në fenë greke-ortodokse, rrëmbeu fronin e despotit të vrarë dhe u martua me të venë e tij, Anën bijën e Mihalit IX. Një vit më pas ai mori nga Bizanti titullin e despotit. Janina dhe shumë kala të tjera të trevës ranë nën sundimin e perandorit bizantin. Shumë më radikale qe kthesa që ndodhi në Thesali, ku pas vdekjes së Johanit II, mori fund edhe vetë ekzistenca si shtet autonom. Perandori bizantin e kërkoi për vete krahinën me pretekstin se ishte një feud perandorak që kishte mbetur vakant, por mundi të siguronte sovranitetin e vet vetëm për pjesën veriore të trevës, madje edhe kjo pjesë iu nënshtrua atij vetëm formalisht. Manjatët më të fuqishëm thesaiiotë dhe në radhë të parë fisi i lashtë fisnikëror i Melisenëve, kërkonin të bëheshin të pavarur dhe të formonin një principatë të tyre. Për më tepër, në numër i madh shqiptarësh u dyndën në Thesali. Filloi kështu emigrimi shqiptar, i cili në dhjetëvjeçarët e mëvonshëm u përhap në tërë Greqinë. Dukati katallan i Athinës shtiu në dorë pjesën më të rëndësishme të principatës së dikurshme, me kryeqytet Neopatrën kurse venedikasit pushtuan portin Fteleon. Edhe një herë tjetër Bizanti nuk mundi të marrë asgjë. Edhe shenjat e vogla të një përmirësimi që u dukën në dhjetëvjeçarin e mëvonshëm me eliminimin e plagës katalane u asgjësuan shumë shpejt nga konflikti fatal që shpërtheu midis perandorit plak dhe nipit të tij Androniku III, e cila e zhyti perandorinë në një luftë të gjatë civile.