Kjo është pak a shumë gjendja e pellgut Adriatik në momentin kur të dyja brigjet, thuajse njëkohësisht, pësojnë kundërgoditjet e dyndjeve të reja, atyre lombarde në Itali dhe atyre sllave në Ballkan, me pasoja të cilat ishin, pa dyshim, sa të forta aq edhe të qëndrueshme: në të dy krahët e Adriatikut ato sollën një ikje masive të banorëve “romakë” drejt bregdetit, madje ndonjëherë edhe përtej tij, drejt ishujve dhe lidove mbrojtëse.
Në lindje, që nga koha e mbretërimit të Justinianit, sllavët, një tërësi popujsh në vetvete deri diku paqësorë, të shtyrë prej hapësirave midis Oderit dhe Dnjeprit drejt jugut nga ata kalorës të sertë që ishin turqit avarë, po që dalëngadalë dhanë prova se synonin autonominë44, nuk reshtën së fshikuri bregun dalmat gjatë gjysmës së dytë të shekullit VI, po pa ia dalë dot ende që të mbërrinin deri në vijën bregdetare: në të vërtetë, synmi i avarëve ishte që të shtinin në dorë Konstantinopojën dhe Selanikun, kurse këto brigje për ku mezi depërtohej, nuk përbënin për ta ndonjë objektivtë dorës së parë. Në anën veriore të Adriatikut vërehet që pushtimet lombarde përkonin me zbritjet avaro-sllave: lombardët, që vinin prej Panonisë, hynë më 568 në Venetinë Juliane nëpërmjet Julia Emonas (Lubljanës) dhe qafave që të zbresin drejt Cividales; pikërisht në këtë qytet Alboini ngriti dukatin e vet të parë italian, mirëpo nuk duket se lombardët kanë pasë depërtuar në Istrie dhe rrethinat e saj, vetëm kronikat venedikase u mveshin një plaçkitje të Triestes dhe “Carsos” së saj, çka tjetërkund nuk dokumentohet. Kështu Istria mbetet e lidhur ngushtë pas Ekzarkatit, siç e tregon një episod i vitit 588: një ushtri që drejtohej nga duka lombard i Trentos, e sulmoi këtë gadishull por dështoi dhe mbreti Autari nënshkroi paqen me ekzarkun45. Kjo lidhje konstatohet edhe më qartë në vitin 599, atëherë kur ishin sllavët ata që i kanoseshin Istries: ekzarku Kalinikos që kishte rendur prej Ravene arriti ta çlirojë çgadishullin, për çka u përgëzua edhe nga Gregori i Madh: ndërkaq është po i njëjti papë që një vit më vonë, siç e dimë tashmë, i shkruan Maksimos së Salonës, që sipas tij kërcënohej prej sllavëve, duke shtuar se këta të fundit, “si kanë përshkuar Istrian, kanë filluar tashmë të depërtojnë në Itali”; shumë kohë më vonë Paul Warnefried (Paul Gjakoni), lindur në Cividale, sekretar i mbretit lombard Didier, pohon se më 602 ishte krijuar një ligë e vërtetë avaro-sllavo-lombarde kundër perandorakëve: këta aleatë, sipas tij, kishin “kapërcyer kufijtë e istrianëve, duke mbjellë kudo zjarr dhe plaçkitje”; pa dyshim në këtë kohë ndodh përforcimi i Istries nga perandoria me një trupë ushtarësh me origjinë vendase, numerus Tergestinus, me detyrë të veçantë mbrojtjen e Carsos, vendit më të ekspozuar dhe çelësit për të hyrë në gadishull. Megjithatë Paul Gjakoni shton se më 611 avaro-sllavët i kishin shpartalluar këto ushtri lokale duke e rrënuar sërish Istrien, por megjithëatë s’bëhet fjalë për ndonjë ngulitje të qëndrueshme të pushtuesve; prapëseprapë u morën shumë pengje të cilët papa dalmat Gjoni VI pagoi për t’i liruar, e pati gjithashtu një numër të madh ikanakësh drejt zonës lagunore.
Në të vërtetë janë dukët lombardë të Friulit, që ndërkaq ishin bërë aleatë të Ravenës, ata që në vijim do t’i zmbrapsnin vazhdimisht sulmet avaro-sllave, duke u bërë kësisoj mbrojtësit e Istries, në të vërtetë sundimtarët e saj: njëri prej tyre i dëbuar nga Cividalja më 673, u strehua në Istrie, pastaj mbërriti në Ravenë nëpërmjet detit dhe u tërhoq në Pavia, në oborrin e mbretit Kunibert47. Pa dyshim mbajtja e lidhjeve detare midis Ravenës dhe Istries, si mbështetje e aleancës friuljane, do ta shpëtonte gadishullin në këtë kohë nga një sllavizim masiv, duke konfirmuar besnikërinë e tij ndaj Ravenës si dhe statusin e tij si tokë latine. Por të mos harrojmë se bindja ndaj Ravenës nuk nënkupton më gjithmonë edhe nënshtrim ndaj Konstantinopojës, sidomos kur është fjala për probleme fetare: skizma e Aquileas do ta dëshmojë këtë së shpejti.
Megjithatë, është në radhë të parë Dalmacia ajo që ka parasysh Gregori i Madh në letrën e tij për Maximosin, kur shkruan se është “i hidhëruar thellësisht dhe i shqetësuar nga populli i sllavëve që e kanos rëndë”48, ndërkohë që, nga ana tjetër Mrekullitë e shën Demetrit, ku shkruhet se sllavët kanë plaçkitur “gati gjithë Ilirikumin”, nuk e përmendin aspak që këta t’i kanë rënë më qafë kësaj province49. Porse, më anë tjetër, po ky tekst nënvizon një thyerje të re në zhvillimin historik dalmat dhe epirot sepse, midis territoreve të pushtuara dhe të plaçkitura, citohen Dardania e Prevalitania, dy provinca që mbulojnë një pjesë të Shqipërisë së sotme, të Kosovës dhe të Maqedonisë, prej së cilave të sapoardhurit kishin dëbuar një pjesë të popullatës “greke”, siç kishin bërë dhe në Panoni, Daki dhe Mesi5°.
Megjithë paqartësinë kronologjike të burimeve, duhet pranuar që midis viteve 613 dhe 614 disa fise sllave, këtë herë në numër të madh dhe të pavarura nga avarët, plaçkitën në të njëjtën kohë me Thesalinë, Kikladat, Heladën, Akean dhe një pjesë të Azisë, “Epirin dhe pothuajse të gjithë Ilirikun”51. Kronika e Monemvasisë, burimi më i çmuar mbi migrimet sllave, saktëson më tej që është fjala sidomos për “Epirin e vjetër”, Epirin e sotëm grek52, çka tregon fort mirë se pikërisht në juglindje të Adriatikutbregdeti dhebrendatoka përbëjnë hapësira të çelta dhe në vijimësi, ndërsa rrethinat e Dyrrahionit, sado që lidhen më lehtësisht me kontinentin, janë të ruajtura mjaft mirë dhe mund t’i shpëtojnë pushtimit.
Por nuk do të ndodhte po njësoj me Dalmacinë, një tërësi qytetesh bregdetare tepër të veçuara njëri nga tjetri, ku pushtimi vetëm sa u shty për më vonë: nëse nga njëra anë ato mund të merrnin lehtësisht mbështetje nga ana e detit, sllavët, me barkat e tyre (monoxylet), mund t’i sulmonin po ashtu nga kjo pikë e dobët; pikërisht mes 612 dhe 614 që quhen vitet e rënies dhe shkatërrimit të Salonës, që nuk do të ringrihej kurrë më prej rrënojave të saj, por pa u zhdukur në të vërtetë krejtësisht, pasi banorët e saj më vonë do të tërhiqeshin brenda mureve të pallatit të Dioklecianit, duke sjellë në jetë qytetin e Aspalatonit (“brenda në pallat”), që është Spalato/ Spliti i sotshëm: ky episod nënvizon në anë tjetër që në ato çaste tragjike, tharmet rajonaliste dalmate nuk e lënë që të bjerë në harresë përkatësia perandorake e provincës, kjo pasi banorët e Salonës nuk shkojnë që t.ë vendosen vetiu brenda mureve të pallatit: ata dërgojnë më parë një përfaqësi të tyre në Konstantinopojë për të kërkuar leje. Leja u jepet me anë të një “rescripti hyjnor të zotërinjve princërorë”, e kjo gjë ndodh të paktën 30 a 50 vjet pas rënies së Salonës.
Por Salona mund të quhet më shumë një përjashtim sepse edhe në brendësi të vendit janë të rralla ato qytete që zhduken me gjithsej. Përsa i takon vijës bregdatare adriatike pjesa më e madhe e këtyre qyteteve romako-bizantine do t’u shpëtonin sllavëve: i përmend ato në shekullin X Konstantin Porfirogeneti: Kotorri, Raguza, Spalati, Trau, Zara, si dhe qytetet e ishujve Arb, Veglia dhe Ossero54. Porse disa qendrave të vogla u është dashur të rezistonin, sepse perandori shkrimtar shënon pak më tutje, që “disa qytete të vogla detare nuk ishin dorëzuar dhe kishin mbetur në duart e romakëve, pasi prej detit nxirrnin mjetet e jetesës”55. Konstantini pa dyshim do të ish shprehur më mirë po të thoshte, „sepse ishin të mbrojtura nga deti’, për shkak se shumë nga këto qytete ishin ose ishullore ose gadishullore. Kështu ndodh sidomos në rastin e Traut, për të cilin perandori shënon që është “një ishull i vogël në det”, por sidomos në atë të një qyteti të cilin e priste një e ardhme e begatë, Raguzës, asokohe një ishull i vogël ndoshta i banuar, në të cilin gjetën strehë atëherë banorët e qytetit të Epidaurit, Kavtatit të sotshëm (Civitas Vetus), i cili ishte marrë prej sllavëve; sidhe ndoshta gjithaq edhe disa ikanakë të ardhur prej Salonës; ajo republikë e shquar do të mbeste për një kohë të gjatë ishullore, pasi hartat e shekullit XIII e dëftejnë ende të ndarë prej kontinentit nga një rrip deti jo fort i thellë, siç e tregon dhe emri Paludazzo që i korrespondon brezit të arteries së sotme qendrore, Stradunit. Ndërkaq Zara, gadishull i mbrojtur prej ujërave në të tre krahët, i lidhur me kontinentin nga një gjuhë toke e gjerë jo më shumë se 500 m., ofronte një strehim thuajse po aq të sigurt, teksa Kotorri gëzonte një mbrojtje të dyfishtë: fortifikimin e sipërm, e mbi të gjitha, labirintin detar të grykës së vet, që mbisundohet gjithandej prej maleve.
E pra u duhet ruajtur prirjeve katastrofike të burimeve po ashtu si edhe interpretimeve historike tepër të orientuara. Është dëftyer mjaft qartë që zhdukja e qyteteve, që prej shekullit IV e edhe më shumë në shekullin VII, mund të jetë iluzore ose me shkaqe të tjera nga ai i invadimit: Në Dalmaci dhe Iliri qytetet thjesht mund të kenë ndërruar emrin, p.sh. për të shmangur çdo lloj referimi ndaj paganizmit, por gjithashtu edhe mund të jenë zhvendosur për t’i ardhur më pranë një boshti të ri qarkullimi apo për t’iu afruar brigjeve, ku veprimtaria detare ishe më me përfitim. Ashtu si në Thesali, ku Demetriasi merr emrin e lagjes së vet Volos, Nikopolosi në Epir, cedon para portit kryesor të tij, Prevezës, emri sllav i të cilës na të datojmë deri diku mirë kohën e rritjes së tij57. Në Shqipërinë e sotme qendrore rënia dhe zhdukja e qytetit të Skampës, stacion i fundmë i rëndësishëm në perëndim i via Egnatias nënkupton dobësimin e këtij boshti të madh rrugor në të mirë të luginës fqinje të Devollit, ku do të shfaqej, nuk dihet saktësisht se kur, qendra e re e Deabolisit.
Edhe nëse, në përputhje me skemën e përgjithshme, qytetet istriane, dalmate dhe ilire mbetën në këmbë në pjesën e tyre më të madhe, përpos faktit që shpesh është kërkuar ndihma e pushtetit perandorak, çka mund të tregojë veç një ndjenjë të vagullt përkatësie, nuk dimë asgjë për ndonjë pushtet administrativ epror në gjithë rajbnin dalmat përveç që, në një kohë të pacaktuar, ky pushtet do të vendosej në Zarë, qyteti që kishte ruajtur dhe hinterlandin më të madh. Pa dyshim aty kishte selinë një magister militum59, ashtu si dhe në Istrien e afërt, truall tradicionalist, për të cilin dimë se do ta ruajënte për një kohë të gjatë realitetin, mandej nostalgjinë, e sistemit romako-bizantin. Në të vërtetë në këtë gadishull gjurmët e tij ndeshen deri në gjysmën e dytë të shekullit VIII, një sistem i vërtetë administrativ: në këtë kohë, në përputhje me Pragmatikun, aty sundonte një manjat lokal me seli në Pola, kryeqendër e provinces, i cili kishte nën urdhërat e veta tribunët e shpërndarë në qytete të ndryshme istriane, të cilët ushtronin gjithë pushtetet civile e ushtarake lokale: i tillë është pa dyshim Maurentiusi “illustris”, që përmendet në vitin 571 në një mbishkrim në Trieste.
Sa për Zarën, duket se kjo deri në shekullin IX ka qenë rezidencë e një arhonti, funksionar ky që përgjigjej për forcat detare të të gjithë provincës, por që nuk ka ndonjë pushtet administrativ mbi vetë territorin: duke nxjerrë njëkohazi në pah rëndësinë e detit në sy të pushtetit qendror, ky institucion nënvizon rëndësinë që kishin aso kohë elitat lokale, me në krye prelatët, por për të cilët nuk dimë thuajse asgjë61. Veç në fillimet e shekullit IX qyteti do të shfaqet në burimet dokumentare i veshur me një funksion analog: ai është selia e një priori që mban funksionet më të mëdha, ashtu siç dhe i ushtrojnë ato në provinca të tjera perandorake, nga Sardenja në Istrie e deri në Krime, personazhe të quajtur judex, primus, prdteudn ose prdtopolitës62’, në Dalmaci, ashtu si edhe në Zadar, ka fort të ngjarë që shumica e qyteteve të ishin të pajisura me një institucion të ngjashëm, të cilin e zotëronin anëtarët e aristokracisë vendase; në një kohë të mëvonshme, më 918, testamenti i Andresë, prior i Zarës, e dëften këtë pronar të pesë shtëpive, kopshtesh, vreshtash, fushash të shpërndara andej e këndej dhe të së paku 800 krerëve bagëtie, pa llogaritur këtu skllevërit të cilëve ai u dha lirinë, e u fali toka si dhe pasuri të tundshme, për të cilat nuk jep hollësi të mëtejshme.
Krahu italian: pushtimet lombarde, lindja e Venedikut dhe boshti Konstantinopojë –Romë
Në perëndim zhvillimet na paraqesin një ngjashmëri habitëse: migrimi i dyfishtë i lombardëve do të përfshinte pikësëpari hinterlandin, duke iu përgjigjur kështu një situate të lindur si pasojë e ripushtimit bizantin, i cili favorizonte krahun adriatik në krahasim me brigjet e detit Tirren. E thamë që ky popull gjermanik ishte i fundit që u zhvendos nga Panonia për të marrë drejtimin e jugperëndimit, pa e prekur ende Istrien dhe depërtoi në Italinë verilindore më 568: së pari mbreti i tyre Alboini, e pastaj pasardhësit e tij ngritën atje një shtet që, nga Friuli e deri në Veronë, eliminoi në veri të Italisë çdo ndikim real që mund të ketë pasur pushteti bizantin, duke e detyruar këtë të tërhiqet në Oderzo, ndërkohë që në kapërcyell të shekujve VI e VII, ato pak qendra që rezistonin ende, Padova, Monselice, Concordia Sagittaria, Treviso, Vicenza, Verona ranë të gjitha në duar të lombardëve64. Ashtu siç kishin bërë romakët në Dalmaci, edhe banorët e këtyre qyteteve morën arratinë drejt bregdetit, ku do të gjenin, po njësoj si dalmatët, më së pari mundësi për ndihmë, pastaj strehim në ishujt e dendur të lagunave.
Pikërisht nën ndikimin e shokut të shkaktuar nga ky vërshim lombard, perandori Mauric (582-602) i kishte dhënë më së fundi kryeqytetit bizantin të Italisë, Ravenës, kompetencat zyrtare për administrimin e një Perëndimi që po rrëzohej leskra-leskra: Ekzarku i Ravenës, një nënmbret i vërtetë në krye të Ekzarkatit të tij, çka do të thoshte thyerje e gjithë traditës romake të ndarjes së pushtetit civil nga ai ushtarak, kishte tashmë të gjitha fuqitë mbi territorin që i ishte lënë në besim, një sistem që e bënë të vetin dhe magistri militum dhe priores-it e vegjël të Dalmatisë ose të Istries. Por, të mos krijojmë iluzione: Ekzarkati, me fortifikimet e tij kufitare dhe trupat e shumta nuk përfaqësonte ndonjë vendstrehim, prej ku pushteti i Konstantinpojës pritej të dëbohej së shpejti: në të vërtetë ishin shtrirjet e tij deri në Romë dhe ruzaija e qyteteve bregdetare të përbërë nga Pentapoli, Rimini, Pesaro, Fano, Senegalia, dhe Ancona si dhe pozicionet e edhe më të dendura në Pulje, Kalabri dhe Sicili, ai ishte trampolina prej nga përherë mendohej të kryhej ripushtimi i Italisë. Këtë e dëshmon edhe testamenti që lë më 597, gjatë një sëmundjeje të rëndë, perandori Mauric: sipas tij djemtë e tij, Teodosi dhe Tiberi, duhej të mbretëronin njëri në Konstantinopojë dhe tjetri në Romë, së cilës do t’i kthehej statusi i vet sovran, sipas skemash antike që përputhnin unitetin e perandorisë me një qeverisje kolegjiale.
Por në realitet, aty rreth viteve 610, ekzarku i Ravenës nuk ka më asnjëlloj pushteti mbi verilindjen italiane, duke përjashtuar Istrien dhe zonat lagunore: pak a shumë në këtë kohë, qendra administrative që varet prej tij do të zhvendoset sërish në një ishull fare afër vijës bregdetare; ndryshe nga ç’është përsëritur vazhdimisht, sot ne e dimë që aty nuk u themelua asnjë qytet i ri, për arsye se ishulli na tregon rrënoja romake shumë më të hershme, megjithatë ndjenja e risisë ka ekzistuar, sepse qyteti ripagëzohet me emrin Cittanova pastaj Heraclea, në shenjë nderimi për perandorin Heraclius që mbretëronte aso kohe. Aty e kishte selinë përfaqësuesi i ekzarkut, një magister militum që ndoshta kishte filluar të mbante titullin dux, dhe vijonte së mbronte aty pushtetin e Konstantinopojës, po njësoj siç ndodhte, sikundër e dimë, në Istrie e ndoshta edhe në Dalmaci. Një stelë e fillimeve të shekullit VII, që përkujton ngritjen e një kishe kushtuar Virgjëreshës, ndoshta asaj të Torcellos, po edhe më me gjasë të Heracleas, riprodhon në mënyrë domethënëse hierarkinë e pushteteve bizantine, nga perandori Heraclius deri te magister militum Mauric, duke kaluar përmes ekzarkut Isaac65. Në të njëjtën kohë, hierarkia fetare, e cila kishte braktisur Aquilean, u strehua gjithashtu në një ishull, në Grado. Midis teksteve mjaft të rralla, që janë të vona dhe të errta, që japin një përfytyrim për qendrat e banimit që qarkojnë lagunat, ose buisin ndër to, Johan Gjakoni ka meritën që u jep një sërë emërtimesh të qendrave të banuara, të cilat dëftejnë se ishin të sërenditura mirë në hierarki dhe se përmbushnin funksione mjaft të përcaktuara: Brondolo është një castrum, Concordia Sagittaria një oppidum, Caorla dhe Olivolo janë castella, ndërkohë që Grados i vishet emërtimi i trefishtë castrum, civitas dhe urbs; por i vetmi qytet i vërtetë është padyshim Heraclea-Cittanova, e vetmja qendër politike dhe administrative, njëkohësisht ai qytet që së bashku me Oderzon do t’i japë më shumë banorë Venedikut të ardhshëm66. Sido që të jetë, duhet theksuar ngjashmëria e rastit dalmat me atë venedikas: si këndej ashtu dhe andej detit kontrolli sipëror bëhet me ndërmjetësimin e qyteteve e këto janë tashmë të gjitha ose bregdetare ose lagunore. Në zonën lagunore të gjitha elementët që do të shpijen në lindjen e Venedikut kanë zënë tashmë vend, duke qenë njëkohësisht në përputhje me ligjet dhe praktikat perandorake.
Por Venediku ende nuk ekziston: zonat lagunore përbëjnë territorin e një province të rrudhur prej nga dalin castella, oppida, civitates, ashtu sikurse qytetet në Dalmaci edhe në Epirin e Veriut janë sulmuar në vetë substancën e tyre. Qysh prej migrimit të njerëzve drejt bregdetit, do të mbeten pa dyshim për një kohë të gjatë nuanca të rëndësishme që dallojnë bashkësitë nga njëra-tjetra, për arsye se këta migrantë të qyteteve të brenda vendit kanë sjellë me vete tiparet e tyre dalluese, që i kanë ngulitur edhe në territoret e reja duke u grupuar këtu ose atje, që prej veriut në ishujt e lagunës së Rialtos, më i populluari prej të cilëve do të bëhej së shpejti Porcello, ndërkohë që padovanët dhe trevisianët u drejtuan nga jugu, më së pari në Malmoccio dhe në Vigilia, kurse friulanët dhe refugjatët e Aquileas mbërritën aty nga Grado; do të duhet kohë deri sa të zhduken gjurmët e këtyre prejardhjeve të ndryshme. Migrimi është, veçkësaj, një dukuri afatgjatë që ndonjëherë përshpejtohet si pasojë e goditjeve që japin lombardët: kështu sulmi mbi Grado më 635, dhe edhe më tepër shkatërrimi i Oderzos më 669, shkakton valë të reja migrimi në lagunë.
Ndërkaq, edhe pse kjo prani bizantine midis grykëderdhjes së Posë dhe Istries është shumë më tepër se simbolike, depërtimi lombard e bëri Italinë e Justinianit copa copa, mes të cilave komunikimi tokësor bëhet i vështirë, por pa e kthyer në pamundësi ushtrimin e pushtetit ekzarkor, apo dhe ndërhyijet e drejtpërdrejta të Konstantinopojës'. Megjithë pengesat e shumta, prej të cilave disa i përmendëm, rëndësia e Ravenës dhe e Ekzarkatit, në shekujt VII dhe VIII, qëndron kryesisht në sigurimin e lidhjeve midis Konstantinopojës dhe Romës, çka i jep Adriatikut funksionin e spikatur të ruajtjes së unitetit të bashkësisë kristiane.
Për ta matur edhe më mirë rëndësinë e këtij boshti, që ishte shtyllë e vërtetë kurrizore e krishtërimit, duhet kujtuar që Konstantinopoja, seli e vetme perandorake, por seli ipeshkvnore e dorës së dytë në sytë e patriarkanave të mëdha, gjendej atëherë në pozitën e arbitrit, pasi këto të fundit ndodheshin tanimë të gjitha nën sundim arab, çka e përforcon traditën e vendosur nga Konstandini: Perandoria unike ka vetëm një krye në pikëpamje politike, Konstantinopojën, çka ilustrohet me praninë aty të sovranit, por pa i dhënë klerit të saj as kompetenca të shtuara e as më shumë pushtet. E pra, në këtë kohë uniteti i krishterë turbullohet në mënyrë të vazhdueshme prej një radhe herezish, pikërisht pushteti perandorak është ai që ka për detyrë në Lindje të forcojë ortodoksinë, por gjithmonë në marrëveshje të ngushtë me të vetmin pushtet fetar që ka një prestigj sipëran, atë të patriarkut të Romës, papës. Aq e vërtetë është kjo saqë përpjekjet për ta përkufizuar doktrinën mund të kenë rezultat vetëm nëpërmjet unitetit të pikëpamjeve midis perandorit dhe papës. Ndërkaq, forca mjaft superiore e pushtetit të Konstantinopojës në krahasim me atë të Romës sjell luhatje, periudha mirëkuptimi e pastaj faza prishjesh, që e bëjnë Adriatikun vendin e një dialogu përherë të rivendosur, ku Ravena është në mënyrë të natyrshme kanali ndërlidhës, ndryshe nga ç’ndodhte në epokën justiniane, kur marrëdhëniet midis papës dhe perandorit mbaheshin ende nëpërmjet Sicilisë. E ky dialog është gjithmonë nën kërcënimin e ekspansionit lombard, kundër të cilit papa nuk ka tjetër mbështetje përveç perandorit.
Ky rol i Adriatikut është veçanërisht i qartë në vitet 634-638, kur Heracliusi, i cili e quan të domosdoshme që në kohën kur arabët po pushtonin krejt Sirinë, ta gjente gjuhën e kompromisit me monofizitët, që përbëjnë aty shumicën, siç kishin qenë fillimisht edhe në Egjipt, mendoi se gjeti këtë te monotelizmi, i cili thotë se të dyja natyrat e Krishtit kanë shtysën e një vullneti të vetëm (thëlema), çka do të përkrahet në fillim nga papa Honorius69: ai do të përpiqet gjithashtu që ta diktojë këtë më 638 me një dekret perandorak, me Parashtrimin (ëkthesis) e besimit, i cili do të rreptësohet edhe më shumë mbas 10 vjetësh nga i biri Konstanti II me Modelin (Typos) e tij që do të shpërthejë krizën më të rëndë romano-bizantine të shekullit VII.
Nën një sovran si Konstanti, i cili ishte i fundmi që pati realisht një politikë italiane, ndoshta edhe i vendosur që ta riqendërzonte Perandorinë në Itali, çdo orvatje për emancipim politik ndaj perandorisë shihej si një tradhti e vërtetë ndaj misionit perandorak, çka plasi sheshit nën pontifikatin e Martinit I (649-655) i cili, edhe pse nënshtetas i Perandorisë dhe anëtar i hierarkisë së saj politiko-fetare, nuk e priti fare miratimin perandorak për t’u ngjitur në fronin roman, një gjest i cili, nuk duhet të harrojmë, në Bizantin e' atëhershëm përbënte një blasfemi, domethënë një krim ndaj Perandorit, e pastaj në kuadrin e një sinodi roman që u mblodh që më 649 në pallatin Laterano, e dënoi si Typosin ashtu dhe monotelizmin; mirëpo përfundimet e sinodit, të cilat u hodhën poshtë në Konstantinopojë, u pranuan nga kishat e Perëndimit dhe të Lindjes, duke përfshirë këtu edhe atë të Ravenës.
Pa dyshim do të ishte e ekzagjeruar të thuash se në Ekzarkat ziente një frymë revolte kundër Perandorisë, për arsye se megjithëse trupat perandorake, ashtu si dhe në Romë, kishin dalë prej mjedisit vendas, ato rrallë ndodhi që të tradhëtonin pushtetin e Konstantinopojës: gjatë krizës monotelite, kundërshtarët e herezisë që vinin në masë prej ortodokësve të Lindjes dhe sidomos nga Palestina, mbërrinin në Romë nëpërmjet Afrikës e Sicilisë, e jo nëpërmjet Ravenës e cila ishte pa dyshim mjaft e survejuar. E pra nëpërmjet jugut dhe jo nëpërmjet Adriatikut do të kryhej orientalizimi madje dhe helenizimi i Romës, çka e ilustron zgjedhja e papës së parë “bizantin”, Teodorit I (642-649), që jo rastësisht ishte bir i një patriarku të Jeruzalemit, një qytet ku edhe kishte lindur. Më i dëgjuari i këtyre orientalëve është Maksim Rrëfyesi, i vendosur në Kartagjenë prej vitit 632, i cili më 645 ose 646 shoqëroi në Romë patriarkun e vjetër të Konstantinopojës, Pirron, që hoqi dorë aty nga monotelizmi. Nëse, pra, Ravena mbetej një mbështetje reale e pushtetit perandorak, ajo nuk duket se ka qenë aspak ndonjë stacion i rëndësishëm kulturor, ashtu siç nuk ishin edhe qytetet dalmate përkundruall.
Megjithatë disa tipa ambiciozë si ekzarku sundues i asaj kohe Olympiosi, mund që e përfytyronin Ekzarkatin si një trampoline për fatin e tyre politik, por vetëm në drejtim të Perëndimit e me siguri jo drejt Lindjes; kur iu dha urdhër që të shkonte të merrte Martinin prej Romës, për ta çuar drejt Konstantinopojës, ai e tradhton misionin e tij, pa dyshim ngaqë e quante veten bartës të vullnetit të kishës dhe të popullit të tij: ai ia zbuloi synimin papës, pastaj ngre krye kundër perandorit duke e shfaqur hapur qëllimin e vet për ta nënshtruar Italinë, para se të vdiste në Sicili më 652, pasi kishte marrë atje disa kontakte të dyshimta me myslimanët. Kundër pushtetit perandorak farkohen dy rebelime, ndër të cilat pa dyshim më i rëndi është ai i ekzarkut. Konstanti tanimë kishte në duar një argument politik me peshë dhe kundërveproi duke dërguar më 653 në Ravenë një ekzark të ri, Theodor Kalliopasin, që u sul mbi Romë dhe e rrëmbeu aty papën në mënyrë brutale për ta dërguar menjëherë drejt Konstantinopojës, prej nga, pas një procesi për krim kundër perandorit, do të dërgohet në mërgim në Krime, ku vdiq më 655: ky episod me mungesën e ndonjë reagimi nga Ravena, tregon që prirjet separatiste aty nuk ishin ende të thella.
Zbarkimi i Konstantit në Taranto në pranverë 663, ku ndërmerr fushatën e tij të madhe kundër lombardëve, bëhet vetëm për ta befasuar armikun, e jo pse i druhet një ekzarkati të dyshimtë. Sido që të jetë ai vërtetoi kështu që Ravena nuk ishte rrugëhyija e vetme për në Romë, ku pak muaj më vonë, do të bënte një udhëtim të shënuar: aty u prit në mënyrë solemne prej papës Vitalien, i cili pranoi dhuratat e tij të shtrenjta dhe e gostit disa herë në tryezë të tij, duke mos ia përmendur fare mosmarrëveshjen monotelite; përkundrazi perandori shpalli aty përkushtimin e tij të spikatur ndaj apostujve që Roma i mban si të vetët, mbi të gjitha ndaj apostullit Pjetër.