Bishti i Pallës asht skaji verior i nji vargmali, që shtrihet nja 8 milje prej veriut në jug dhe në perëndim formon bregun e detit. Në skajin jugor të këtij vargu gjindet Durrësi. Ky varg del nja 4 mila para vijës së bregut dhe, si duket, në kohna shumë të lashta ka qenë një ishull dhe dalngadalë nga ledhi që sillnin ujnat asht ba nji gadishull. Sepse ajo fushë ranore që e lidh me tokën asht fare pak ma e naltë sesa sipërfaqja e detit dhe pranë kodrave aq e ulët, saqë ujët e shiut dhe ujët e detit hyjnë këtu kur ban tallaz dhe nuk mund të rrjedhë ma mbrapsht.
Ujët qe fle në dimën formon nji varg kënetash, të cilat në verë thahen dalngadalë dhe e mbushiri me ajër të keq qytetin dhe rrethin e tij. Pra, tue qenë puna kështu, nuk duhet të çuditemi që ethet e kanë qendrën në Durrës dhe sidomos në vjeshtë janë shumë të rrezikshme.
Këtu tregojnë se në kohna të vjetra nji kanal i thellë, nëpër të cilat kalonin galerat, i lidhte dy gjinat që kishte formue kepi.
Gjini i jugut asht ai i Durrësit; ky shtrihet si nji hark i madh deri te kepi i Lagjit, që asht 4 mila në jug; në veri të tij gjindet skela e Durrësit; ndonëse kjo nga aria e jugut asht krejt e hapme, detarët thonë se nuk ka ndonji rrezik edhe në qoftë se ngrihet tallaz nga jugu. Sepse ata janë të mendimit se valët e detit detyrohen prej trajtës së gjinit, me përshkrue nji.rreth gjatë rrugës së tyne dhe forca e valëve që kthehen prap, zbut atë të valëve që hyjnë51. Detarët ankohen ma fort mbi fundin e detit, i cili nuk asht i sigurt për hedhjen e ankorave dhe prishet vazhdimisht nga plaçkat që lëshojnë vaporët në det, aty ku qëndrojnë. Pjesërisht edhe kjo tokë e keqe për ankora e ka fajin që në vitin 1846, në muajin e shkurtit, me rastin e nji furtune të tmerrshme, prej 20 anijeve që ndodheshin ne skelë, 16 u hodhën në breg. Të gjitha këto anije, prej të cilave disa kishin hudhë tri ankora, ishin zhytë kaq thellë në ranën e bregut të cekët saqë vetëm dy, mbas mundimesh të patregueshme, mujtën me shpëtue nga rana. Skeletet e anijeve të tjera pjesërisht duken edhe sot. Megjithatë këtu nuk bahet as gjaja ma e vogël për lehtësimin e lundrimit, bile nuk ka as polici për skelën, paçka se çdo anije detyrohet me pague nji taler, taksë e cila nuk shkon në arkën e Sulltanit, por në atë të kompanisë që ka marrë përsipër doganat.
Sipërfaqja e qytetit të soçëm ka trajtën e nji trekandëshi të vogël, i cili asht i rrethuem me mure të nalta dhe i ngjitet nji kodre përpjetë. Rruga e pazarit shkon prej portës së detit te porta e tokës; rrugët e tjera janë të ngushta, të shtrembta dhe te ndyta. Asgjëkundi nuk ka ndonji vend të hapët për me marrë ajër të pastër, kur mbyllen portat në mbramje. Qyteti së bashku me lagjen qe shtrihet para portave ka vetëm 200 shtëpi me 1000 frymë.
Këtu pashë për herë të parë nji kumri, (në Berat dudi), e cila rron ndër qytetet dhe fshatrat e Shqipërisë së Mesme. Kjo e ban çerdhen nëpër pemët, por gjithmonë afër banesave njerëzore53. Ate e duen shumë dhe e kanë si shenjë oguri.Po të këndojë nalt në pullaz, atëherë lejon ardhjen nga kurbeti të nji farefisi. Por kanga e saj nuk asht e kandshme sa ajo e motrave të saj në Gjermani, por e ashpër dhe e randë, saqë në fillim kujtova se po bërtet nji zog i zemëruem. Mbanë tjetër, kanga e pëllumbit të egër asht shumë e kandshme dhe tërhekëse.
Kumritë i ka sjellë në Durrës konsulli plak i Austrisë z. G. Tedeskini (Tedeschini) i cili, mbas disa provash te pafrytshme, mujti me i vendosë këtu. Nuk do të harroj kurrë pritjen patriarkale që gjeta në shtëpinë e këtij plaku të ndershëm.
Po ua la pasardhësve tanë me e nda çashtjen e janë identike emnat e vjetër Epidamnos dhe Dyrachium apo shënojnë dy gjysma qyteti - Asti dhe Emporion - në zotërim të së njejtës komunë; gjithashtu edhe sqarimin mbi teatrin e luftës dhe mbi marshimet dhe kundërmarshimet e tyne. Bile kam ba hetime mbi rranjën e harës, të cilën përmend Jul Qezari, por u lodha kot. Por më duket se asht rranja e salepit, e cila shtypet dhe bahet miell; tashti importohet prej Selaniku në Shqipëri.
Tregu i Durrësit mund të themi se asht nji degë e Trieshtes dhe e sistemit tregtar austriak, sepse lidhjet e tij kanë të bajnë pothuaj vetëm me Trieshten dhe me skelat e tjera të Austrisë dhe marrëdhaniet me skelat që janë ma nga jugu ose me skelat italiane në lindje, bile edhe me skelat e Shqipnisë në Veri, janë krejt pa randësi. - Tregtia e përgjithshme e Austrisë në këtë treg asht 900.000 - 1.000.000 florina (1 fl.= 2 franga ari). Prej kësaj shume pjesa ma e madhe i përket eksportimit të Durrësit për në Trieshtë. Mbasi edhe shtete të tjerë, përveç Austrisë, bajnë pak tregti me këtë vend, atëherë shuma e tij e përgjithshme mund të jetë 2 milion fr.ari. (nji milion gulden).
Vaporët austriakë ose të huej, qe ndalen në Durrës, udhëtojnë pothuaj vetëm prej skelave austriake e kthim, dhe ka disa anije, të cilat të gjithë vjetin bajnë po këtë udhëtim. Ndër anijet që qëndrojnë këtu dominon flamuri austriak. Po ta llogarisim vlerën e qerasë së një viti për çdo ton, atëhere do të gjejmë se rezultati asht nja 400 fr.ari për ton; këtu duhet të marrim parasysh se 3/4 e kapacitetit të anijes nuk futet në punë dhe se anija kur kthehet ngarkon sidomos grunë.
Ndër të tilla rrethana tregtare të përgjithshme na shkon mendja se e gjithë tregtia e Durrësit duhet të jetë në duart e tregtarëve të Trieshtes. Por puna nuk qëndron kështu; përkundrazi, Trieshta asht pazari i Durrësit, sepse tregtia e këtushme me prodhime, d.mth. eksporti, asht krejt në duer të tregtarëve të Durrësit dhe të Beratit. Këta blejnë këtu, ngarkojnë dhe shesin për hesap të tyne me anë të agjetëve që kanë në Trieshtç dhe furnizohen prej këndej me manifaktura dhe mallra koloniale. Tregtarët e Beratit dhe disa të Durrësit e kanë rregullue punën në këtë mënyrë: magazina asht në Durrës, në Trieshtë rri nji agjent që blen dhe shet me shumicë dhe në Berat gjendet nji degë, e cila shet me pakicë dhe blen prodhimet e vendit.
Persa u përket marrëdhanieve tregtare të Durrësit me krahinat e brendshme të vendit, duhet të themi se kjo skelë asht e vetmja për prodhimet e Shqipnisë së Mesme dhe për .krahinat e Kavajës, të Peqinit, të Elbasanit, të Tiranës dhe të Dibrës. Këtu e kishte kryet miga e vjetër “Via Egnatia”, e cila tue vazhdue nga lindja, kalonte nëpër Elbasan, Ohër dhe Manastir.
Durrësi shërben edhe si skelë e Beratit për importimet e tij nga Trieshta dhe për eksportimet po për në atë vend; nji pjesë e vogël kalon nëpër Vlonë. Nga kjo skelë Berati sjell manifakturat angleze që dalin në Korfuz. Por sasia e mallit asht ma e vogël nga ajo që vjen me anë të Durrësit.
Qarkun tregtar të Durrësit prej atij të Shkodrës e ndan nga veriu lumi Mat; ky lumë formon dhe kufinin e rajonit të veprimit të kosullatave austriake, të asaj të Durrësit dhe të Shkodrës (Lezha i përket Shkodrës). Në mes të këtyne dy qyteteve nuk bahet tregti, gjithashtu edhe në mes të Durrësit dhe të Vlonës, por këto qytete kanë njifarë lidhjeje ndërmjet tyne, mbasi eksportojnë dhe, nganjiherë, shkëmbejne edhe kambiale. Por Janina nuk ka asnji lidhje tregtare me viset e veriut.
Në Durrës thonë se ka disa vjet që importimi, po edhe eksportimi i disa artikujve, sidomos i mëndafshit, vazhdimisht po vjen tue u pakësue dhe si shkak tregojnë ndryshimin e rrugës së mallnave. Sepse ma përpara ishte Durrësi e vetmja skelë e Ohrit dhe tregu i tij konkuronte në Monastir me anë të Selanikut. Por tashti në kohën e fundit, Selaniku e kaloi shumë Durrësin dhe e zgjeroi nga perëndimi qarkun e tregtisë në dam të Durrësit. Sepse Selaniku asht depoja e mallnave koloniale dhe manifakturave angleze e prandaj asht në gjendje me i ba gjithnji e ma shumë konkurencë rivalit të vet. Veç kësaj, mallnat austriake që eksportohen në këto vende, sillen këtu me anë të vaporëve, të cilët janë ma të shpejtë se gjemitë. Ndonëse këto vaporë prekin gjatë udhëtimit skelën e Syrës, të Izmirit dhe Dardanelet, qeraja asht e ulët, nganjiherë 34 fr.ari për kollo (= nji gjysmë barrë, nja 50 kg). Durrësi për të qenë asht vetëm 400 mila larg Trishtes, por nuk lidhet me këtë nëpërmjet një vije lundrimi me vaporë.
Qysh kur u krijua vija e lundrimit të Danubit, u ngrit në Ohër nji depo për mallra manifakture austriake dhe gjermane, sepse shpenzimet e vogla të transportit me anë të vaporëve deri ne Belgrad, i mbulojnë shpenzimet e nalta të transportit tokësor deri ne Ohër. Edhe nji pjesë e madhe e mallit austriak që shkon në Monastir, kalon nëpër Belgrad.
Prova na tregon se lëvizjet nëpër det, megjithëqë rruga vjen shumë mbrapsht, u përshtaten vijave të lundrimit, kurse ato të tokës atyre të hekurudhave. Përsa i përket importimit të Durrësit, nuk ndryshon në asnji pikë prej atij të skelave të tjera levantine, vetëm këtu duem me theksue se hekuri anglez i traversave, i cili shkon me shumicë në Shqipninë e Jugut, nuk gjendet në këtë treg dhe zëvendësohet me hekurin rus, i cili sillet me anë të Trieshtës, së bashku me të gjitha llojet e hekurit dhe të telave prej hekuri të Styris. Eksportimi përfshin këto artikuj të parë:
gjendet në jug të Shkumbinit, por në veri të tij. pastaj nuk asht 2 orë larg prej detit, por 5 orë dhe jo 12 orë prej Elbasani. por vetëm 7 or[. Pra. nuk gjcndet në jug. por në juglindje të Kavajës. nga e cila asht nja 5 orë larg. Ma në fund rruga Vlonë-Durres, mbi të cilën do të flasim te shënimet arkeologjikc. nuk e kalon Shkumbinin afer grykës. te fshati i Bashtovës. Por nëpër Peqin kalon rruga Durrës-Elbasan. që asht “Via Egnatia" e vjetër. Ky fakt i fundit më ra tepër në sy dhe bana mjaft hetime për me gjetun ndonji që shkonle prej Durrësi në Elbasan, por të gjithë më thanë se tjetër rrugë nuk kishte, veç asaj që kalonte nëpër Peqin. Ndoshta Peqini asht stacioni i parë i “Via Egnatias” që quhej atëherë Clodiana; hartat tona gjeografike nuk janë të sigurta, ashtu dhe tabela e Peutingerit ka gabime shkrimi, prandaj mund të flasim vetëm ashtu si na e pret mendja dhe jo në bazë të fakteve. Rruga e Peqinit ashl me kodra, të cilat e përcjellin lumin deri në fushën e Elbasanit. Rruga shkon gjithnji gjatë anës veriore të lumit, por megjithatë kur kalova unë, ishte e mbajtun mirë dhe e përdorshme për karroca.
Nji çerek ore prej Peqinit takova me nji rremë uji, me anë të së cilës bluanin shtatë mullinj drithi dhe njomeshin shumë ara. I ati i beut që sundonte këtu, e bani këtë rremë përpara 20 vjetëve, tue marrë angari fshatarët muhamedanë të qarkut. Ky asht nji fakt që duhet shënue, sepse tregon se populli i këtushëm asht i bindun. Të shtatë mullinjtë jepen me qera për 90.000 pjastra në vit. - Qyteti ka 90 shtëpi që janë shpërndamë nëpër kodrinat e veshuna me pemë; pastaj ka edhe disa lagje të jashtme, të cilat i perkasin atij. Qendra asht pazari, të cilin e zbukurojnë nji xhami elegante dhe nji kullë që mban sahatin; pranë tyne ngrihet pallati prej druni i familjes sunduese. Kjo familje ka kohë që e sundon këtë qark dhe asht nji mbeturinë e rrallë e kohës feudale të Shqipnisë. Kjo, mbasi i mbeti besnik Sulltanit, mundi t’i ruej privilegjet e saj të vjetra, kurse shumica e sunduesve të këtij vendi u hoqën dhe u intemuen së bashku me pashën e fundit të Shkodrës, sepse kishin marrë pjesë në kryengritjen e tij kundër Sulltanit.
Ajri asht i keq: këtu thonë se fajin e ka orizi që mbillet afer qytetit. Prodhimi i orizit bahet nja 15.000 okë. Qyteti ban edhe mjaft voj.