Le të ndalemi te një institucion i njerëzve të lashtësisë, rreth të cilit nuk duhet të krijojmë ndonjë ide nisur nga ato që shohim sot përreth nesh. Njerëzit e lashtësisë e krijuan të drejtën e pronësisë mbi parime, të cilat nuk janë më ato të brezave të sotëm; prej këtu do të rezultonte se edhe ligjet nëpërmjet të cilave ata e mbronin atë, janë shumë të ndryshëm nga ligjet tona.
Dihet se ka raca, të cilat nuk kanë mundur kurrë të vendosin në gjirin e tyre pronën private; disa të tjera kanë mundur ta bëjnë këtë vetëm pas shumë kohësh dhe pas shumë vështirësish. Në fakt, që në fillimet e shoqërive njerëzore, nuk ka qenë gjë e lehtë të përcaktohet nëse individi mund të përvetësonte tokën dhe të vendoste një lidhje kaq të fortë mes tij dhe një copë toke, aq sa mund të thoshte: kjo tokë është imja, kjo tokë është si një pjesë e trupit tim. Tartarët e konceptojnë të drejtën e pronësisë vetëm kur bëhet fjalë për bagëti dhe nuk e kuptojnë atë kur fjala është për tokë. Sipas disa autorëve, te gjermanët e lashtë, toka nuk i përkiste askujt; çdo vit, fisi i caktonte se Cilit prej anëtarëve të vet, një ngastër për kultivim dhe vitin e ardhshëm ngastra ndryshohej përsëri. Gjermani ishte pronar vetëm i të korrave; ai nuk ishte pronar i tokës. Po kështu ndodhte edhe me një pjesë të racës semite dhe te disa popuj sllavë.
Përkundrazi, popullsitë e Greqisë dhe të Italisë, që nga Antikiteti më i lashtë, kanë njohur gjithmonë dhe kanë praktikuar parimin e pronës private. Ne nuk na ka mbetur asnjë kujtim historik nga ndonjë epokë kur toka ishte e përbashkët; e po kështu nuk gjendet më asgjë që mimd f i ngjajë ndarjes së përvitshme të tokës, e pranishme te gjermanët. Madje ekziston edhe një fakt kuptimplotë. Ndërkohë që racat, të cilat nuk i njihnin individit pronësinë mbi tokën, të paktën i njihnin atij gëzimin e fryteve të saj, domethënë të të korrave, te grekët ndodhte e kundërta. Në disa qytete, qytetarët ishin të detyruar të grumbullonin bashkërisht të korrat e tyre, ose të paktën pjesën më të madhe dhe f i konsumonin bashkërisht; pra individi nuk ishte zot absolut i grurit që kishte korrur; por njëkohësisht, në mënyrë shumë kontradiktore, gëzonte të drejtën absolute të pronësisë mbi tokën. Toka i përkiste atij më shumë sesa frytet e saj. Duket se te grekët, koncepti mbi të drejtën e pronësisë ka ndjekur një rrjedhë krejt të kundërt me atë që duket e natyrshme. Ai nuk u përdor fillimisht mbi të korrat dhe më pas mbi tokën. Por u ndoq e kundërta.
Që nga epokat më të lashta, në shoqëritë greke dhe italiane janë hedhur themelet dhe janë ngulitur fort tre elemente: feja e shtëpisë, familja, e drejta e pronësisë; tre gjëra që kanë pasur mes tyre, në fillesat e veta, një lidhje të dukshme e që duken të kenë qenë të pandashme.
Ideja e pronës private ngërthehej te vetë besimi. Çdo familje kishte vatrën dhe të parët e saj. Këto perëndi mund të adhuroheshin vetëm prej saj dhe ato mbronin vetëm atë; ato ishin pronë e saj.
Mirëpo, midis këtyre perëndive dhe tokës, njerëzite kohëve të lashta shihnin një lidhje misterioze. Le të shqyrtojmë fillimisht vatrën. Ky altar është simbol i jetës sedentare; vetë emri e tregon një gjë të tillë. Ajo duhet të jetë e vendosur mbi tokë; pas vendosjes së saj, vendi nuk mund të ndërrohet më. Perëndia e familjes kërkon banesë të përhershme; materialisht, zhvendosja e gurit mbi të cilin zjarri ndrit është e vështirë; në pikëpamje të besimit, kjo gjë bëhet edhe më e vështirë dhe njeriut i lejohet ta ndërmarrë atë veprim vetëm nëse është vërtet i detyruar nga nevoja, kur, për shembull, ndiqet nga një armik apo kur kjo tokë nuk mund ta ushqejë. Kur vatra ndërtohej, ajo ndërtohej me mendimin dhe me shpresën se ajo do të qëndronte gjithnjë në atë vend. Perëndia vendosej aty, jo për një ditë, dhe as për një jetë njerëzore, por për të gjithë kohën që do të ekzistonte kjo familje dhe për sa kohë që do të ekzistonte dikush që ta mbante ndezur flakën nëpërmjet flijimit. Kështu, vatra merr në zotërim tokën; këtë pjesë të tokës, ajo e bën të vetën; ajo është pronë e saj.
Familja, që për detyrë dhe për fe mbetet gjithnjë e grumbulluar rreth altarit të saj, ngulet mbi këtë tokë sikurse edhe vetë altari. Ideja e banesës është diçka e natyrshme. Familja është e lidhur me vatrën, vatra me tokën; vendoset kështu një lidhje e ngushtë midis tokës dhe familjes. Aty duhet të jetë banesa e saj e përhershme, braktisjen e së cilës ajo nuk duhet ta mendojë kurrë, me përjashtim të rasteve kur një forcë e epërme e detyron. Ashtu si edhe vatra, ajo duhet të qëndrojë përherë aty. Ky vend i përket; ai është pronë e saj, pronë jo vetëm e një njeriu, por e krejt familjes, pjesëtarët e ndryshëm të së cilës do të lindin dhe do të vdesin aty, njëri pas tjetrit.
Le të ndjekim idetë e njerëzve të lashtësisë. Dy vatra përfaqësojnë perëndi të dallueshme, të cilat nuk bashkohen dhe nuk ngatërrohen kurrë; kjo është aq e vërtetë sa edhe vetë martesa midis dy familjeve, nuk arrin dot të vendosë lidhje mes perëndive të tyre. Vatra duhet të jetë e veçuar, domethënë e ndarë qartë nga gjithçka që nuk ka të bëjë me të; i huaji nuk duhet ti afrohet kurrsesi asaj gjatë kohës së kryerjes së ceremonive të kultit dhe as të ketë mundësi për ta parë atë: kjo është edhe arsyeja se përse ajo quhet perëndia e fshehur, ose perëndia e brendshme, Penatët. Në mënyrë që ky rregull fetar të zbatohej mirë, duhet që rreth vatrës, në njëfarë largësie prej saj, të kishte një mur rrethues. Pak rëndësi ka fakti nëse ai është krijuar nëpërmjet një gardhi me shkurre, nga një rrethim me dru, apo nga një mur guri. Sido që të jetë ky rrethim, ai vendos kufizimin që ndan një vatër nga një vatër tjetër. Ky mur njihet si i shenjtë. Ta kapërcesh atë quhet përdhosje. Perëndia vigjëlon mbi të dhe e mbron;. Ky mur i lashtë, i ngritur nga feja dhe i mbrojtur prej saj, përbën emblemën më të sigurt, shenjën më të parrëzueshme të së drejtës mbi pronësinë.
Le fu referohemi periudhave më primitive të racës ariane. Muri i shenjtë, të cilin latinët e quajnë herctum, përfaqëson gardhimin ku familja ka shtëpinë e saj, bagëtitë, ngastrën e vogël që ajo kultivon. Në mes ngrihet vatra mbrojtëse. Le të zbresim në periudhat e mëvonshme: popullsitë janë dyndur deri në Greqi dhe në Itali dhe kanë ndërtuar qytete. Banesat i janë afruar njëra-tjetrës; e megjithatë ato nuk ndërtohen ngjitur me njëra-tjetrën. Muri i shenjtë ende ekziston, por në përmasa më të vogla; më shpesh ai reduktohet në një mur të vogël, në një hendek, në një brazdë ose thjesht në një rrip toke, me një gjerësi vetëm prej disa këmbësh. Në të gjitha rastet, dy shtëpi nuk duhet të prekin njëra-tjetrën; prekja e tyre është diçka që njihet si e pamundur. Dy shtëpi nuk mund të kenë një mur të përbashkët; pasi muri i shenjtë i perëndive shtëpiake do të zhdukej. Në Romë, ligji e përcaktonte në dy këmbë e gjysmë hapësirën e lirë që duhet të ndajë gjithnjë dy shtëpi dhe kjo hapësirë i kushtohet "perëndisë së rrethimit të shtëpisë.
Prej këtyre rregullave të lashta fetare rezulton se, te njerëzit e lashtësisë, jeta në bashkësi nuk ka mundur të vendoset kurrë. Falansteri nuk është njohur asnjëherë. Madje edhe Pitagora nuk arriti kurrë të ngrinte institucione ndaj të cilave besimi i brendshëm i njeriut të rezistonte. Po kështu, në asnjë epokë të ekzistencës së njerëzve të lashtësisë, nuk ka ekzistuar kurrë ndonjë element që mund të ishte i ngjashëm me larminë e fshatit, aq e përhapur në Francën e shekullit të dymbëdhjetë. Çdo familje, duke pasur perënditë dhe kultin e saj, duhet të ketë pasur edhe vendin e saj të veçantë mbi tokë, banesën e veçuar prej të tjerave dhe pronën e saj.
Grekët thoshin se vatra i kishte mësuar njeriut të ndërtonte shtëpi. Faktikisht, njeriu që ishte ngulur, si rrjedhojë e fesë së tij, në një vend që ai besonte se nuk do e braktiste kurrë, shumë shpejt duhet të ketë menduar të ngrinte mbi këtë vend edhe një ndërtim të fortë. Çadra i përshtatet arabit, karroja, tartarit; por një familjeje, e cila ka një vatër shtëpiake, i duhet një banesë e qëndrueshme. Kasollja me baltë ose me dru, do të pasohej shumë shpejt nga shtëpia me gur. Ajo filloi të ndërtohej jo vetëm për jetëgjatësinë e një njeriu, por për familjen, brezat e njëpasnjëshëm të së cilës duhej të pasonin njëri-tjetrin në të njëjtën banesë.
Shtëpia vendosej gjithnjë brenda murit të shenjtë. Katrorin që formonte ky mur rrethues, grekët e ndanin në dy pjesë; pjesa e parë ishte oborri; shtëpia përbënte pjesën e dytë. Vatra, e vendosur në mes të hapësirës së kufizuar nga muret rrethuese, gjendej, kësisoj, në fund të oborrit dhe pranë hyrjes së shtëpisë. Në Romë, vendosja ishte e ndryshme, por parimi mbetej i njëjtë. Vatra ishte e vendosur në mes të hapësirës së rrethuar, por ndërtesat ngriheshin rreth saj, në të katër anët, në mënyrë që ta rrethonin atë në mes të një oborri të vogël.
Mendimi që ka frymëzuar këtë sistem është i qartë: muret janë ngritur rreth vatrës për ta veçuar dhe për ta mbrojtur atë dhe mund të thuhet, siç thoshin grekët, se feja u mësoi të ndërtonin një shtëpi.
Në këtë shtëpi, familja është zot dhe pronar; këtë të drejtë asaj ia jep perëndia e banesës. Shtëpia shenjtërohet nga prania e përjetshme e perëndive; ajo është tempulli që i mbron. "Çfarë është më e shenjtë, thotë Ciceroni, sesa banesa e çdo njeriu? Aty është altari; aty ndrit zjarri i shenjtë; aty janë sendet e shenjta dhe besimi." Të hyje në këtë shtëpi me qëllime keqbërëse ishte sakrilegj. Banesa ishte e padhunueshme. Sipas një tradite romake, perëndia e shtëpisë mbante larg kusarin dhe largonte armikun.
Të kalojmë në një tjetër objekt të kultit, te varri, dhe do të shohim se edhe rreth tij ekzistonin të njëjtat ide. Në fenë e njerëzve të lashtësisë, varri ishte shumë i rëndësishëm; nga njëra anë, të parëve u kushtohej një kult dhe, nga ana tjetër, ceremonia kryesore e këtij kulti, domethënë ushqimi mortor, duhej të zhvillohej rreth vendit ku preheshin të parët. Pra, familja kishte një varr të përbashkët, ku pjesëtarët e saj duhej të vinin të preheshin njëri pas tjetrit. Për këtë varr, rregulli ishte i njëjtë si edhe për vatrën. Sa ishte e palejueshme që të bashkoje në të njëjtin varr dy familje, po aq ishte e palejueshme që të bashkoje dy vatra në një shtëpi të vetme. Po kaq përdhosëse ishte të varrosje një të vdekur jashtë varrit të familjes së tij, apo të vendosje brenda këtij varri trupin e një të huaji. Si në jetë ashtu edhe në vdekje, feja e shtëpisë ndante çdo familje prej familjeve të tjera dhe dënonte ashpër çdo shfaqje shenje bashkësie. Ashtu sikurse shtëpitë nuk duhej t'i bashkëngjiteshin njëra-tjetrës, ashtu edhe varret nuk duhej të puqeshin me njëri-tjetrin; secili prej tyre, kishte, ashtu sikurse edhe shtëpia, njëlloj rrethimi veçues.
Sa e dukshme është, në të gjithë këtë, prania e pronës private! Të vdekurit janë perëndi që i përkasin vetëm një familjeje dhe vetëm kjo e fundit ka të drejtë të lutet. Këta të vdekur kanë marrë në zotërim tokën; ata jetojnë në atë copëz të vogël dheu, dhe askujt, nëse nuk i përket familjes, nuk duhet t'i shkojë ndër mend të përzihet me ta. Askush nuk ka të drejtë t'i shpronësojë nga toka që ata kanë zënë; një varr, te njerëzit e lashtësisë, nuk mundet kurrë, as të shkatërrohet dhe as të zhvendoset; kjo gjë ndalohej me ligje nga më të ashprat. Ja pra, një pjesë toke që, në emër të besimit, kthehet në një objekt pronësie të përhershme për çdo familje. Familja e ka përvetësuar këtë copë tokë, duke vendosur të vdekurit e saj; ajo është vendosur përgjithmonë aty. PinjoIIi i gjallë i kësaj familjeje mund të thotë legjitimisht: kjo tokë më përket mua. Aq shumë i përket ajo atij, saqë ajo është e pandashme nga ai dhe ai nuk ka të drejtë ta braktisë atë. Toka në të cilën prehen të vdekurit është e patjetërsueshme dhe e paparashkrueshme. Ligji romak kërkonte që, në rastse një familje shiste fushën ku ndodhej varfi i saj, ajo mbetej gjithsesi pronare e këtij varri dhe gëzonte përjetësisht të drejtën për të hyrë në atë fushë dhe për të përmbushur ceremonitë e kultit të saj.
Sipas këtij zakoni, shohim se ideja e pronësisë është shtrirë lehtësisht nga copëza e vogël e tokës, ku preheshin të vdekurit, në fushën që rrethonte këtë copëz. Në librin e Katonit të Vjetër mund të lexojmë një formulë me anë të së cilës bujku italik u lutej manëve të mbronin fushën e tij, ta ruanin atë nga kusarët dhe të jepte prodhim të begatë. Kështu që, shpirtrat e të vdekurve e shtrinin veprimin e tyre mbrojtës dhe së bashku me të, edhe të drejtën deri në skajet e pronës. Falë tyre, familja zotëronte e vetme këtë fushë. Varri kishte vendosur bashkimin e pazgjidhshëm midis familjes dhe tokës, domethënë pronës.
Në shumicën e shoqërive primitive, e drejta e pronësisë është vendosur nëpërmjet besimit. Në Bibël, Zoti i thotë Abrahamit: "Unë jam i amshueshmi që të nxora nga Ur-i i Kaldenjve, me qëllim që të të jepja këtë vend", ndërsa Moisiut i drejtohet me këto fjalë: "Unë do të bëj që ju të hyni në vendin që isha betuar se do t'ia jepja Abrahamit dhe imë do t'jua jap atë në trashëgimi." Kësisoj, Zoti, pronar fillestar, mbi bazën e së drejtës së krijimit, i kalon njeriut pronën e tij mbi një pjesë të tokës. Diçka analoge haset edhe te popullsitë greko-italike. Është e vërtetë që këtë të drejtë nuk e ka themeluar feja e Jupiterit, ndoshta ngaqë ajo nuk ekzistonte. Perënditë që i dhanë çdo familjeje të drejtën e saj mbi tokë, ishin perënditë e shtëpisë, vatra dhe manët. Feja e parë, ajo që vendosi stmdimin e saj mbi shpirtrat e tyre, ishte gjithashtu edhe feja që vendosi mes tyre pronësinë.
Pra, është më se e qartë se, prona private përbënte një institucion, pa të cilin besimi shtëpiak nuk mund të ekzistonte. Ky besim urdhëronte veçimin e shtëpisë dhe veçimin e varrit; pra jeta e përbashkët ishte e pamundur. E njëjta fe, urdhëronte që vatra të vendosej mbi tokë, që varri të mos shkatërrohej dhe as të mos zhvendosej. Pa pronën, vatra do të ishte endacake, familjet do të përziheshin, të vdekurit do të braktiseshin dhe do të mbeteshin pa kult. Nëpërmjet vatrës së palëvizshme dhe varrit të përhershëm, familja mori në zotërim tokën; në njëfarë mënyre, toka u mbrujt dhe u depërtua nga feja e vatrës dhe e të parëve. Kështu njeriu i periudhave të lashtësisë u çlirua nga zgjidhja e problemeve tepër të vështira. Pa diskutuar, pa u munduar, pa hijen më të vogël të lëkundjes, ai mundi që me një goditje të vetme dhe nëpërmjet virtytit të besimeve të tij, të arrinte në konceptimin e së drejtës mbi pronën, të asaj të drejte prej së cilës buron çdo lloj qy tetërimi, pasi mbi bazën e saj, njeriu përmirëson tokën dhe bëhet edhe ai vetë më i mirë.
Fillimisht, ajo që garantoi të drejtën e pronësisë nuk ishin ligjet, por feja. Çdo pronë ishte nën mbikëqyrjen e syve të perëndive shtëpiake që vigjilonin mbi të. Çdo fushë duhej të rrethohej, sikurse e kemi parë në rastin e shtëpisë, nga një gardh që e ndante qartazi nga zotërimet e familjeve të tjera. Ky rrethim nuk ishte një mur guri; ai ishte një ledh dheu disa këmbë i gjerë, i cili duhej të mbetej gjithnjë i papunuar dhe i paprekur nga parmenda. Kjo hapësirë ishte e shenjtë: ligji romak e shpallte atë të pandryshueshme; ajo i përkiste besimit. Në ditë të caktuara të muajit apo të vitit, ati i familjes i binte përqark fushës duke ndjekur këtë linjë; ai shtynte përpara tij viktimat, këndonte himne dhe ofronte flijime. Nëpërmjet kësaj ceremonie, atij i dukej se kishte zgjuar mirësinë e perëndive të tij lidhur me tokën dhe shtëpinë e tij; para së gjithash, ai kishte shënuar të drejtën e pronësisë së tij, duke zhvendosur rreth fushës kultin e tij shtëpiak. Rruga që kishin ndjekur viktimat dhe lutjet, përbënte sinorin e pacenueshëm të pronës.
Përgjatë kësaj linje, në njëfarë largësie prej njëri-tjetrit, ai vendoste disa gurë të mëdhenj ose disa trungje pemësh, që quheshin termes. Mund të gjykojmë se çfarë përfaqësonin këta sinorë dhe se ç'mendonin njerëzit kur i vendosnin ato në tokë. "Ja, thotë Siculus Flaccus, si vepronin të parët tanë: fillimisht ata gërmonin një hendek të vogël dhe duke vendosur terme-n në buzë të tij, ata e zbukuronin atë me kurora barërash dhe lulesh. Pastaj ata ofronin një flijim; pasi kishin flijuar viktimën, ata bënin që gjaku të rridhte në hendek; aty hidhnin thëngjij të ndezur (të ndezur, me shumë gjasa, në zjarrin e shenjtë të vatrës), drithë, ëmbëlsira, fruta, pak verë dhe mjaltë. Pasi në hendek ishin hedhur të gjitha këto, mbi thëngjijtë ende përvëlues, ngulej guri apo copa e drurit." Shihet qartë se kjo ceremoni kishte për qëllim që Termi të kthehej në një lloj mishëruesi të shenjtë të kultit të shtëpisë. Për të ruajtur natyrën e tij, çdo vit mbi të ripërtërihej akti i shenjtë, përmes libacionit dhe recitimit të lutjeve. Termi i ngulur në tokë, ishte pra, në njëfarë mënyre, feja e shtëpisë e mbjellë në tokë, për të shënjuar që kjo tokë ishte përgjithmonë pronë e familjes. Më vonë, edhe me ndihmën e poezisë, Termi u konsiderua si një perëndi e veçantë dhe vetjake.
Duket se përdorimi i terme-ve apo i sinorëve të shenjtë të fushave ka qenë i përhapur në krejt racën indoeuropiane. Në Antikitetin e lashtë, ai ekzistonte te hindutë dhe ceremonitë e shenjta të vendosjes së sinorëve tek ata, ishin mjaft të ngjashme me ato që Siculus Flaccus-i ka përshkruar në rastin e Italisë. Para Romës, termin e gjejmë te sabinët; atë e gjejmë gjithashtu tek etruskët. Helenët kishin gjithashtu sinorët e shenjtë.
Pasi termi ishte vendosur sipas riteve, atë nuk kishtë më forcë në botë që mund ta shkulte. Ai duhej të mbetej përjetësisht në të njëjtin vend. Ky parim fetar, në Romë, përshkruhej nëpërmjet një legjende: Duke dashur të gjente një vend për të ndërtuar një tempull mbi malin Kapitolin, Jupiteri nuk kishte mundur të shpronësonte perëndinë Terme. Kjo traditë e lashtë dëshmon se sa e shenjtë ishte prona; pasi Termi i palëvizshëm nuk nënkuptonte gjë tjetër veçse paprekshmërinë e pronës.
Në fakt, Termi ruante kufijtë e fushës dhe vigjilonte mbi to. Fqinji nuk guxonte t'u afrohej atyre shumë pranë; "sepse atëherë, thotë Ovidi, perëndia që ndihej e lënduar nga plugu apo parmenda, thërriste: ndal, kjo është fusha ime, ja tek e ke tënden." Të shkelje mbi fushën e një familjeje tjetër, duhej të përmbysje ose të zhvendosje një sinor: mirëpo, ky sinor ishte një perëndi. Sakrilegji ishte i tmerrshëm dhe dënimi shumë i ashpër; ligji i lashtë romak thoshte: "Njeriu që ka prekur me plugun e parmendës së vet Termin, duhet të zhbëhet bashkë me qetë e tij"; kjo donte të thoshte se njeriu dhe qetë duhej të bëheshin kurban për shpagimin e përdhosjes. Ligji etrusk, duke folur në emër të besimit, shprehet kështu: "Ai që do të prekë apo do të zhvendosë sinorin, do të ndëshkohet nga perënditë; shtëpia e tij do të zhduket, raca e tij do të shuhet; toka e tij nuk do të japë më fryte; breshëri, ndryshku, zjarri i verës përvëluese, do të shkretojnë të mbjellat e tij; gjymtyrët e njeriut fajtor do të mbulohen nga plagët dhe do të bien copë-copë."
Rreth kësaj çështjeje, ne nuk e kemi tekstin e ligjit athinas; nga ai na kanë mbetur vetëm tre fjalë që duan të thonë: "Mos kapërce sinorin." Por duket se Platoni plotëson mendimin e ligjvënësit kur thotë: "Ligji ynë i parë duhet të jetë: askush të mos prekë sinorin që ndan fushën e tij nga ajo e fqinjit, pasi ai duhet të jetë i palëvizshëm... askujt të mos i shkojë ndër mend të lëvizë gurin e vogël që ndan miqësinë nga armiqësia, gurin të cilin ai është betuar në emër të besimit të mos e trazojë.
Nga të gjitha këto besime, nga të gjitha këto zakone, nga të gjitha këto ligje, rezultonte qartë se ishte feja shtëpiake ajo që u mësoi njerëzve të përvetësonin tokën dhe t'u siguronte atyre të drejtën mbi të.
Nuk është e vështirë të kuptohet se, e konceptuar dhe e vendosur kësisoj, e drejta e pronësisë, ka qenë, në pasojat e saj, më e plotë dhe më absolute sesa ç'është ajo sot në shoqëritë tona moderne, ku ajo ngrihet mbi të tjera parime. Prona ishte aq e ngërthyer në fenë e shtëpisë, saqë një familje nuk mund të hiqte dorë as nga njëra dhe as nga tjetra. Shtëpia dhe toka ishin si të trupëzuara në të dhe ajo nuk mundej as t'i humbiste e as ti lëshonte ato. Në traktatin e Ligjeve të tij, Platoni nuk pretendon se ka sjellë ndonjë gjë të re, kur ai u ndalon pronarëve të shisnin tokën e tyre; ai u kujton atyre vetëm një ligj të vjetër. Gjithçka na shtyn të besojmë se në kohët e lashta prona ishte e patjetërsueshme. Dihet mirë se në Spartë, shitja e tokës ishte e ndaluar me ligj29. E njëjta gjë figuron edhe në ligjet e Lokres-it dhe Leukades-it. Fidoni i Korintit, ligjvënës i shekullit IX, urdhëronte që numri i familjeve dhe i pronave të mbetej i pandryshuar. Mirëpo, ky ligj mund të zbatohej vetëm po të ndalohej shitja e madje edhe ndarja e tokës. Ligji i Solonit, shtatë apo tetë breza më vonë se ligji i Fidonit të Korintit, nuk ua ndalonte më njerëzve shitjen e pronës së tyre, por ndëshkonte shitësin me një dënim të rëndë, me humbjen e të gjitha të drejtave të qytetarisë. Së fundmi, Aristoteli na thotë se, përgjithësisht, në shumë qytete, legjislacionet e lashta e ndalonin shitjen e tokës.
Ligje të tilla nuk duhet të na habisin. Ngriheni pronën mbi të drejtën e punës, njeriu mund ta lëshojë atë. Ngriheni atë mbi fenë, ai nuk mundet më ta bëjë një gjë të tillë: me tokën, atë e bashkon një lidhje më e fuqishme sesa vullneti i njeriut. Fundja, kjo fushë, ku ndodhet varri, ku jetojnë stërgjyshërit e tij hyjnorë, ku familja e tij duhet gjithnjë të përmbushë një kult, nuk është më pronë e një njeriu të vetëm, por e një familjeje. Të drejtën mbi këtë tokë nuk e ka vendosur individi që jeton mbi të në një çast të dhënë; është perëndia shtëpiake. Individi e ka atë vetëm në ruajtje; ajo u përket atyre që kanë vdekur dhe atyre që do të lindin. Ajo përbën një trup të vetëm me familjen dhe nuk mund të ndahet më prej saj. Të ndash njërën nga tjetra, do të thotë të ndryshosh një kult dhe të fyesh një fe. Te hindutë, prona, e ngritur gjithashtu mbi kultin, ishte po aq e patjetërsueshme.
Të drejtën romake ne e njohim vetëm nëpërmjet ligjit të Dymbëdhjetë Tabelave; është e qartë se në atë epokë, shitja e pronës ishte e lejueshme. Por ka arsye të mendohet se edhe në kohët e para të Romës dhe në Italinë pararomake, toka të ketë qenë e patjetërsueshme si te grekët. Edhe pse rreth ndonjë ligji të tillë nuk ekziston ndonjë dëshmi, më së paku, dallohen zbutjet që i janë bërë atij pak nga pak. Ligji i Dymbëdhjetë Tabelave, duke i lënë varrit karakterin e patjetërsueshmërisë, kapërceu cakun.
U lejua që prona të ndahej, nëse ishin shumë vëllezër, por me kushtin e përmbushjes së një ceremonie të re fetare: vetëm feja mund të ndante atë që vetë feja, dikur, e kishte shpallur të pandashme. Së fundmi, u lejua që prona të shitej; por edhe për këtë veprim do të kërkoheshin më tej edhe formalitete të tjera fetare. Shitja mund të kryhej vetëm në prani të libripens-it dhe me të gjitha ritet simbolike të mancipation-it. Diçka e ngjashme shihet edhe në Greqi: shitja e një shtëpie apo e një pronësie mbi tokën shoqërohej nga një flijim për nder të perëndive. Duket se çdo ndryshim pronësie, duhej të autorizohej nga feja.
Nëse njeriu nuk mundej ose e kishte të vështirë të lëshonte tokën e tij, aq më pak ishte e mundur që ajo t' i merrej atij kundër vullnetit të vet. Shpronësimi për arsye të interesit publik, ishte i panjohur te njerëzit e lashtësisë. Konfiskimi praktikohej vetëm në rastet e vendimit të dëbimit nga qytetet, domethënë, kur një njeri i zhveshur nga titulli i qytetarisë nuk mund të ushtronte më asnjë të drejtë mbi tokën e qytetit. Po kështu, në të drejtën e qyteteve të lashta, nuk ndeshet kurrë shpronësimi për arsye borxhi. Sigurisht, ligji i Dymbëdhjetë Tabelave nuk kursen huamarrësin; megjithatë ai nuk lejon që prona e tij të konfiskohet në përfitim të huadhënësit. Borxhi shlyhet mbi trupin e individit, por jo mbi tokën, sepse toka është e pandashme nga familja. Është më e lehtë që dikush të robërohet sesa t i hiqet e drejta e pronësisë, që i përket më tepër familjes së tij sesa vetë atij; borxhliu vihet në duart e kredituesit të tij; në njëfarë mënyre toka e tij e ndjek atë në skllavërinë e vet. Pronari, i cili përfiton prej forcës fizike të borxhliut, gëzon njëkohësisht edhe fry tet e tokës së tij; por ai nuk bëhet pronar i saj. Kaq e fortë dhe e pacenueshme ishte e drejta e pronës, saqë ajo qëndronte mbi gjithçka tjetër.