E vendosur për përmbushjen e një kulti të trashëgueshëm, e drejta e trashëgimisë nuk mund të shuhej pas ekzistencës së shkurtër të një individi. Njeriu vdes, kulti mbetet; vatra nuk duhet të shuhet dhe as varri të braktiset. Me vazhdimin e fesë shtëpiake, së bashku me të duhet të vazhdojë edhe e drejta e pronësisë.
Si në besimet ashtu edhe në ligjet e njerëzve të lashtësisë, dy janë gjërat që lidhen më ngushtë me njëra-tjetrën, kulti i familjes dhe prona e saj. Si në të drejtën greke, ashtu edhe në atë romake, pa përjashtim, ishte rregull që prona nuk mund të përftohej pa kult dhe as kulti pa pronë. "Besimi urdhëron, thotë Ciceroni, që të mirat materiale dhe kulti i çdo familjeje të jenë të pandashëm dhe që detyra për kryerjen e flijimit, të bjerë gjithnjë mbi atë që bie trashëgimia." Ja se me ç'fjalë, në Athinë, një pretendues kërkonte të drejtën e tij mbi një trashëgimi: "Gjykatës, mendohuni mirë; dhe shprehuni se cili nga ne, kundërshtari im apo unë, duhet të trashëgojë pasuritë e Filoktemonit dhe të ofrojë flijimet mbi varrin e tij." A është e mundur të thuhet më qartë që përkujdesja ndaj kultit është e pandashme nga trashëgimia? E njëjta gjë shihet edhe në Indi: "Individi që trashëgon, cilido qoftë ai, është i detyruar të ofrojë dhurimet mbi varr.
Të gjitha rregullat e së drejtës së trashëgimisë te njerëzit e lashtësisë kanë rrjedhur nga ky parim. Sipas rregullit të parë, nisur nga fakti që trashëgimia, sikurse e kemi theksuar, përçohej në vijë mashkullore, po kështu do të përçohej edhe prona.
Meqenëse djali ishte vazhdues i natyrshëm dhe i detyruar i zbatimit dhe ruajtjes së kultit, ai trashëgonte njëkohësisht edhe pronën. Ky fakt përcaktoi edhe rregullin e trashëgimisë; ky rregull nuk është rrjedhojë e një konvencioni të thjeshtë të vendosur mes njerëzve; ai buronte nga besimi, nga feja, nga ajo që ushtronte forcën më të madhe mbi shpirtrat e tyre. Ajo që përcakton se ai që duhet të trashëgojë është djali, nuk është vullneti personal i atit të familjes. Babai nuk ka nevojë të lëshojë testament; i biri trashëgon me të drejta të plota, ipso jure heres exsistit, shprehet juriskonsulti. Madje ai është edhe trashëgimtar i domosdoshëm, heres necessarius*. Djalit nuk i kërkohet, as të pranojë, as të refuzojë trashëgiminë. Vazhdimësia e pronësisë, ashtu sikurse edhe ajo e kultit, për të, përbën një detyrim ashtu sikurse edhe një të drejtë. Do apo nuk do ai, trashëgimia bie mbi të, cilado qoftë ajo, madje me të gjitha detyrimet dhe borxhet e saj. Në të drejtën greke, si benefici i inventarit, ashtu edhe benefici i abstenimit, në rastin e djalit, nuk pranohen, ndërkohë që edhe në të drejtën romake ato janë pranuar shumë vonë.
Gjuha juridike e Romës, djalin e quan heres suus, njëlloj si të thoshte heres sui ipsius. Në fakt ai trashëgon nga vetvetja. Mes atit dhe atij vetë nuk ka as dhurim, as trashëgimi, as ndryshim prone. Ka thjesht vijimësi, morte parentis continuatur dominium. Qysh në të gjallë të atit, i biri ishte bashkëpronar i tokës dhe i shtëpisë, vivo quoque patre dominus existimatur.
Për të krijuar një ide të vërtetë rrefh trashëgimisë te njerëzit e lashtësisë, pasuria nuk duhet të përfytyrohet si diçka që kalon nga një dorë në dorën tjetër. Pasuria është e palëvizshme, njëlloj si edhe vatra dhe varri me të cilat ajo është e lidhur. Kalimtar është vetëm njeriu. Është njeriu ai që, me rrjedhën e brezave, mbërrin në çastin kur ai duhet të sigurojë vijimësinë e kultit dhe të përkujdeset për pasurinë.
Ai që trashëgon është djali dhe jo vajza
Në pamje të parë, duket se në këtë aspekt ligjet e lashtësisë janë të çuditshme dhe të padrejta. Është disi e habitshme, kur shohim se në të drejtën romake, vajza, nëse është e martuar, nuk mund të trashëgojë nga babai, ndërkohë që në të drejtën greke ajo nuk trashëgon në kurrfarë rasti. Ajo që ka të bëjë me lidhjet anësore, duket, në pamje të parë, akoma më e largët si nga natyra ashtu dhe nga drejtësia. Në këtë drejtim, sikundër kemi parë edhe më sipër, të gjitha ligjet rrjedhin sipas një logjike tepër të rreptë, e cila buron nga besëtytnitë dhe feja.
Për sa i përket kultit, rregulli ishte që ai të transmetohej nga mashkulli në mashkull; për trashëgiminë, rregulli është që ajo të ndjekë linjën e kultit. Vajza nuk është në gjendje të sigurojë vazhdimësinë e fesë atërore, pasi ajo martohet dhe duke u martuar ajo heq dorë nga kulti i të atit për të adoptuar kultin e bashkëshortit. Pra, ajo nuk gëzon asnjë të drejtë ndaj trashëgimisë; nëse ndodhte që babai i linte një pasuri të bijës, pasuria në fjalë ndahej nga kulti, gjë që ishte e papranueshme. Madje, vajza nuk mund të përmbushte as detyrimin e parë të trashëgimtarit, atë të vazhdimit të serisë së ofrimit të ushqimit mortor, pasi ofrimin e flijimit ajo duhet t'ua bëjë vetëm të parëve të bashkëshortit të saj. Pra, besimi e ndalonte atë të trashëgonte nga i ati i saj.
I tillë ishte parimi i lashtë; ai u imponohet njëlloj si ligjvënësve hindu, ashtu edhe atyre të Greqisë dhe të Romës. Të tre këta popuj kanë të njëjtat ligje, jo se ata i kanë huazuar ato nga njëri-tjetri, por sepse ata i kanë nxjerrë ligjet e tyre nga të njëjtat besime.
Pas vdekjes së atit, shprehet kodi Manu, vëllezërit kanë të drejtë të ndajnë mes tyre pasurinë e tij;" dhe ligjvënësi shton se ai u rekomandon vëllezërve t' u japin prikë motrave të tyre, gjë që dëshmon, se në vetvete, ato nuk kanë kurrfarë të drejte ndaj trashëgimisë atërore.
E njëjta gjë ndodhte edhe në Athinë. Në mbrojtjet e tij, Demosteni, shpesh, ka rastin të thotë se vajzat nuk trashëgojnë. Madje edhe ai vetë përbën një shembull të zbatimit të këtij rregulli; ai kishte një motër dhe ne e dimë nga vetë shkrimet e tij, se ai kishte qenë trashëgimtari i vetëm i pasurisë; babai i tij kishte ruajtur vetëm një të shtatën e pasurisë për prikën e bijës së vet.
Për sa i përket Romës, dispozitat e së drejtës primitive, që përjashtonin vajzat nga trashëgimia, i njohim pak; nga këto epoka të lashta nuk kemi trashëguar asnjë tekst ligjor që trajton të drejtën e trashëgimisë së vajzës; edhe në rastin e mbrojtjeve gjyqësore të Athinës nuk kemi asnjë dokument të ngjashëm; kështu, gjurmët e dobëta të së drejtës primitive jemi të detyruar ti kërkojmë në një të drejtë shumë më të vonshme dhe krejt të ndryshme. Gaiusi dhe Kodet e Justinianit na kujtojnë ende se vajza bën pjesë në numrin e trashëgimtarëve natyrorë, vetëm nëse ajo varet ende nga i ati i saj në momentin e vdekjes së tij: mirëpo, ajo nuk ndodhet më nën këtë varësi, në rast se ajo është e martuar sipas riteve fetare. Pra mund të hamendësohet se para martesës, vajza mund të ndante trashëgiminë me të vëllanë, por sigurisht ajo nuk mund ta bënte më këtë gjë, sapo confarreatio e nxirrte atë nga familja atërore, për t ia bashkangjitur familjes së bashkëshortit. Është e vërtetë se, ende e pamartuar, ligji nuk e ndalonte atë formalisht nga pjesa e saj e trashëgimisë; por pyetja që shtrohet këtu është nëse, në praktikë, ajo mund të ishte ose jo me të vërtetë trashëgimtare. Mirëpo, nuk duhet të harrojmë se kjo vajzë vendosej nën tutelën e të vëllait apo anjatëve të saj dhe qëndronte gjithë jetën nën të, se e Drejta e lashtë ishte krijuar në interes të pasurisë dhe jo të vajzës, dhe se ajo kishte si objekt ruajtjen e pasurisë brenda familjes8. Së fundmi, vajza nuk mundej, në kurrfarë moshe, të martohej apo të ndryshonte familje, pa autorizimin e tutorit të saj. Këto fakte, të cilat janë të vërtetuara më së miri, na lejojnë të besojmë se, edhe nëse në këtë drejtim ligji nuk shprehej, në praktikë dhe në zakone, vështirësitë ishin të panumërta që vajza të ishte tërësisht pronare për pjesën e saj të trashëgimisë sikurse i vëllai i saj. Nuk kemi prova që vajza përjashtohej nga trashëgimia, por jemi të sigurt se, sapo martohej, ajo nuk trashëgonte nga i ati, dhe se, e pamartuar, ajo nuk mund të bënte ç'të donte me atë që dispononte. Edhe nëse ajo ishte trashëgimtare, ajo ishte e tillë vetëm përkohësisht, me kusht, pothuaj në një gjendje uzufrukti të thjeshtë; ajo nuk gëzonte të drejtën as të linte trashëgimtar, as të tjetërsonte pa autorizimin e të vëllait apo të anjatëve, të cilët pas vdekjes së saj trashëgonin pasurinë e saj, ndërsa në të gjallë të saj vigjilonin mbi të.
Këtu duhet të bëjmë ende një vërejtje tjetër. Kodet e Justinianit përmendin parimin e lashtë, në atë kohë të vjetërsuar, por jo të harruar, sipas të cilit, trashëgimia kalonte gjithnjë te meshkujt. Pa dyshim, pikërisht, në kujtim të këtij rregulli, femra, në të drejtën civile, nuk mund të ngrihej kurrë në rangim e trashëgimtares. Sa më shumë të zbresim nga koha e Justinianit drejt periudhave të tjera më të lashta, aq më shumë i afrohemi rregullit që u ndalon grave të trashëgojnë. Në kohën e Ciceronit, nëse babai linte pas vetes një djalë dhe një vajzë, vajzës ai nuk mund ti linte më shumë se një të tretën e pasurisë së tij; në rast se ai kishte një vajzë të vetme, përsëri, ajo nuk mund të trashëgonte më shumë se gjysmën e pasurisë. E megjithatë, këtu duhet të nënvizojmë se në mënyrë që vajza të arrinte të merrte një të tretën apo gjysmën e pasurisë, duhej që i ati të bënte një testament në favor të saj; vajza nuk përftonte asgjë me të drejtën e saj të plotë. Së fundmi, një shekull e gjysmë para Ciceronit, Katoni, duke u përpjekur të rigjallëronte zakonet e lashta, kishte paraqitur ligjin Voconia, i cili ndalonte:
1. Ngritjen e një femre në rangun e trashëgimtarit, qoftë ajo vajzë e vetme, grua e martuar ose e pamartuar;
2. Grave t'u lihej jo më shumë se një e katërta e pasurisë. Ligji Voconia nuk bënte tjetër veç ripërtërinte ligje akoma më të lashta; pasi nuk mund të hamendësohet se ai mund të pranohej nga bashkëkohësit e Skipionëve, nëse ai nuk do të ishte mbështetur mbi parimet e lashta, të cilat vazhdonin të respektoheshin ende. Ai synonte të rivendoste atë që koha kishte ndryshuar. Ajo çka ishte më e habitshme në ligjin Voconia, është se ai nuk thoshte asgjë rreth trashëgimisë ab intestat. Mirëpo, një heshtje e tillë do të thotë se në këtë rast, vajza nuk mund të ishte trashëgimtare legjitime: sepse nuk është e pranueshme që ligji të ndalojë vajzën të trashëgojë nga i ati përmes testamentit, nëse tashmë ajo është trashëgimtare me të drejta të plota pa testament. Kjo heshtje nënkupton më tepër se ligjvënësi nuk kishte ç'të thoshte lidhur me trashëgiminë ab intestat, pasi në këtë çështje rregullat e lashta ishin ruajtur më mirë.
Kështu, pa mundur të pohojmë se vajza përjashtohej prerë nga trashëgimia, të paktën mund të themi me siguri se ligji i lashtë romak, ashtu si edhe ligji grek, i njihte vajzës një gjendje shumë më të ulët sesa ajo e djalit dhe kjo ishte pasojë e natyrshme dhe e pashmangshme e parimeve që feja kishte ngulitur në të gjitha mendjet.
Është e vërtetë se shumë shpejt, njerëzit do të gjenin një marifet për të pajtuar urdhërimin fetar, që i ndalonte vajzës të trashëgonte, me ndjenjën e natyrshme, e cila donte që ajo të përfitonte nga pasuria e të atit. Kjo duket qartë sidomos në ligjin grek.
Legjislacioni athinas synonte hapur që vajza, në pamundësi për të qenë trashëgimtare, të martohej, së paku me trashëgimtarin. Për shembull, nëse i ndjeri linte pas një djalë dhe një vajzë, ligji autorizonte martesën mes vëllait dhe motrës, me kusht që ata të mos kishin lindur nga e njëjta nënë. Vëllai, trashëgimtar i vetëm, sipas dëshirës së tij, mund të martohej me të motrën ose t'i jepte prikë asaj.
Nëse i ndjeri linte pas vetëm një vajzë, ai mund të birësonte dikë dhe t'i jepte të bijën për grua. Gjithashtu ai mund të linte me testament një trashëgimtar, i cili të martohej me të bijën e vet.
Në rast se babai i një vajze të vetme vdiste pa birësuar dhe pa lënë testament, e drejta e lashtë kërkonte që trashëgimtar i tij të ishte kushëriri i tij më i afërt; por ky kushëri, kishte detyrimin të martohej me të bijën e tij. Ky parim autorizonte gjithashtu martesën e xhaxhait me mbesën e madje një gjë e tillë kërkohej edhe nga ligji. Madje shkohej edhe më tej: nëse kjo vajzë ishte tashmë e martuar, ajo duhej të linte të shoqin për t' u martuar me trashëgimtarin e të atit të saj. Nga ana tjetër, edhe trashëgimtari mund të rastiste i martuar; ai duhej të divorcohej, për t' u martuar me të kushërirën. Këtu shohim se deri në ç'masë e drejta antike, duke u përputhur tërësisht me besimin fetar, kishte arritur të mos njihte më edhe natyrën.
Domosdoshmëria për të kënaqur fenë, gërshetuar me dëshirën për të shpëtuar interesat e një vajze të vetme, çoi në gjetjen e një rruge tjetër. Mbi këtë çështje, e drejta hindu dhe ajo athinase puqen mrekullisht. Në ligjet Manu, lexojmë: "Ai që nuk ka fëmijë mashkull, mund të ngarkojë të bijën e vet për t'i dhënë një të tillë, i cili bëhet djalë i tij dhe mund të përmbushë, në nder të tij, ceremoninë mortore." Për këtë, babai i vajzës duhet të paralajmëronte bashkëshortin, të cilit i jepte vajzën e vet, duke shqiptuar këtë formulë: "Po të jap, të stolisur, këtë vajzë, e cila nuk ka vëllezër; djali që do të lindë, do të jetë im bir dhe do të kremtojë nderet e varrimit tim." Zakoni ishte i njëjtë edhe në Athinë; babai mund të vazhdonte të ruante linjën e tij nëpërmjet së bijës, duke ia dhënë atë një burri me këtë kusht të veçantë. Djali që lindte nga kjo martesë, njihej bir i të atit të gruas; ai ndiqte kultin e tij, merrte pjesë në aktet e tij fetare dhe më vonë përkujdesej për varrin e tij. Në të drejtën hindu, ky fëmijë trashëgonte nga i gjyshi njëlloj si të ishte bir i tij; edhe në Athinë veprohej saktësisht sipas së njëjtës mënyrë. Kur një baba e kishte martuar të bijën sipas mënyrës që po përshkruajmë, trashëgimtar i tij nuk ishte as e bija as i dhëndri, por ishte i biri i vajzës së tij. Sapo ky i fundit mbërrinte moshën madhore, ai merrte në zotërim pasurinë e të gjyshit nga ana e nënës, ndonëse i ati dhe e ëma e tij ishin ende gjallë.
Këto lëshime të çuditshme të fesë dhe të ligjit pohojnë rregullin që përmendëm më sipër. Vajza nuk ishte në gjendje të trashëgonte. Por në saje të një zbutjeje tepër të natyrshme të ashpërsisë së këtij parimi, vajza e vetme konsiderohej si ndërmjetëse, nëpërmjet së cilës, familja mund të siguronte vazhdimësinë. Ajo nuk trashëgonte; por kulti dhe trashëgimia përçoheshin nëpërmjet saj.