Në këtë punim do të trajtojmë vendin e institucioneve fetare dhe atë të klerit në të drejtën kanunore shqiptare, karakterin laik, qëndresën e saj ndaj forcës së madhe e të përhershme të së drejtës kanonike e të sheriatit dhe, në anën tjetër, natyrën e ndisa ndikimeve, që vërehen nga shekulli XVII deri në fillim të shekullit XX në trevat ku vepronte Kanuni i Skënderbeut dhe ai i Lekë Dukagjinit.
E drejta kanunore shqiptare si përfitim i një shoqërie të lirë malësore, në kundërshtim me të drejtën feudale, nuk u njihte një pozitë të veçantë, të privilegjuar institucioneve fetare dhe klerit. Pa bërë dallim përkatësie, ajo lejonte veprimtarinë normale të tyre, i siguronte nga çdo cënim që mund t’u vinte gjatë kryerjes së ceremonive e shërbesave të kultit brenda e jashtë faltoreve. Ato ishin ndoreja e katundit ose e bajrakut dhe kush s’u pritje mik. Megjithatë gjenden të dhëna të shumta, që vërtetojnë fyerje, rrahje e deri vrasje klerikësh si edhe përvetësime të pasurive të kishës e të xhamive nga besimtarët. Këto raste, gjithnjë në vartësi të rrethanave politike e shoqërore që kalonte vendi, janë ndëshkuar simbas të drejtës kanunore. Tashmë dihet se në Shqipëri kleri nuk ka qëndruar brenda caqeve të ushtrimit të detyrave fetare. Ai ka marrë pjesë gjallërisht në jetën politike dhe është përzier në veprimtarinë ekonomike, shoqërore, e deri në jetën intime familjare të besimtarëve, ndonjëherë duke u bërë shkaktar skandalesh. Në malësitë ku ushtrohej lirshëm kulti, mjaft klerikë rrinin me armë në brez. Siç na e përshkruan Durham, në raste festash apo vizitash të miqve ata përshëndetnin me të shtëna pushkësh. Arma nuk mbahej për zbukurim; ajo paraqiste burrin të lirë, përgjegjës për veprimet e veta. Shtjefën Gjeçov Kryeziu në veprën e vet klerikun e identifikon me institucionin fetare; çdo cënim i tij, duhej konsideruar si faj ndaj kishës e fesë. Natyrisht, ky është teprim. Franc Nopçës, një njohësi të mirë të traditave e të kushteve politiko-shoqërore e fetare të Shqipërisë Veripeëndimore në fillim të shekeullit XX, menjëherë i ra në sy që «botimi i Gjeçovit vuan nga e meta se a priori i vë vetes detyrën ta paraqesë kanunin siç e paraqet ose dëshiron ta paraqesë kleri i Shqipërisë së Veriut, prandaj duhet të përdoret me shumë kujdes». Në ballafaqime e ngatërresa, në fyerje apo cënime të klerikut jashtë detyrave fetare e drejta kanunore shqiptare e veçonte atë nga institucioni, e trajtonte si çdo person tjetër të huaj me qëndrim të përkohshëm në kantund e bajrak,ashtu si, rrogëtarin, farkëtarin, tregëtarin etj. Për arsye ngatërresash e shkeljesh të ligjeve të vendit, klerikut i kërkohej pengu e «çohej në be për t’u la». Kur fajet e një famullitari rëndonin, atë e dëbonin nga famullia edhe pa pyetur autoritetet fetare. Ligji i gjak marrjes nuk përjashtonte priftin e as rrogëtarin e kishës.
F. Nopça shkruante se «prestigji i një prifti në malësitë e Shqipërisë së Veriut nuk varet aq tepër nga pozita si klerik, por nga cilësitë vetjake, ngandonjëherë vetëm nga njohuritë e tij mjekësore».
Në Kanunin e Skënderbeut dhe në atë të Lekë Dukagjinit thuhet: «Hoxha të rrijë hoxhë se nuk e nget kush». Ishte e ndaluar vrasja e imamit gjatë ceremonive fetare dhe rrugës për në xhami apo gjatë kthimit në shtëpi. Në Mat bënin dallime midis hoxhës që shkonte «me shkop» në dorë dje atij që mbante armë. Po të vrisje të parin, kjo nuk quhej «pushkë e mirë»?. Në Kosovë vrasja e hoxhës ishte si e çdo njeriu tjetër. Duhet shënuar se në malësi asnjëherë nuk kanë vrarë ndonjë klerik duke u nisur nga motive fetare.
Pushteti papal në Evropë arriti kulmin e forcës së vet kur në krye të kishës qe papa Inoçenti i tretë (1198-1216), i cili nxori klerin jashtë juridiksionit civil, për t’u përgjigjur kështu vetëm përpara gjyqeve të kishës. Në vendin tonë kjo frymë u dëgjua paksa siç mund të kuptohet nga punimet e Koncilit kishtar të Tivarit më 1199, të zhvilluar nën udhëheqjen e dy legatëve të Selisë së Shenjtë. Aty morën pjesë kryepeshkopi i Dioklesë e i Tivarit dhe peshkopët e Arbrit, të Skurjes, të Pultit, të Drishtit, të Shazit, të Ulqinit, dhe të Shurdhahut. Në aktin e dalë nga Koncili shënohej se «... nuk i përket një laiku të gjykojë një klerik». Për këtë çështje në vendin tonë dokumentet heshtin për një kohë të gjatë.
Vetëm më 1798, në një burim kishtar të Pultit thuhet se në Shalë, kur prifti binte në faj me një shaljan, ai mund të gjykohej edhe në mugesë të autoriteteve fetare. Sado që Sh. Gjeçovi përpiqet ta bëjë të papërgjegjshëm famullitarin përpara famullisë, së fundi, si rrëshqitas, pranon se vetëm kur ishte «tepër i rëndë faji» meshtari do t’i nënshtrohej gjyqit të kanunit, por duke u dërguar një tjetër klerik në vend të tij «për të shtrue pengun» (§ 1019)
Gjendja e pasigurtë e klerikëve katolik brenda komunitetit të tyre fetar në disa krahina malore të Shqipërisë së Veriut i shtyu këta të kërkonin mbrojtje në institucionin e dorëzanisë. Për herë të parë, në maj të vitit 1798, famullitari i posaemruar i Shalës, me urdhër të prefektit të Misionit të Pultit, i kërkoi katundit dorëzani për çdo mëhallë. Kjo u bë, siç shënohet në dokument, sepse «ky katund krenar i Shalës» paska pasur gjithnjë zakonin «e keq» «për t’u përzier e për të trazuar famullitarët ose priftërinjt e vet me fjalë dhe me punë për gjërat ma të vogla» e pra «për të ndalue sa të jetë e mundun guximin e të tillë bakqijve madhështorë». Kjo praktikë që zu fill në Shalë, u përhap më vonë në të gjitha famullitë e dioqezit të Pultit dhe në bajrakët e Pukës. Simbas E. Kocit, famullitari hynte në kategorinë e miqve e të atyre që ishin në gjak, që nxirrnin dorëzanë. Në bajrakët e Pukës shpjegonin se dorëzanët duheshin që «mos ta tanojë kush priftin e prifti kan». Kjo nuk ishte një dorëzani e plotë, si në rastet e tjera që njihte Kanuni, «me gisht e me qese». Përgjithësisht, dorëzanë nuk hynin krenët e bajraktarët, por pleq të tjerë me një farë ndikimi në popull. Numri i tyre varej jo vetëm nga madhësia e famullisë, por edhe nga gjendja politiko-shoqërore e saj. Kisha e Thethit në Shalë kishte 11 dorëzanë, e Prekalit në Shosh 8, në Pukë e Dardhë 12, në Iballë 22, në Qelzës etj. Duhet të mos ngatërrohen dorëzanët e kishës me «pleqt e kishës», me këshillin rreth famulltarit. Kur dorëzanët e kishës dhe organet e bajrakut nuk ishin në gjendje t’i mbronin, klerikët u drejtoheshin për ndihmë autoriteteve qeveritare osmane të vilajetit.
Për shërbesat fetare klerikët shpërbleheshin. Simbas të drejtës kanunore, ky nuk ishte një detyrim. Famullitari do të dërgonte rrogëtarin shtëpi më shtëpi të mblidhte «hakun e kishës». Diku e gjejmë të shkruar «e dhjeta e kishës». Po në malësi asnjëherë nuk është paguar në këtë masë. Pagesa për klerikët ka ndryshuar sipas gjendjes ekonomike të famullisë. Shpeshherë malësorët këtë e jepnin pjesërisht ose nuk e shlyenin fare. Simbas një vendimi të shkruar, gjetur në Arkivin e famullisë së Kastratit, atij që nuk paguante «të dhjetën e kishës» i merrej dyfishi i vlerës së saj dhe gjobitej me 500 grosh e tre desh. Simbas hetimeve në vend del se këto vendime ekzistonin vetëm në letër17. Në malësi priftërinjtë i bekonin enët e besimtarëve, përveç atyre që nuk kishin paguar hakun e kishës. Prifti i Thethi (Dukagjin) shkruante në fletoren e tij se «besa kta nuk po kishin gajle as për bekim, as për mallkim e po hajshin edhe pa i bekue»18.
Në strukturën e organizimit shoqëror nuk kishte vend për klerikun; nuk gjendet asnjë shembull, që të tregojë se ai kryente detyrën e plakut a të kreut. Kur qëllonte që, për trashëgim, hoxhës i përkiste ndonjë detyrë, ajo nuk i jepej atij, por një anëtari tjetër të familjes ose të fisit, simbas rregullave të afërsisë. Në shekullin XVII disa prelatë katolikë, ndonëse qenë përzier e luajtën rol të rëndësishëm në përgatitjen e lëvizjes të armatosur antiosmane, nuk u lejuan nga malësorët të ishin të pranishëm në diskutimet e kuvendeve. Mospranimin e priftit atë hoxhës në këto raste e shpjegonin me dy arsye: 1) po të ishin vendas, do të mbanin anën e fisit të vet, ndërsa 2) po të ishin të huaj, «njerz me hak», konsideroheshin jashtë lidhjeve fqinjësore e fisnore. Kleriku, si çdo i huaj, «nuk kishte za në katund».
Duke përjashtuar ndonjë ndërhyrje të administratës osmane, në bajrakë me popullsi të përzier fetarisht, të ngarkuarit me detyra caktoheshin simbas kritereve të së drejtës kanunore, pavarësisht nga përkatësia fetare. Si shembull po marrim bajrakun e Iballës, banorët e të cilit ishin kryesisht të fisit Thaç dhe katolikë, kurse pakica myslimane. Shtëpia e bajraktarit e mbante këtë detyrë jo pse ishte myslimane, por sepse i përkiste vëllait të parë të fisit Thaç, Buçë Gjeçit. Në katundin Flet të atij bajraku nuk respektohej as numri më i madh i banorëve me përkatësi të njëjtë fetare, as radha e vëllait. Këtu kreu i katundit dilte nga shtëpia katolike e Nikë Alisë, që vinte nga vëllai i tretë, Prend Gjeçi, ndërsa tri lagjet e tjera me banorë mysliman përbëheshin nga pasardhës të vëllait të parë, Buçë Gjeçit. Në Kastrat bajraktari nuk vinte nga vëllai i parë (Aliajt) që ishte mysliman, por nga vëllai i tretë (Palajt) katolik.
E drejta kanunore shqiptare, përveç ndonjë ndryshimi të vogël krahinor, nuk njeh dallime simbas përkatësisë fetare. Kanuni i Skënderbeut dhe ai i Lekë Dukagjinit në këtë vështrim nuk ndryshojnë dhe të dy u zbatuan njësoj në popullsitë e krahinave e të fshatrave të përziera fetarisht. Pleqnarët zgjidheshin nga palët në grindje ose përcaktoheshin nga krerët pa marrë parasysh përkatësinë fetare të njerit apo të tjetrit. Taloci shkruan se kjo e drejtë kanunore ka frymë pagane.
Për të kuptuar më mirë karakterin laik e tolerancën fetare të së drejtës kanunore shqiptare, do t’i vëmë përballë institucionet kryesore të saj me ato të së drejtës kanonike e të sheriatit.
1) Gjatë shekujve malësorët e kanë vënë kurorën fetare mbas martesës me shumë vonesë. Simbas ligjit të kishës katolike, ajo duhej të vihej përpara, se kështu martesa konsiderohej «e vërtetë». Një kuptim tjetër zotëronte në të drejtën kanunore shqiptare. Rëndësinë më të madhe e kishte fejesa: pikërisht me dorëzimin e «shejit» vajza thirrej «cucë e zanme». Kjo sillte detyrim juridik: «Sheji as ndrohet, as kthehet për të gjallë t’atij qi e xen vajzën». Për më tepër, në vargun e ceremonive të martesës nuk ka vend, nuk dëgjohet asnjë urim e asnjë këngë e valle që t’i përkasë vënies së kurorës. N. Jokli ka shpjeguar se shprehja vë kurorë i përket sferës së ndikimit kishtar, është përkthim nga greqishtja e kohës bizantine dhe e përhapur në të gjithë Ballkanin.
2) Për malësorin martesa ia arrinte qëllimit me lindjen e fëmijës, kryesisht të djemve. Në të kundërtën, burri merrte një grua tjetër, duke e mbajtur të parën në shtëpi me të njëjtat të drejta. Kisha katolike që pranonte vetëm martesën monogame, e ka luftuar këtë lloj bigamie. Nën ndikimin e klerit është redaktuar neni 32 i kanunit të Lekë Dukagjinit. Në një vepër në dorëshkrim të Sh. Gjeçovit pasqyrohet me vërtetësi mendësia e malësorit : «Shka a shqiptar nuk martohet për mirakande, qëllimi i martesës së ti asht me pasë fmi, porse dielm dhe jo cuca. Kur grueja ban cuca, burri i saj merr grue mi grue jo për tjetër, jo për mirakande, por për me pasë djelm. Shqiptari e qet mas shpine dashnimin e të madhit zot për me pas dielm». Edhe E. Koci ka regjistruar se grueja e dytë, që merrej për të lindur fëmijë, ishte legale. Për të shmangur ballafaqimet me kishën malësorët nuk vinin kurorë fetare deri sa të fitonin djalin; në rast të kundërt, kurora vihej me gruan e dytë. Për këtë mënyrë veprimi, që nga shekulli XVII njohim termin «martesë me provë». Më 1644 dy misionarë franceskanë italianë u bënë shkaktarë që të dëbohej nga shtëpia e burrit në Kelmend gruaja pa kurorë. Njerëzit e saj në Kastrat u fyen aq shumë, sa i vranë misionarët e ua hodhën trupat në lumin Cem. Njihen edhe raste kur kisha qe e detyruar të mos çonte derin në fund këmbënguljen e saj.
3) Sh. Gjeçovi në veprën «Kanuni i Lekë Dukagjinit», fëmijën e lindur nga prindër pa kurorë fetare e konsideronte si «kopil», pra pas asnjë të drejtë trashëgimie në pasurinë e t’et, ndërsa simbas të drejtës kanunore fëmijët e lindur nga cilado grua e njohur e një burri kishin të drejta të barabarta, si bij të një ati, pavarësisht nëse ishte vënë kurora fetare ose jo.
4) Një zakon i lashtë me prejardhje nga një shoqëri fisnore ishte martesa me kunatën. Ajo paraqitej në dy forma: si martesë e burrit me gruan e vëllait të vdekur ose si martesë me motrën e gruas së vdekur. Kur vëllai ose njëri nga kushërinjtë martohej me të vejën e të afërmit, përdoreshin fjalët «me e ndalë», «mos me e nxjerrë shtëpije».Këtë martesë aq të përhapur në malësitë kisha e ka quajtur konkubinat dhe e ka dënuar. Malësorët paraqitnin arsye të ndryshme për ta përligjur këtë veprim. «Jemi msue me atë njeri e ajo me ne». Varfëria i shtrëngonte të merrnin nusen e shtëpisë pse kushtonte më pak shpenzime. Në rastin kur e veja ishte e re e me fëmijë, ajo do t’i rriste këta, por duhej edhe të ishte «në frenat e një burri». Martesa me motrën e gruas quhej më e përshtatshme, pse ruante miqësinë, «miku i vjetër nuk të randon» (me të holla) dhe motra i trajton më mirë sesa njerka fëmijët e motrës së vdekur.
5) E drejta kanunore shqiptare i pranonte martesat e përziera, martesat midis njerëzve me besime të ndryshme fetare. Ruajtja e besimit nga ana e gruas ishte e drejtë se saj; burri ose zoti i shtëpisë nuk mund ta detyronte të merrte fenë e tyre. Kjo dukuri qe e pranishme në shumë krahina edhe përpara sundimit osman, si në Kosovë, në Malësi të Madhe etj., ku një pjesë e popullsisë shkonte me kishën katolike e tjetra me ato ortodokse. Edhe kur islamizimi u përhap në vise të ndryshme të trevës malore, feja e re nuk mundi ta prishë vëllazërinë midis malësorëve. Në kushtet e luftës kundër shfrytëzimit feudal osman e të diskriminimit të egër fetar, kërkohej një bashkëpunim i fortë ndërmjet malësorëve. Kësaj çështje i shërbente vazhdimi i lidhjeve martesore pa marrë parasysh besimin, si një faktor i rëndësishëm bashkimi. Kjo gjë i detyroi disa klerikë shqiptar si Gjergj Bardhi më 1632 e Frang Bardhi më 1637 të kërkonin nga Roma që të njihej realiteti i Malësive shqiptare. Nga meterialet e shumta të kleriklve katolikë të shekullit XVII paraqiten tri raste martesash të përziera, që kërkonin zgjidhje nga autoritetet e larta klerikale në Romë: a) martesa e një vajze katolike me një mysliman; b) në një çift të krishterësh të martuar ku burri më vonë bëhet mysliman; c) një martesë e bërë me dashuri ose «me grabitje» nga një mysliman e një krishtere. Në të tri rastet gruaja mbante fenë e saj dhe burrat e lejonin këtë. Kisha nuk e ka pranuar martesën e një katoliku me një «eretik». Në kuvendin e parë të Arbnit më 1703 u vendos që të mos njihej e të mos kryhej asnjë martesë e katolikëve me myslimanë e me ortodoksë. Ndërsa kleri mysliman e pranonte martesën e një burri me një grua të krishterë, për ta kthyer në fenë islame; sheriati ndalonte martesën e një myslimaneje me një të krishterë. Përgjithësisht malësorët nuk i kanë përfillur ndërhyrjet e klerikëve dhe martesat e përziera kanë qenë një dukuri e zakonshme në disa krahian. Populli kishte gjetur zgjidhje me tolerancë fetare në çështjet e koklavitura të këtyre familjeve. Në mes të tjerash, po përmendim rregullin e përgjithshëm që djemtë të mbanin besimin e t’et, kurse vajzat të nënës. Në fund të shekullit XIX në Lurë, ku martesat me besime të ndryshme ishin të zakonshme, u gjet ky rast: ndër katër djemtë e një familjeje, i pari dhe i treti mbanin besimin e atit, i dyti dhe i katërti besimin e nënës katolike. Kjo mënyrë bashkëjetese është konstatuar në Lurë deri në vitet gjashtëdhjetë të shekullit të tonë [shekullit të kaluar. Shën. Red. Oshtima]. Të njëjtat të dhëna kemi edhe për bajrakun e Baranit në Kosovë.
6) Dihet që kisha katolike nuk pranonte shkurorëzimin. Simbas saj, kurora zgjidhej vetëm me vdekjen e njerit nga bashkëshortët. Në malësi zgjidhjet qenë tepër të rralla, megjithatë të pranuara nda e drejta kanunore. Burri e dëbonte gruan për disa «faje» duke e kthyer tek prindërit; ajo thirrej «grue e përzanë». Duhej një ndërmjetësim miqsh ose pleqsh e dorëzanësh, që gruaja të rifillonte jetën bashkëshortore. Përzënia e gruas nuk ishte shkurorëzim, ajo nuk mund të martohej me dikë dhe askush nuk mund ta merrte pa rënë në gjak me burrin e parë. Në raste tepër të rënda, burri në prani të tjerëve (simbas krahinave) i priste me gërshërë gruas që do të përzinte thekët e jelekut, të straveceve, brezin apo flokët. Ky ishte një vendim dhe shpallje e shkurorëzimit, pa lënë rast për gjykim nga një palë e tretë. «Grueja e lshueme» mund të martohej simbas të drejtës kanunore. Gruaja vetë për asnjë arsye nuk mund ta ndante burrin. Kjo ndodhte vetëm kur «ikte» nga shtëpia e burrit tek prindërit. Me vdekjen e burrit, fëmijët lejoheshin të takoheshin me «nanën e lshueme», ndërsa me «nanën e ikun» jo.
7) Rregullat që kishin të bënin me trashëgiminë, testamentin apo shitjen e pronës tokësore ishin mjaft të prera në të drejtën zakonore. Në lidhje me institucionet fetare ishte bërë një lëshim i vogël. Kishat dhe manastirat më të vjetra të vendit tonë i përkasin mesjetës së hershme dhe asaj të mesme. Ne sot nuk i dijmë rrethanat e ndërtimit të tyre në viset malore. Por nuk ka dyshim se dy qenë faktorët kryesorë: bestytnia e masave dhe forca e pushtetit shtetëror. Më 1330, Stefan Uroshi III themeloi manastirin ortodoks të Deçanit në Pejë e i fali prona me të drejtë feudale. Po kështu, Stefan Dushani, me 1335, i dhuroi toka një manastiri në Prizren. Më mirë njohim periudhën nga fundi i shekullit nëntëmbëdhjetë – fillimi i njëzetës, kur u ndërtuan shumë kisha e xhamia në malësi. Institucioneve fetare u caktoheshin në zotërim të përhershëm trojet mbi të cilat do të ngrihej ndërtesa e kultit dhe ca tokë buke e livadh. Në lidhje me këtë më parë bisedohej e vendosej në kuvendin e katundit apo bajrakut. Simbas burime të shkruara dhe nga një anketim i yni, i bërë më 1967, jepen këto raste në lidhje me prejardhjen e tokës, që zotëronin institucionet fetare: a) nga toka e përbashkët, b) tokë e blerë me të holla nga një familje e shpërngulur përgjithënjë për arsye gjaqesh ose që nuk kishte djem, por natyrisht me pëlqimini e trashëgimtarit, c) me disa copëza tokash të falura të një lagjeje, së cilës lagjet e tjera e bajraku ia kompesonin ato me kullota, pyje ose ujë për vaditje.
Në Kurbin, Postribë e në ndonjë bajrak të Kosovës, zgjerimi i tokave të institucioneve fetare është bërë edhe me ndihmën e autoriteteve qeveritare. Pasuria tokësore e institucioneve fetare në malësi ishte e pakët, aq sa nuk e kalonte madhësinë e pronave të një familjeje. Zgjerimin e kufive të pronave tokësore të institucioneve fetare e pengonte ligji i parablerjeve dhe ndalesa e testamenteve. Edhe sikur institucioni fetare të donte të shiste apo të bënte «tramt» (ndërrim), duhej t’i përmbahej së drejtës kanunore. Nga uji i përbashkët i lagjes apo katundit kishës i jepej një rend, por pa të drejtë që ajo të shiste apo t’ia falte kujt. Nëse nuk e shfrytëzonte, ai hynte në pjesën e përbashkët.
Siç e ka vërejtur ndonjë studiues, kisha është përpjekur të vendoste testamentin institucional dhe Sh. Gjeçovi këtë e ka pasqyruar në «Kanunin e Lekë Dukagjinit». Është me interes për të shënuar se qenë pikërisht dy priftërinj, të njohur në fushën e regjistrimit të së drejtës kanunore, që u përpoqën të realizonin në praktikë testamentet e para të shkruara. Më 1904 Nikollë Ashta shkroi në emrin e një të vdekuri, dëshirën për t’ia lënë tokën e vet kishës së Bogës (Kelmend). Me protestën e trashëgimtarëve, vetë autoritetet e larta fetare e quajtën testamentin të parregullt. Më 28.IX.1918, kur Sh. Gjeçovi gjendej famullitar në Prekal (Shosh), mori një deklaratë nga Gjokë Lula dhe nga kushërinjtë e tij se mbas vdekjes, toka do t’i mbetej kishës. Duhet theksuar se në kushtet e reja ekonomiko-shoqërore të pjesës së parë të shekullit XX e drejta e trashëgimisë edhe në malësi u trondit. Më 1915 Dedë Gjo Luli me të birin shkruajnë testamentin dhe për herë të parë në Malësi të Madhe thyhet rregulli nga një krye i Hotit, i cili i lë trashëgim gruas e jo kushërinjve pasurinë e patundshme. Në vise të ndryshme të Kosovës në kohë të vona filloi të lihej pasuri për xhamitë.
8) Në procedurën gjyqësore, simbas të drejtës kanunore betimi ishte një mjet i rëndësishëm prove. Natyrisht, kjo vinte nga niveli i ulët, nga bestytnitë e të tjera paragjykime, që i kanë rrënjët në besime të vjetra, kryesisht në frikën përpara fuqive të verbëra të natyrës. Për çështjen që trajtojmë, ka rëndësi se palët në grindje, edhe krerët e pleqnarët, pranonin betimin e bërë në simbole pagane dhe në ato të një feje tjetër monoteiste (e krishterë apo myslimane). Beja më e vjetër e më me vlerë ka qenë ajo me gur, e cila nuk njihej nga qeveria osmane e as nga kisha katolike. Sh. Gjeçovi u përpoq t’i jepte disi karakter fetar të krishterë besës me gur, kur shkruante se gjoja «guri i besës» (i betimit) duhej të ishte trekëndësh me tri vrima ose guri me të cilin peshonin dyllin e qirinjve, që malësorët çonin në kishë. Përdoreshin edhe betime të tjera me zanafillë pagane, si: «për ket diell», «për ket qiell e dhe» etj.
«Benë për t’u la», që e kërkonte e drejta kanunore gjatë zhvillimit të pleqnisë, duket se kleri katolik nuk e ka pranuar asnjëherë. Kjo dënohet në Kuvendin e parë të Arbnit më 1703. Në një tabllo që i porositën misionet shëtitëse K. Idromenos, betarët paraqiten si të dënuar në skëterrë.
Sh. Gjeçovi, edhe kur flet për rastin e zbulimit të atij që bën «be në rrenë» (që gënjen), vë një shtesë që s’e ka kanuni, kur shkruan se berrejshmi do të shkojë «me u zgjidhë» nga ajo be me të gjithë betarët dhe do të paguajnë 500 grosh për çdo betar, të holla që duhen lënë në altarin e kishës. Simbas KLD për betimin e rremë u paguhej gjobë krerëve si për çdo faj tjetër.
9) Ishin të shumta doket e zakonet e malësorëve (kumbaria, vëllamëria, etj.) që binin në kundërshtim të hapur me urdhërat e fesë. Rëndësi e veçantë i jepej kumbarisë, që vinte nga prerja e parë e flokëve të një fëmije. Siç e kanë vërejtur F. Nopça e M. Durham, kjo vlerësohej më shumë se pagëzimi i të krishterëve dhe syneti i myslimanëve. Kumbarinë e flokëve dhe vllamërinë kleri i quante «vllaznim falco». Veçanërisht u luftua lidhja e gjakut në mes të grave dhe burrave. Kumbaria e martesës është më e vonë se ajo e flokëve, por megjithëkëtë malësorët edhe këtu nuk bënin dallim fetar. Ata zgjidhnin për kumbarë edhe ortodoksë e myslimanë, gjë që e ndaloi me rreptësi Kuvendi i parë i Arbnit. Ekzogamia që respektohej nga malësorët shqiptarë, ndonëse nuk binte ndesh me parimet fetare u luftua edhe nga priftërinjtë, edhe nga hoxhallarët.
* * *
Kleri katolik edhe në valën më të egër të ndjekjeve e të përdhunimeve, që bëheshin nga qeveritarët osman e feudalët e ndryshëm vendas, paraqiste pa pushim ankimet e pakënaqësitë e veta kundër moralit, dokeve e zakoneve të malësorëve që, simbas tij, ruheshin me kryeneçësi edhe pse ishin në kundërshtim të hapët me «sakramendet e shejta» e me vendimet e Koncilit të Trentit. Nënprefekti i misioneve në Shqipëri, Fra Kerubino më 1638 shkurante se «në këto anë nuk e dij a ka qenë ndonjëherë martirizue ndokush thjesht për zell të shejtes fe», ndonëse ka pasë raste të tilla dhe çdo ditë paraqiten. Kleri i lartë dhe ai i huaj që shërbente në vendin tonë, i akuzon klerikët e thjeshtë vendas e skandalizoheshin pse këta ishin pajtuar me atë gjëndje ku popullsia u binte ndesh urdhëresave të Romës. Ky qëndrim i klerit të ulët e kishte burimin në radhë të parë në faktin që ata ishin bij malësorësh, të lindur e të rritur në atë mjedis, të shumtën e herës pa arsim fetar e pa nivel ideologjik në krahasim me klerikët e huaj. Klerikët e thjeshtë i kuptonin më mirë se kushdo tjetër rrethanat që kalonte shoqëria malësore shqiptare.
Themelimi i misioneve fraceskane në Shqipëri më 1634 nga Kongregacioni i Propagandës u bë kur islamizimi po përshkronte edhe viset malore të vendit tonë. Pa dashur të zvogëlojmë veprimtarinë e gjallë të tyre gjatë shekullit XVII për t’i vënë fre përhapjes së islamizimit dhe punën këmbëngulëse për të konsoliduar pozitën e kishës brenda komunitetit fetar, mendojmë se aksioni i nisur nga kisha katolike arrin kulmin gjatë gjysmës së parë të shekullit XVIII me Kuvendin e parë të Arbnit, më 1703, me sinodin e Antonio Babit të hartuar në Beltojë (Shkodër) më 1704 dhe me mallkimet e lëshuara nga ipeshkvi i Shkodrës Pal Kamsi më 1744. Në gjysmën e dytë të shekullit XIX nisin veprimtarinë e tyre edhe misionet shëtitëse (misione volante) të jezuitve, veprimtari e cila merr fund më 1945 me dëbimin e tyre nga vendi ynë.
Jezuitët ishin reparti më i specializuar i Vatikanit të përgatitur më mirë se misionarët franceskanë. Veprimtaria e tyre u zhvillua në rrethana mjaft të sigurta politike nën protektoratin e kultit dhe në arritjen e qëllimeve nuk u ndalën përpara asnjë mjeti; psh. përdorën «metodën specifike e karakteristike të misioneve në Shqipëri». Ata arritën të bindnin ndonjë nga krerët e bajraktarët e t’u diktonin kuvendeve të katundit apo të bajrakut disa usulle kundër atyre, që shkelnin e nuk respektonin urdhëresat e moralit të kishës. Një pjesë e këtyre «ligjeve kishtare» Sh. Gjeçovi e ka trupëzuar në KLD. Në lidhje me dënimet vihen re edhe teprime. Njëmend që KLD njeh vrasjen dhe dëbimin e familjes së fajtorit për një kohë ose përgjithnjë nga katundi, por askush nuk kishte të drejtën e konfiskimit të tokës së tij. Me rastin e dëbimit të përhershëm toka i shitej kushëririt më të afërm. Simbas kanunit «toka gjobë nuk bahet», gjaja po. Dënimet që kisha u jepte besimtarëve mëkatnorë ishin mallkimi, çkishërimi, mosbekimi i enëve, ndalimi i varrosjes në varrezën e kishës dhe «guri i pendesës». Është vërtetuar ndonjë rast, si në krahinën e Pukës, që kisha ka përdorë dënimet më të rënda të huajtura nga e drejta kanunore si djegia e shtëpisë, shkatërrimi i të mbjellave etj. Për t’i realizuar këto dënime kisha ka kërkuar përkrahjen e bashkëpunimin e autoriteteve qeveritare siç e shohim në bujurulldinë e lëshuar nga Ismail Pasha në Shkodër më 9 maj1864 me nxitjen e ipeshkvit të Shkodrës, Luigj Çurçisë, gjoja «duke u mblshtetur dokeve të lashta qi dhe sot mbahen në Malësi të Shkodrës». Në vendimin e hartuar në Dukagjin më 1893 nga misionarët thuhej se ai që merrte grua në mëkat gjobitej 1000 grosh, një pjesë e të cilave i jepeshin bylykbashit. Në Iballë në një rast të tillë kishin vendosur t’i paguanin 500 grosh kajmekamit të Pukës, Fejzulla begut, simbas marrëveshjes që ishte bërë midis këtij dhe ipeshkvit të Sapës më 1895. Kemi të dhëna se edhe gjyqi i Xhibalit në vendimet e tij në lidhje me konfliktet martesore nuk u përmbahej normave të së drejtës kanunore, po të binin në kundërshtim me kishën, siç qe rasti i një ngatërrese më 1890. Çështja iu përcoll arqipeshkvit të Shkodrës meqë «nuk dim me i dhanë xhevap kësaj pune masi asht punë feje». Ndikimi i kishës u pa edhe tek vendimet e Djelmënisë së Shalës, si në atë të 30 prillit 1905, që dënonte «kush përzien meshën», «kush nisë pushkën në oborr të kishës» etj.
Deri në mesin e shekullit XIX, megjithëse islamizimi kishte ardhur duke u përhapur edhe në vise malore të Shqipërisë Veriore, malësorët e të dy besimeve, siç i bie në sy një zyrtari osman, nuk ndryshonin njëri nga tjetri «përsa u përket zakoneve dhe sjelljes». Ai shkruan se myslimanët «këtu deri tani kanë dhënë e kanë marrë vajza nga katolikët, asnjëri nuk bëhet synet, bëjnë verë e raki në shtëpitë e tyre, festojnë shënkollin dhe të kremtet e tjera të krishtera». Kadilerët që ishin vendosur në çdo qendër administrative, në trevat ku vepronte e drejta kanunore pothuajse nuk e ushtruan fare veprimtarinë e tyre gjyqësore. Populli nuk kishte aspak besim në sheriatin, të cilin e kundërshtonte si një ligj të huaj. Një shprehje e urtë popullore në malësi thoshte «ma mirë dami me godi (marrëveshje me njeri-tjetrin në bazë të KLD) se sa fitimi me kadi».
Nga mesi i shekullit XIX malësia përshkrohet nga grupe dervishësh e shehlerësh të tarikateve të ndryshme, të cilët mund t’i quajmë misionarët e islamizimit. Këta u treguan më të aftë se hoxhallarët dhe arritën të hapnin në disa vende teqe, si: në Lumë, në Dibër etj. Shehlerët krijuan një autoritet që nuk krahasohet me atë të imamëve; ndikimi i tyre qe i ndjeshëm sidomos te myhypët (ndjekësit). Mbas shkatërrimit të pashallëqeve shqiptare, qeveria osmane ndërmori një fushatë kundër përdorimit të Kanunit të Lekë Dukagjinit, në vilajetet Shkodër e Prizren. Në një artikull të botuar në gazetën «Prizren» më 1871 u bëhej thirrje shqiptarëve mysliman ta braktisin KLD, që qënkësh «i mbuluar me një verniçe falso, duke pasë në anën tjetër sheriatin e drejtë, fener ndriçues të kombit».
Në gjysmën e dytë të shekullit XIX, kleri katolik dhe ai mysliman i forcuan pozitat e tyre në disa vise. Një ndër shkaqet e kësaj është fillimi i shthurjes së organizimit të vjetër shoqëror si rrjedhim i kushteve të reja ekonomiko-shoqërore. Tashmë kurora fetare përgjithësisht vihej, por gjithnjë mbas martesës. Në Malësi të Madhe kurorëzimi bëhej me rastin e vizitës së parë të nuses tek prindërit e saj. Përsa u përket myslimanëve, kurora fetare filloi të praktikohej nga fundi i shekullit XIX. Në disa krahina më të zhvilluara si Malësi e Madhe, u kufizua shumë bigamia, martesa me provë, barra e vrame etj., kurse në krahinat e tjera, me pak ndryshime, gjendja vazhdoi si më parë. Përpjekjet e lufta që bënë gjatë tre shekujve misionet katolike (franceskane e jezuite) nuk qenë aq të suksesshme. Këtë e tregojnë materialet e tri koncileve, në të cilat u përsëritën të njëjtat probleme. Famullitari i qytetit të Shkodrës, që ribotoi e përktheu koncilin e parë shkruante se të flasësh me malësorët shqiptarë «asht gjithnjë sikur me shtypë ujë në havan». Gjëndjen fetare e paraqesin me hollësi raportet e misionarëve. Simbas tyre, malësia ishte e mbushur me «gjynahqarë». Kështu në famullinë e Fanit (Mirditë), më 1880, gjëndeshin 27 konkubinë, më 1893 në 213 familje që kishte Mërturi më shumë se 50 ishin të mallkuara nga kisha pse kishin fejuar vajza me djem myslimanë, për bigami etj. Më 1898 në bajrakun e Nikajve u regjistruan nga misioni 45 shtëpi me konkubinat.
Gjatë shekujve e drejta kanunore është ballafaquar gjithnjë jo vetëm me të drejtën kishtare e sheriatin, por edhe me atë administrative të formacioneve të ndryshme shtetërore që zotëruan. Lënia e shumë zakoneve të dëmshme nuk është meritë e misioneve, si kërkonin ta paraqisnin ata, por kryesisht rezultat i evoluimit të vazhdueshëm të shoqërisë malësore nën ndikimin e përgjithshëm të shoqërisë shqiptare sidomos gjatë gjysmës së dytë të shekullit XIX e në fillim të shekullit XX.
E drejta kanunore shqiptare, si e drejtë e një fshatarësie malësore të lirë, në mes karakteristikave të tjera mbajti kurdoherë frymën e saj laike e tolerancën fetare, duke iu përgjigjur kushteve të vendit tonë me popullsi të përzier fetarisht që përpara oushtimit osman. Edhe në ato treva ku ruhej njësia fetare, e drejta kanunore nuk përdori dënime të karakterit fetare si ndalimi i fajtorit të hynte në kishë, dënime që i praktikoi shoqëria malazeze.
Misionet jezuite, duke u shërbyer politikisht fuqive të huaja, në kufijt e kishave shikonin rrethe të ndryshme kulturore. Të nisur nga përkatësia fetare ata e ndanin vendin tonë kështu: «Shqipëria latine apostolike e Romës, Shqipëria greke e Bizantit, në pjesën më të vogël sllave e Cetinës ose e Beogradit, dhe Shqipëria arabe e Mekës ose turke e Kostantinopolit». Mirëpo organizimi i vjetër shoqëror dhe e drejta kanunore, ashtu si elementet e ndryshme të kulturës popullore , gjuha etj., i rrëzojnë ato gjykime të pathemelta. Në mbështetje të lëndës së mbledhur e të studimeve të botuara nga dijetarë të huaj e vendas vijmë në përfundimin se në krahina të ndryshme të Shqipërisë veproi i njëjti organizim shoqëror.
Si relatorët klerikal të shekullit XVII, ashtu edhe ata të shekullit XIX, qënien e disa dokeve e zakoneve te malësorët e shpjegonin me mungesën e klerikëve dhe me ndikimin fetar të myslimanëve. Kjo ka vendin esaj, por e drejta kanunore me frymën e vet pagane ishte një traditë që zbriste nga kohë të lashta, traditë që nuk e shkulën për shekuj as kishat e ndryshme, as edhe islamizimi. E drejta kanunore shqiptare në kohën e robërisë së huaj qe një element i fuqishëm qëndrese kundër ndikimeve dhe përpjekjeve asimiluese, që donin të arrinin pushtuesit e në shërbim të të cilave ishte ideologjia fetare. Pikërisht kjo nuk lejoi që vendi ynë të ndahej në «tri kultura» simbas përkatësive fetare, në tri kombe, ashtu siç ndodhi në disa vende të Ballkanit. Pë më tepër,as e drejta e vetadministrimit dhe as liria e ushtrimit të besimit nuk u fituan dhe nuk u ruajtën në malësitë shqiptare me shtytjen e përkrahjen e ndonjë shteti të madh evropian, nuk u garantuan nga marrëveshje të lidhura me Portën e Lartë, siç ishin traktati i Karlovacit më 1699. i Pazaroviqit më 1718, i Beogradit më 1739 spo konkordati i i vitit 1855, i cili i njihte Austrisë të drejtën të mbronte katolikët shqiptarë, (kultusprotektorati). Ishte e drejta kanunore shqiptare, që nuk lejonte asnjë cënim të ndërgjegjes fetare, në atë mënyrë siç kuptohej nga malësorët. M. Durham, duke vëretjur këtë gjë, ka shkruar se «institucioni i fisit ishte më i fortë sesa ligji i kishës».
Në strukturën e organizimit shoqëror dhe në jetën politike të malësorëve shqiptar feja nuk qe një element kohezioni ideologjik. Çdo shtëpi, çdo fis, katund apo krahinë «ruhej» nga ora e vet. Kjo ishte për tërë fisin pa dallim përkatësie fetare. Një numër i madh malësorësh mbanin emra të vjetër kombëtar, që nuk lidheshin me shenjtorë, si Zog, Zogë, Gjelosh, Dash, Pulë, Bubrec, Mal, Borë, Bardh etj.
« Etnografia Shqiptare », 16, Tiranë 1989