Krahina e Zadrimës shtrihet në fushën me të njëjtin emër, një nga më pjelloret e vendit tonë. Kjo fushë përfshihet ndërmjet dy kufijve natyralë, lumit të Drinit në perëndim dhe maleve të Veiës e Potogut në lindje. Në veri dhe në jug të dy kufijtë e mësipërm takohen me njëri tjetrin respektivisht në Vaun e Dejës dhe në fshatin Roboshtë të Lezhës.
Fushën e Zadrimës e çajnë përrenj të shumtë dhe të furishëm, që shpesh bëheshin shkaktarë grryerjesh dhe përmbytjesh. Përpara çlirimit lumi Drin gjithmonë u ka sjellë fatkeqësira fshatarëve të Zadrimës, duke përmbytur tokat dhe banesat e tyre; kjo ka bërë që fshatrat të shpërngulen larg tij, gjithmonë duke ju afruar terrenit kodrinor.
Qëllimi i disa ekspeditave të ndërmarra në këtë krahinë ka qënë të përcaktonte banesën e vjetër Zadrimore. Ne vumë re, që kjo banesë në shumicën e fshatrave që vizituam: Koboshtë, Kallmet, Troshan, Blinisht, Fishtë, Dajç dhe Gjadër, qe transformuar pothuajse krejt. Sigurisht që kërkesat e jetës së re të fshatit kanë influencuar shumë dhe kanë qënë determinuese në këtë drejtim, por ne mendojmë, se një nga arësyet ka qenë dhe Drini, i cili «jo më pak se turku u shkaktonte të keqe popujve të Zadrimës». Megjithatë, ruhen disa ekzemplarë banesash në fshatrat Kallmet dhe Troshan, të cilat vlejnë për të përcaktuar tipin më primitiv të banesave të krahinës. Ndërtimet e reja, që bëhen sot në përshtatje me jetën e re në fshat, ruajnë vetëm volumin dhe formën e vjetër, kurse ana funksionale e pajisja e ambjenteve ndryshojnë. Sidoqoftë, me gjithë mungesën e burimeve për banesën e hershme të kësaj krahine, nga vrojtimi i ekzemplareve që ruhen, mund të nxirren disa konkluzione.
Fshatrat në këtë krahinë janë të përmbledhur, shtëpitë vendosen grupe-grupe, në të cilat banojnë pjesëtarë te një fisi. Lagjet, qe mbajnë ose jo emrin e fisit, janë të vendosura mbi kodra, që nuk rrezikohen nga përrenjtë që zbresin nga Vela e Potogu në dimër. Çdo shtëpi ka oborrin e vet të rrethuar me mure guri të lartë. Sipas të dhënave të vëndasve kjo karakteristikë ka qënë për të kaluarën: banesat rrethoheshin kështu për shkak të hajnive dhe të fanatizmit. Sot ato janë me mure guri afërsisht 90 cm. të ngritur nga toka dhe me një gardh hunjsh mbi ta. Në oborr spikat pusi dhe kasollet e bagëtisë. Fshatarët e kësaj krahine janë marrë vazhdimisht me bujqësi e blegtori; tokat e tyre shtriheshin deri në breg të Drinit.
Gjëndja ekonomiko-shoqërore rcfloktohet qartë në shtëpitë e banimit që ndërtonte fshatari. Ajo më e thjeshta është jerevia. Jerevi vjen nga turqishtja dhe don të thotë: jere — përdhe dhe ev — shtëpi, d.m.th. shtëpi përdhese. Në të gjejmë vatrën dhe burgun (Tab. 1-a). Po këto ambjente, d.m.th. burgun dhe vatrën, i gjejmë në një banesë tjetër, por që është dykatëshe: burgu poshtë dhe vatra lart (Tab. l-b). Kur fshatari është më në gjëndje, atëhere bashkangjitur me jerevinë ngreh kullën. Kemi kështu banesën kullë-jerevi. Kjo banesë është trekthinëshe dhe më e përhapura në atë krahinë (Tab. II, Tab. III). Varianti tjetër është ai, ku jerevia ngrihet edhe një kat mbi atë ekzistuesen; kemi kështu një banesë katërkthinëshe (Tab. IV). Le të marrim secilin nga këto variante dhe t'i shohim veç e veç. Jerevia është banesë katërkëndëshe (Tab. l-a) me përmasa që afrojnë 14 x 6.5 m. Thamë se në të gjejmë vatrën dhe burgun, të cilën ndahen midis tyre me gardh, perde, ose mjed (që është një mur guri ndarës). Në burg mbahen bagëtitë, gjëja më e vlefshme, për fshatarin, i cili don t'i ketë pranë, t'i mbikqyrë, t’i ruajë nga çdo e papritur e t’i mbajë ngrohtë, prandaj ai ndërton burgun pothuaj fare pa dritare, vetëm nga- ndonjëherë, në të rrallë, hap disa dritare të vogla. Komunikimi me burgun nga vatra bëhet nëpërmjet një dere. Vatra është ambjenti ku zhvillohet jeta. Aty burra, gra dhe fëmijë rrinë së bashku, prandaj ajo merr emrin ngandonjëherë edhe neje. Në të gjejmë një oxhak të rremë, sepse në të vërtetë është një niq i futur 40 cm. në mur, me forma të ndryshme, që nuk kryen funksionin e oxhakut. Zjarri ndizet në një vënd të ngritur deri 6 cm, nga toka me përmasa 110x100cm., i bërë me baltë të ngjeshur mirë. Mbi të vendoset një orendi hekuri, që quhet demir-oxhak, e cila shërben për mbajtjen e druve të zjarrit. Pikërisht mbi këtë pjesë të ngritur në mesin e saj, lart nga trarët e çatisë varet një zinxhir ose vargue, siç e quajnë vëndasit, që shërben për të lidhur kusinë e gatimit. Tymi del direkt nga hatllat duke i nxirë trarët me blozë dhe duke i dhënë ambjentit (vatrës) një pamje të errët, Oxhaku i rremë ka anash dy kamare të vogla në një lartësi 60 cm, nga toka, që shërbejnë për vendosjen e kandilit ose të ndonjë sendi tjetër të nevojshëm. Vatra nuk eshtë e shtruar me dysheme dërrase, por vetëm me dhe të ngjeshur mirë. Gjejmë në të elementë të tjerë funksionalë si rafte muri, sqoll, që është vëndi ku lahen duart dhe enët, dhe dritare të vogla me përmasa 26x40cm. Furra e pjekjes së bukës gjëndej më përpara në vatër në një vënd çfarëdo. Kjo i përkiste kohës kur jeta zhvillohej brënda nga pasiguria. Sot shohim që nuk ka mbetur asnjë furrë brënda; ato ndërtohen jashtë, ngjitur shtëpisë. Ambjenti sanitar i ngjitet vatrës si shtesë. Banesa tjetër dy-katëshe, siç është ajo e Preng Zef Vlashit dhe e Mrikë Paiok Vlashit (Tab. l-b), ka pa ato ambjente: burgun dhe vatrën. Në të dy këto banesa burgu është njëlloj si ai i jerevisë dhe vatra që gjëndet mbi të po ashtu, vetëm me një ndryshim emërtimi: vatrën nuk e quajnë më vatër por «çardak», sepse është e shtruar me dysheme dërrase. Rast tjetër tipik kemi dhe në jerevinë e Gjon Marka Gjokës (Tab. l-a) në fshatin Kallmet, ku një pjesë e burgut të jerevisë është shtruar me dërrasa të ngritur 40 cm, nga toka dhe është quajtur çardak. Kjo banesë nuk quhet më jerevi, megjithëse ka po ato ambjente, por kullë, pra merr emër të tillë vetëm sepse është dykatëshe. Siç duket vëndasit identifikojnë me kullën çdo banesë që ngrihet në lartësi. Në të vërtetë «kullat tipike në formë pirgu mungojnë p.sh. në Malsi të Madhe dhe në fushën e Zadrimës.
Në të dy këto banesa, ngjitja për në katin e sipërm bëhet nga brënda me shkallë guri ose druri. Këto të fundit përbëhen nga dy shtylla lisi të lidhura ndërmjet tyre me dërrasat e shkeljes. Në dysheme lart, tamam ku mbaron ngjitja, vendoset një qepen për t'i mbuluar shkallët, në mënyrë që ambienti i sipërm të izolohet nga burgu i kafshëve
«Çardaku» ka po ato elementë që ka edhe vatra në jerevi: furrën e bukës, dritaret e vogla, sqollin, oxhakun e rremë, dollape muri, kamare dhe vëndin e zjorrit po prej balte, vetëm me një baza-ment nga poshtë rne trarë dhe dërrasa që mbajnë baltën (Tab. l-b prerje a – a).
Pamë, pra, jerevinë banesë dy kthinëshe dhe kullen po dy kthinëshe, por të zhvilluar në lartësi. Të shohim tani variantin tjetër, ku njerit prej ambjenteve të jerevisë, dhe pikërisht burgut, i shtohet dhe një kat. Vatra mbetet po ashtu si më parë, vetëm se ajo merr emrin «Votra e grave», d.m.th. vëndi ku rrinë e gatuajnë gratë. Kati i dytë i kësaj banese ose «çardaku», siç e quajnë vëndasit (Tab. II, Tab. III), shërben për të ndejtur burrat. Burrat dhe miqtë hynin në «çardak» nga jashtë me shkallë guri, ndërsa gratë shërbenin nga brënda nëpërmjet një shkalle prej druri. «Çardaku» ka pamje më të plotë, aty gjejmë oxhakun që kryen pikërisht një funksion të tillë. Jo vetëm që ekziston niqi me dy kamare anash (i quajtur nga vëndasit balku qorr), por sipër vendit të zjarrit ka edhe një xhumlek ose kosh dërrase në formë trungu piramide, i cili nuk e lë tymin të dalë nëpërmjet hatllave, por e mbledh dhe e nxjerr jashtë në çati.
Miku ka vend të caktuar pranë oxhakut. Përballë tij rri i zoti i shtëpisë, që ka një dollap të vogël pranë për mbajtjen e kafes. Po në atë faqe muri, edhe në ato anash, në një lartësi 170 cm., vendoseshin disa kunj druri ku miku varte armët.
Në «çardak», në shumicën e shtëpive të mëdha gjejmë frengji, element ky që i jep banesës karakter mbrojtës. Në banesën që pamë më lart (Tab. III), gjetëm 22 frengji. Bile këtu kishte frengji edhe në derën e oborrit, e cila ishte e lartë sa të hyjë qerrja me bar dhe miku me gjithë kalë. Banesa kullë-jerevi është ajo që predominon në këtë krahinë.
Varianti tjetër është katërkthinësh. Shofim këtu që përveç «çardakut» ngjitet lart edhe vatra e grave, ndërsa poshtë mbeten dy kthina që shërbejnë të dyja për burgje.
«Çardaku» dhe vatra e grave komunikojnë midis tyre me anë të një dere. Në të dy këto ambiente gjejmë po ato elemente që pamë në banesën kullë-jerevi, respektivisht në «çardakun» dhe vatrën e grave, vetëm me ndryshimin se këto janë ngjitur lart të dyja. Këtë variant më të zhvilluar banese ne e gjetëm në fshatin Troshan të veçuar (Tab. IV), larg banesave të tjera dhe pa oborr të rrethuar me mure. Dritaret këtu janë me dimensione më të mëdha dhe me kafaz hekuri, d.m.th. kemi të bëjmë me një variant të ndërtuar më vonë se të tjerat.
Po këtë banesë ne e gjetëm edhe në fshatin Kallmet (Tab. V), vetëm se këtu janë dy banesa të bashkangjitura në një kohë për dy vëllezër. Secila ka «çardak» më vete, ndërsa vatrën e grave e kanë të përbashkët. Poshtë janë gjithashtu tre kthina që shërbejnë për burgje. Në këtë banesë nuk gjejmë oxhaqe me xhumlek dhe tymi del nga hatllet. Dritaret janë me dimensicne më të vogla se sa varanti që thamë më sipër, se kemi të bëjmë me një banesë më të hershme.
Në të gjitha banesat që kemi parë, pothuajse kemi të bëjmë me po atë teknikë ndërtimi: muraturë guri e çrregullt me llaç gëlqere; vetëm në qoshet guri është i punuar mirë. Në muraturë, përveç qosheve, spikat punimi me mjeshtri i gurit të paturave të dyerve e dritareve dhe të mbulesave të tyre në formë gjysmë rrethi. Brezat nuk dallohen nga jashtë. Lënda e drurit prej lisi është e prerë në vënd. Në të gjitha banesat, çatitë janë të ndërtuara me të njejtën teknikë dhe mbulohen me tjegulla që janë prerë në vënd, ndërsa guri është sjellë gjithmonë nga mali. Dritaret mbyllen nga brënda me një kanatë druri njëfletëshe; po ashtu njëfletëshe janë dhe dyert. Këto të fundit sigurohen shpesh nga brënda me anë të një shuli prej druri, që futet në të dy anët e murit. Strehët e çatisë pothuajse nuk dalin fare jashtë. Tjegullat përfundojnë mbi një kornizë guri në fund të murit, e cila rrethon godinën në të gjitha anët.
Ustalarët që e kanë ndërtuar këtë shtëpi kanë qëne dibranë. Ata ishin grupe shetitës, që vinin nga fillimi i vjeshtës dhe merreshin me ndërtime deri në qershorin e vitit tjetër. Përbëheshin nga skuodra prej 5-6 vetësh, merrnin porosinë për ndërtimin e banesës «kaq pash të gjatë dhe kaq breza të lartë» dhe fillonin punën. Vëndasit bënin punën e pakualifikuar.
Ato pak banesa të vjetra që kanë mbetur pa u transformuar dhe pa u dëmtuar janë të gjysmës së dytë të shek. XIX. Tipike e kësaj krahine është banesa e mbyllur me tipare mbrojtëse. Dritaret e vogla, frengjitë, dyert e siguruara, bagëtia brënda, të gjitha këto plotësojnë këtë aspekt. Por vihet re një ndryshim rrënjësor nga kulla e Matit: banesa e Zadrimës nuk ka kompozimin e egër vertikal dhe pozicionin e saj strategjik, por një zhvillim më tepër hohizontal (në lartësi arrin maksimumi dy kat). Për këtë arësye ne nuk mund ta quajmë këtë banesë «kullë», megjithëse vëndasit e quajnë të tillë. Sigurisht që burime dhe studime të mëtejshme do të na çojnë në vlerësime më të sakta, që do të përcaktojnë më mirë vëndin që zë kjo në banesën shqiptare.