Asnjë kafshë në simbolikën religjioze të ilirëve nuk ka luajtur rol të rëndësishëm sa gjarpëri. Kjo kafshë misterioze, me formë të jashtëzakonshme e cila pa zhurmë zvarritet dhe del nga thellësia e tokës ku jetojnë demonët dhe zotërat e nëntokës, si edhe shpirtërat e të ndjerëve, e cila me kafshimin e vet mundet aty për aty ta mbysë jo vetëm kafshën, por edhe vetë njeriun, ka nxitur e nxit edhe më tmerr, më respekt nga frika. Nuk është e rastit, pra, që gjarpëri luan rol të rëndësishëm në religjionin dhe mitologjinë e të gjithë popujve që shtrihen në viset , ku jetojnë gjarpërinjtë, nga Amerika në Perëndim, e deri në Azi në Lindje, dhe prej kohërave paleolitike e deri në ditët tona. Te ilirët, sidomos te ata të Jugut, gjarpëri është kafshë e cila me domethënien e vet të shumëfishtë zë vendin qendror në strukturën religjioze simbolike. Ai është kafshë toteme dhe kryetar i fisit ilir, simbol i mençurisë, i së keqes, shëndetit, plleshmërisë, personifikim i shpirtit të të ndjerit, mbrojtës i vatrës së shtëpisë e mbi të gjitha kafshë htonike.
Paraqitjet e gjarpërit, si material dëshmues e domethënës i kultit dhe i simbolikës së tij, në këtë pjesë të Evropës paraqitet shumë më herët se koha e formimit të fiseve ilire në këtë trevë. Paraqitjet më të Iash*a figurative të gjarpërit janë të fazës më të lashtë të kohës së neolitit e cila është dëshmuar më së miri në lokalitetin e njohur të Lepenski Vir në Gjerdap. Në këtë lokalitet, në shtëpinë nr. 50 është zbuluar paraqitja e gjarpërit, e formuar prej tokës ranore, si edhe një në trajtë të gjilpërës prej ashti “pjesa e sipërme e së cilës është transformuar në trupin spiral të gjarpërit”. Ky objekt i fundit është gjetur në shtresën e Ic të këtij lokaliteti, e mund të datohet në mbarim të mijëvjeçarit të VI para e.r. Që gjetjet nga Lepenski Viri nuk janë të rastit, përkatësisht starçevo-Kdrros, janë zbuluar dy figura prej argjili, për të cilat me mjaft siguri mund të pohohet se paraqesin këtë kafshë.
Nga neoliti mund të përmendim, përveç të tjerash, edhe një sërë paraqitjesh të gjarpërinjve, si p.sh. atë ngaTjerrtorja e Prishtinës, nga Lisiçiqi i Konjicës në Bosnje, nga Krivaça e Bribirit në Dalmaci, dhe e gjejmë të aplikuar edhe në një sërë shembëlltyrash të meshkujve dhe të femrave prej argjili.
Prej neolitit të ri e deri te mbarimi i kohës së hekurit të zhvilluar në pjesën perëndimore të Ballkanit nuk ndeshen paraqitjet realiste të gjarpërit. Kuptohet që kjo kurrsesi nuk do të thotë se gjarpëri në këtë periudhë të gjatë kohore nuk ka luajtur rolin si kafshë kulti të cilin do ta ketë më vonë në kohën e hekurit. Zhdukja e paraqitjeve realiste të gjarpërit është në përputhje me gjeometrizimin në artin figurativ prej neolitit të vonë e tutje në këtë pjesë të Evropës. Arti gjeometrik dominon edhe te ilirët deri në mesin e mijëvjeçarit të I. para e.s., kur paraqitja figurative e hyjnive, simboleve, skenave ngajeta etj., përsëri merr hov. Në periudhën e gjatë të shprehjes gjeometrike figurative simboli i gjarpërit merr interpretimin e vet gjeometrik, të stilizuar në formën e vijës valore, spirale, meandri e të ngjashme. Paraqitjet realiste të kësaj kafshe shfaqen si në mbarim të shek. VI para e.s.; pra, në kohën kur në trevën e banuar prej ilirëve - jo kudo në të njëjtën trajtë dhe me të njëjtin intensitet - fillon, në pajtim me transformimet e thella shoqërore-ekonomike që në atë kohë fillojnë të manifestohen dukshëm dhe natyrisht me ndikimin gjithnjë e më të pranishëm të qendrave të zhvilluara kulturore në Jug (Greqia) dhe në perëndim (etrurët, venetët etj.) në ilirët, të zhvillohej tendenca gjithnjë e më e dukshme për formimin figurativ në rend të parë të atyre fuqive transcedentale që drejtonin fatin e njeriut të atëhershëm ose, të paktën formimin figurativ të atyre simboleve që paraqitnin mbrojtjen nga shpirtërat e këqinj, sëmundjet, fatkeqësitë, armiqtë.
Paraqitjet realiste të gjarpërinjve në truallin ilirshfaqen së pari në Jug, në trevën e shtrirjes së kulturës sëTrebenishtës. Nën ndikimin e Greqisëjonike në trevat maqedone dhe peone depërton motivi i gjarpërit i cili më shpesh paraqitet në byzylykët, qysh në fund të shek, Vl.para e.s., në mënyrë që më vonë, në shek. V dhe IV. para e.s. shfaqjet e tilla në këtë trevë të bëhen shumë të shpeshta (T. XVI, 5-8).'° Natyrisht, vetë prejardhja e motivit të gjarpërit kurrsesi nuk duhet identifikuar me prejardhjen e përmbajtjes së tij simbolike, për arsye se kulti i gjarpërit është i njohur ndër ilirët e këtyre viseve, siç e kemi thënë, shumë më herët se koha kur kjo kafshë fillon përsëri të paraqitet në kohën e hekurit. Më në fund, vetë fakti që motivi i gjarpërit në këtë kohë, përkundër prejardhjes së tij nga Jonia dhe të inspirimit nga arti jonik, më së shumti është i përhapur në trevën e kulturës ilire të Trebenishtës, e shumë më pak në viset fqinje joilire në jug dhe në lindje, është pohim tregues mbi autoktoninë e kultit të kësaj kafshe te ilirët.
Në Shqipëri, ku kultura e Trebenishtës ka qenë pjesërisht e përhapur, motivi i gjarpërit, për çudi ndeshet relativisht rrallë. Mendojmë se një gjë e tillë është për shkak të hulumtimit të dobët të nekropoleve dhe vendbanimeve ilire. Tani për tani mund të përmendim gjithsej disa paraqitje të krerëve të gjarpërinjve nga Kalaja e Hollmit afër qytetit të Kolonjës,” edhe një të Selcës së Poshtme, një figurë gjarpëri prej argjili e periudhës helenistike nga Krotina e Beratit (Dimallumi antik), dhe paraqitja e gjarpërit jashtëzakonisht interesante në kompozicionin figurativ në pllaka nga Selca e Poshtme e Pogradecit, afër Liqenit të Ohrit, po ashtu i kohës helenistike. Gjarpëri në këtë pllakë është i paraqitur pas luftëtarit ilir i cili me shtizë në njerën dhe me mburojë në dorën tjetër lufton kundër tre armiqve - pa dyshim maqedonëve - njërin nga të cilët e ka rrëzuar për tokë. Gjarpëri ka këtu rol të mbrojtjes së luftëtarit ilir, kurse pozita e tij e ngritur, kërcënuese do të thotë se edhe ai vetë aktivisht merr pjesë në luftë. Vështirë është të mendohet lidhja më dramatike e fatit të luftëtarit me rolin që këtu e ka gjarpëri si mbrojtës i tij.
Paraqitja identike ikonografike gjendet edhe në një pllakë që është gjetur në nekropolin e Gostilës në Mal të Zi, në afërsi të Liqenit të Shkodrës.
Këto dy pllakajanë të periudhës helenistike (shek. III. para e.s.) dhe jashtëndikimit grek në formimin figurativ të motiveve ornamentale, pastaj të shembëlltyrave njerëzore dhe shtazore, përmbajtja e tyre simbolike është plotësisht ilire. Ndoshta për shkak të gjendjes politike në të cilën gjendeshin formacionet shtetërore ilire në brigjet e Detit Jon dhe të pjesës jugore të Detit Adriatik, veçanërisht për shkak të rrezikut që u kanosej nga Lindja (maqedonët), nga Jugu (grekët), simbolit të stërlashtë të gjarpërit i rritet rëndësia, prandaj mund të shpjegohet edhe paraqitja jo vetëm e pllakave që u përmendën por edhe në monedha të disa qyteteve ilire dhe fiseve ilire.
Impusli i cili depërton nga bota helenistike dhe brigjet fqinje italike i nxiti mjeshtrit dhe artistët ilirë që stolitë t’i dekorojnë me figura njerëzish dhe kafshësh, hyjnitë e veta si edhe simbolet e tyre religjioze t’i paraqesin në formën adekuate gjeometrike ose figurative, u përhap nga jugu, nëpër luginën e Vardarit dhe të Moravës dhe nga perëndimi nëpër detin Jon dhe Adriatik nga brendia e Gadishullit Ballkanik. Në kohën kur paraqitja figurative e simboleve dhe e hyjnive bëhet gjithnjë më e rëndomtë e kjo do të thotë diku nga mbarimi i shek. VI. para e.s., paraqitjet e gjarpërit ndeshen gjithnjë e më shpesh, kështu që shpejt do t’i gjejmë në tërë trevën ilire.
Në shek. e V. para e.s. në Serbi e në Bosnje ndeshim tipin shumë të bukur dhe karakteristik të byzylykëve me mbaresa në formë kokë gjapëri, i cili, sipas vendgjetjes së parë më 1887, është quajtur “tip i Mramorcit”. Byzylyku i Mramorcit te Smedereva (në Serbi) është prej floriri dhe i stolisur me pesë brinjë të zgjatur plastik (T. XVII, I).16 Më vonë janë gjetur edhe disa shembuj të byzylykëve të këtij tipi: në Kaçanj afër Bileça, të gjetur më 1957, dy byzylykë të argjendtë të këtij tipi (T. XVII, 2); dy byzylykë të ngjashëm janë nga rrethina e Pejës (T. XVII, 4), kurse dy ekzemplarë nga një lokalitet i panjohur dhe ruhen në Muzeun arkeologjik të Spiitit. Të dhënat mbi gjetjet e byzylykëve të përmendur na bëjnë të mundur datimin mjaft të sigurt të këtij tipi. Në rend të parë kjo vlen për ekzemplarët nga Kaçanji, ku janë zbuluar së bashku me qeramikë greke të mbarimit të shek. VI. dhe fillimit të shek. V. para e.s. Z. Mariqi në sajë të qeramikës, si dhe të materialit tjetër përcjellës, e ka datuar gjetjen “në mesin e shek. V. para e.s. ose diçka më vonë” M. Paroviq-Peshikan nuk pajtohet plotësisht me datimin dhe mendon se kjo gjetje do të duhej të datohej nga fundi i shek. VI ose më vonë në fiIlim të shekullit V. parae.s. Byzylykun e Mramorcit M. V. Garashanini e daton në fund të shek. V. para e.s. Për ekzemplarët e tjerë të këtij tipi mungojnë të dhënat mbi rrethanat në të cilat janë gjetur, prandaj nuk jemi në gjendje t’i datojmë, mirëpo me siguri edhe ata ekzemplarë mund të datohen, në shek. V. para e.s.
Nga shek. V. para e.s. janë gjithashtu disa gjetje të tjera të gjarpërinjve, siç është p.sh. ai nga Ribiçi afër Bihaçit,23 pastaj nga Bogdanovci në Vukovari (T. XVII, 3), Belotiqi te Valeva etj. Veçanërisht interesante është paraqitja e gjarpërit, në Slloveninë e sotme si në stolisjet (T. XVII, 5, 6), ashtu edhe në një sumbull brezore figurative nga Magdalenska gora (T. XVII, 7). Gjatë këtij shekulli, paraqitja e gjarpërit është dëshmuar pothuaj në gjithë trevën ilire, por vendgjetjet e tyre nuk janë proporcionalisht të renditura. Në shekujt e mëvonshëm (prej shek. IV e deri në kohën e pushtimit romak, e diku edhe më tutje) vërejmë të njëjtën dukuri, d.m.th. se paraqitjet e gjarpërinjve janë shumë të shpeshta në viset jugore dhe se ato rrallohen gjithnjë e më tepër kur shkohet nga veriu, përkatësisht nga veriperëndimi (T. XVII, 8; T. XVIII, 6, 9, 10, 11, 12). Si veçanti interesante theksojmë faktin se këto nuk i ndeshim kurrsesi në trevën e histrëve, kurse shumë rrallë i gjejmë te liburnët, gjë që pa dyshim nuk do të jetë e rastit. Prejardhja joilire, mediterane e liburnëve, përkatësisht ruajtja e traditave të lashta mediterane në mënyrë xheloze në këtë fis, dhe pjesërisht edhe te histrët e fqinjët, do të mund ta shpjegojë këtë dukuri.
Me ardhjen e keltëve në Ballkan, si pasojë e ndikimit të tyre të drejtëpërdrejtë ose të tërthortë nëjetën e ilirëve, numri i paraqitjeve të gjarpërinjve në pjesën qendrore të Ballkanit perëndimor rritet me hov. Në një sërë fibulash të tipittë periudhës së hershme kelte është paraqitur koka e gjarpërit në këmbën e kthyer. Në të vetmin lokalitet në fshatin Vruçice afër Teshnjit, janë gjetur dhjetë fibula të tilla (T. XVIII, 1-3), në DonjaDolinadisa ekzemplarë etj.(T. XVIII, 4, 5, 7, 8). Nukështëe lehtë të shpjegohet shfaqjae gjarpërit në fibulate periudhës së hershme kelte në Bosnje dhe Hercegovinë në një numër aq të madh, për arsye se vetë keltët shumë rrallë i stolisin fibulat e tyre me motivin e gjarpërit. Mirëpo, këtë e bëjnë edhe popujt e tjerë që i kanë punuar nën ndikimin e keltëve të ashtuquajturat fibulat me maska (Maskenfibel) - karakteristike për kulturën latine, përkatësisht kelte; ata nuk kanë paraqitur në to gjarpërin, por shpendin ose ndonjë kafshë tjetër ose shembëlltyrën e njeriut. Fibulat me motivin e gjarpërit në trevën ilire janë ekskluzivisht prodhim vendas, ilir dhe ndoshta në këtë fakt duhet kërkuar shpjegimin për popullaritetin e jashtëzakonshëm të fibulave në mesin e ilirëve tek të cilët, kulti i gjarpërit nuk ka qenë predominues. Popullariteti i këtij simboli religjioz ka mundur, ndoshta, të jetë pasojë e forcimit dhe e theksimit të identitetit nacional nga ana e elementit etnik ilir karshi të huajve të cilët në këtë anë sollën jo vetëm teknologjinë e përpunuar, artin e vet dhe shumë arritje të kulturës materiale e shpirtërore, por edhe armiqësinë dhe arrogancën e ngadhnjimtarit dhe të kolonizatorit.
Grup të veçantë përbëjnë paraqitjet e gjarpinjve në monedhën greko-ilire. Më e lashta dhe njëkohësisht më interesantja është paraqitja e gjarpërit në monedhën greke të kolonisë Faros (sot Starigrad në Hvar). Në shpinën e monedhës së këtij qyteti është paraqitur gjarpëri i cili është ngritur lart dhe kërcënues drejt cjapit, i cili nga ana vet i vërsulet gjarpërit. Kjo skenë dramatike, në të cilën sa ka filluar beteja për jetë a vdekje, ndërmjet cjapit si simbol i ardhacakëve të rinj grekë dhe gjarpërit, simbolit të stërlashtë të banorëve vendas, njoftohet vetëm në emisionin e parë të monedhës së kësaj kolonie (nga shek. IV. para e.s.), pra, në kohën kur kolonistët grekë u detyruan të zhvillojnë luftëra të ashpra me vendasit për të qëndruar në vendin e ri. Në emisionet e mëvonshme gjarpëri zhduket nga monedha Faros-it dhe mbetet vetëm cjapi - shenjë e pakontestueshme e konsolidimit të kolonistëve në trevën ilire dhe e vendosjes së marrëdhënieve paqësore me ilirët.
Figura e gjarpërit do të paraqitet gjithashtu edhe në monedhat e qyteteve ilire dhe ilire-greke në jug, në Shqipërinë e sotme. Kështu, në një prerje të monedhës nga Apollonia e kohës së Karakallës (196-217 të e.s.) e kemi të paraqitur gjarpërin të mbështjellë rreth shkopittë Eskulapit, kurse në prerjen tjetër paraqitet hyjnesha Salus (Hygilia) e cila ushqen gjarpërin. Më tutje në jug, në qytetin Bylis, është farkëtuar në mbarim të shek. III. dhe fillimi i shek. II. para e.s. monedha e cila në shpinë kishte paraqitur gjarpërin të mbështjellë rreth bririt të mbushur me fruta, kurse në qytetin Olimpe në mbarim të shek. II, para e.s. përsëri hasim gjarpërin të mbështjellë rreth shkopit. Qyteti i fundit i cili në monedhën e tij ka paraqitur gjarpërin, është Amantia; gjarpëri është në monedhën e këtij qyteti i mbësthjellë kutullaç.
Këtu duhet përmendur edhe monedha e fisit të labeatëve e cila në shpinë e ka të paraqitur anijen ilire. Kjo anije në kiç (pjesa e mbrapme e anijes), dhe në pupë (pjesa e përparme e anijes) ka pulenët në forma të gjarpërit, që na bënë të mundur të themi, se anijet e labeatëve, si edhe anijet e fiseve të tjera ilire (ose së paku të disave prej tyre), në viset jugore, i kanë pasur pulenët në formë të kësaj kafshe.
Dokumentacioni që na ofron arkeologjia pararomake nuk ështe i vetmi burim për njohjen e gjarpërit si simbol religjioz te ilirët. Një sërë të dhënash të tjera mbi këtë simbol najapin disiplinatetjera shkencore-linguistika, mitologjia, arkeologjiaklasike, etnologjia.
Të dhënat mitologjike, edhe pse të pakta, janë të rëndësishme sepse kapin një kompleks të tërë çështjesh të lidhura me kultin e gjarpërit te ilirët.
Tregimi mitologjik, të cilin e kanë shënuar shumë autorë antikë, e ndër ta në mënyrën më të plotë Apollodori, thotë se Kadmi, i biri i mbretit fenikas Agenar, duke kërkuar motrën e vet, Evropën, arriti së pari në Beoti dhe atje themeloi qytetin Teba dhe pastaj, sipas dëshirës së Orakullit, u nis te ilirët. Pasi erdhi te ata, me të shoqen e vetHarmoninë i lindi i biri lyrios-i, tëcilin menjëherë pas lindjes e mbështolli gjarpëri, duke ia transmetuar kështu fuqinë e tij magjike. Kadmi dhe Harmonia në pleqëri u shndërruan në gjarpër dhe në këtë trajtë vazhduan të jetojnë në fushat e Elizeut.
Me të drejtë mendohet se tregimi mbi qëndrimin e Kadmit dhe të Harmonisë ndër ilirët dhe lindjen e birit të tyre IIlyrios-it në tokën e ilirëve është krijuar me kontaminimin e dy tregimeve: njërit grek dhe tjetrit ilir. Ilir është, pa dyshim, tregimi mbi 11 lyrios-in si kryetari dhe eponimi i fisit ilir i cili pastaj është mishëruar në tregimin mbi Kadmin. Sipas gjasës edhe nënpjesa e tregimit mbi Kadmin e Harmoninë dhe shndërrimin e tyre në gjarpër është krijuar gjithashtu nën ndikimin, përnetë panjohur, të legjendës mitologjike ilire. Për neështë me interes të posaçëm që Illyriosi që nga lindja e tij është i lidhur me gjarpërin. Filologjia moderne e ka plotësuar tregimin antik me shpjegimin sipas të cilit edhe vetë emri Illyrios etimologjikisht është i lidhur me gjarpërin. I pari që e konstatoi këtë lidhje ka qenë gjermani O. Gruppe, i cili në saje të një glose të Hesihut e shpjegon emrin Illyrios me ndihmën e fjalës greke nga rrënja fuel- “rrotullohem”. Sipas kësaj etimologjie emri i 11 lyriosit do të fshihte në vete nocionin e diçkaje që rrotullohet, që mbështillet, përkatësisht të gjarpërit.
Shumë filologë të shquar kanë rezerva ndaj kësaj etimologjie, kurse të tjerët janë orvatur që prejardhjen e emrit ilir ta shpjegojnë ndryshe. Në mesin e këtyre të fundit vend i posaçëm i takon filologut slloven K. Oshtirit, i cili emrin ilir e lidh me emrin e gjarpërit hetit Illujankash.
Kjo lidhje e emrit ilir me emrin e gjarpërit hetit Illujankash ka domethënie më të thellë. Sipas mendimit të përgjithshëm të njohësve të mitevedhe legjendaveanadollake dhe në përgjithësi orientale, tregimi hetit luftën e gjarpërit Illujankash me zotin e shtrëngatës i takon grupit të miteve rituale, shumë të përhapura në qytetërimet e lashta orientale dhe mediterane, që janë recituar në fillim të pranverës, d.m.th. në fillim të ciklusit biologjik. Përveç përmbajtjes së vet magjike, këto mite si përmbajtje esenciale e kanë luftën e së mirës dhe të keqes. Mitet më të lashta të këtij lloji i ndeshim në Mesopotami, por mitin mbi gjarpërin Illujankash, në trajtën në të cilën është lexuar në pllakat e argjilit të gjetura në Boghzkoy është krijuar në vetë Azinë e Vogël. Variantet e ndryshme të këtij miti i kanë përhapur nga perëndimi tregtarët dhe kolonizatorët egjeanë dhe fenikas, por ato kanë depërtuar nga perëndimi dhe përmes rrugëve të ndryshme, nëpër të njëjtat nga kanë depërtuar ndikimet kulturore nga Azia e Vogël dhe Lindja e Afert që nga koha e re e gurit e tutje. Për ne rëndësi të veçantë ka fakti që ilirët janë gjetur pikërisht në njërën prej këtyre rrugëve nëpër të cilën kanë shkuar ndikimet kulturore egjeane, të Azisë së Vogël dhe Lindjes së Afert nga perëndimi. Kjo është rruga e cila ka çuar prej brigjeve të detit Egje nga pjesa jugore e detit Adriatik, nëpër atë rrugë nëpër të cilën një degë tjetër, nëpër luginën e Haliakmonit nga deti Adriatik dhe Jon. Nga aspekti arkeologjik kjo rrugë është e dokumentuar shumë mirë nga gjetjet e reja arkeologjike nga epoka e neolitit dhe e bronzit në Shqipëri.
Përveç dëshmive arkeologjike, janë të ditura edhe lidhjet e tjera të Ilirisë sëjugut mekompleksin kuituror të Mesdheut iindor. Lidhja është e ilustruar më së miri pikërisht me legjendën e përmendur mbi Kadmin fenikas dhe ardhjen e tij te ilirët e jugut. Kjo legjendë, siç kemi thënë, pikërisht në trevën e ilirëve merr rumbullaksimin e përkryer të saj.
Nga gurra ilire sipas të gjitha gjasave është edhe zakoni i sotëm që është shënuar në fshatin Orman në pellgun e Shkupit në Maqedoni i cili mund të lidhet ndoshta me depërtimin e miteve të Azisë së Vogël dhe orientalë, në trevën ilire. Në këtë fshat pikërisht në fillim të pranverës, shkohet në gjueti për gjarpërinj. Gjarpërinjtë e zënë lëshohen që të zvarriten nëpër rrobat e grave të cilat duan të kenë fëmijë. M.S. Filipoviq, i cili e ka përshkruar këtë zakon, me të drejtë mendon se ai jeton “i pandryshuar që nga kohërat parahistorike”. Me rëndësi është të theksohet këtu një veçanti që ndeshet edhe në legjendën hitite mbi gjarpërin Illujankash: gjuajtja e gjarpërinjve dhe detynmi i tyre që të zvarriten nëpër rrobat e grave, sidomos të atyre që janë beronja, e gjithashtu edhe recitimi ritual i mitit mbi gjarpërin Illujankash, bëhet ditën e parë të pranverës. Përveç kësaj, në të dy rastet fjala është për veprimin ritual që ka të bëjë me kultin e plleshmërisë. Në mitin hitit gjarpëri Illujankash paraqitet si element kundërshtar i zotit të shtrëngatës, si personifikim i së keqes, thatësirës dhe shterpësisë. Mirëpo, sado që në shikim të parë funksioni i tij në këtë mit është diametralisht i kundërt, nga ai, që gjarpëri e ka në doket e fshatit Orman, kjo kundërthënie është imagjinare, për arsye se gjarpëri në besimet e shumë popujve, edhe te ilirët, rëndom ka kuptim të dyfisht simbolik - si simbol i plleshmërisë dhe i së mirës edhe të kundërtën e tij.
Mirëpo, në qoftë se në zakonin e shënuar në fshatin Orman kemi, së paku në esencë të ruajtur veprimin ritual ilir - për një gjë të tillë nuk kemi arsye të dyshojmë - atëherë duhet të konstatojmë që ky zakon ashtu si edhe tregimi mbi Kadmin, ka specifikën e vet ilire, që e dallojnë nga mitet e Azisë së Vogël, përkatësisht nga ato orientale. Tek ilirët gjarpëri është më shpesh personifikimi i së mirës, i plleshmërisë, personifikim i të ndjerit, mbrojtës i vatrës së shtëpisë, totemi fisëror, e vetëm në një masë të vogël edhe simbol i së keqes.
Specifikat e kultit të gjarpërit tek ilirët e jugut, na përkujtojnë rëndësinë edhe autoktoninë e këtij kulti në trevën ilire. Gjetjet arkeologjike që i parashtruam më parë na dokumentojnë ekzistimin e këtij kulti që nga epoka e neolitit e tutje, ndërsa gjetjet jashtëzakonisht të shumta dhe të shumëllojshme të kohës romake si edhe mbeturinat e kultit të gjarpërit në folklorin sllav dhe shqiptar dëshmojnë për vitalitetin me të cilin ky kult u ka rezistuar të gjitha ngjarjeve historike dhe transformimeve etnike në këtë pjesë të Ballkanit.
Duke e lënë për më vonë shqyrtimin mbi mbeturinat e këtij kulti në besimet popullore të popujve të sotëm të Ballkanit do të ndalemi në vija të shkurtra në dokumentacionin e begatshëm arkeologjik dhe në dokumentacionin tjetër nga koha e pushtimit romak, për arsye se nga kjo shpesh mund të njihen forma të lashta pararomake të kultit të gjarpërit tek popullata autoktone. Tek e fundit, edhe atëherë kur përmendoret arkeologjike nuk flasin drejtpërdrejt mbi besimet autoktone, vetë paraqitja e tyre, e veçanërisht shumësia dhe denduria e tyre e dëshmojnë tërthorazi popullaritetin e këtij kulti te ilirët e romanizuar dhe gjysëm të romanizuar.
Për ne gjithsesi më të rëndësishme janë ato përmendore nga koha romake të cilat në mënyrë eksplicite e dokumentojnë kultin autokton të gjarpërit te popullsia vendase. Të tilla janë, p.sh., dy mbishkrime nga Maqedonia. Njëri, që gjindet në shkëmbin Trojaka afer Prilepit, e përmend Drakonin “që këtu nderohet”. Sipas emrit të kësaj hyjnie, si edhe nga ajo përbri mbishkrimit është i paraqitur gjarpëri i cili ngrihet mbi paterën në të cilën është një vezë, nuk është vështirë të konstatohet që këtu kemi të bëjmë me një hyjni lokale e cila e personifikon gjarpërin. Në një mbishkrim tjetër, i cili është në fshatin Sopot aferTitovelesit gjendet dedikimi i çiftit gjarpëror Dracconit dhe Draccenit.
Mbi këto hyjni nuk dimë asgjë të hollësishme. Mirëpo, që ajo në besimin e popullsisë autoktone ka luajtur rol të rëndësishëm, mund ta marrim me mend edhe nga fakti që në mbishkrimin e Sopotit përmenden bashkë me emrat e Jupiterit dhe të Junones - hyjnive supreme në panteonin greko-romak.
Te ilirët e jugut ndeshim edhe një hyjni lokale e cila ka lidhje me gjarpërin. Në këtë përfundim arrijmë në sajë të shtatores së një femre, e cila në dorën e majtë mban njëshportë rreth së cilës është i mbështjellur gjarpëri. Shtatorja është e kohës romake dhe është gjetur në vendin Qesarat në Shqipëri dhe, sipas mendimit të S. Anamalit, paraqet hyjninë lokale të begatisë.
Këto janë, sa mund të konstatohet tani për tani, të vetmet hyjni nga periudha romake të cilat mund të vihen në lidhje me kultin e gjarpërit te ilirët. Arsyeja që këto hyjni paraqiten pikërisht në trevat jugore ilire, është më shumë dëshmi mbi popullaritetin e gjarpërit si kafshë kulti në këto vise dhe mbi vitalitetin e këtij kulti në kohërat e sundimit romak.
Popullariteti i madh i Eskulapit në mesin e ilirëve në kohën romake mund të shpjegohet gjithashtu me lidhjen e kësaj hyjnie me gjarpërin. Sipas mendimit të M. Budimirit, edhe vetë emri i Eskulapit (Asklepiut) është i origjinës ilire. Eskulapi, sipas shpjegimit që jep ky filolog i njohur, është i njëjtë si “gjarpëror” e ky është emërtim me të cilin në Serbi edhe sot e kësaj dite e quajnë mjekun.
Gjarpëri, paraqitet shumë edhe në përmendoret nga periudha romake, por nuk është e lehtë që në të gjitha rastet të përcaktohet ç’është në kuptimin simbolik të këtyre paraqitjeve autoktone dhe çfarë i takon simbolikës greko-romake e asaj orientale. Nuk ka, me siguri, karakter autokton paraqitja e gjarpërit në relievet mitraike, si edhe në shumë gema në duarët votive, në përmendoret ku paraqitet i ashtuquajturi kalorësi trakas në disa përmendore mbivarrore etj. Nga ana tjetër, disa paraqitje të gjarpërit me siguri kanë përmbajtje autoktone, kurse në të tjerat, siç është rasti me figurën e gjarpërit në reliefin e Dioskurit nga Narona, me siguri mund të shohim lidhjen sinkretike të koncepsioneve religjioze ilire dhe greko-romake. Në këtë përmendore nga Narona janë të paraqitur Dioskurët me kuaj dhe mbi kokat e kuajve ngrihet nga një gjarpër i madh. Kulti i Dioskurit në Greqi prej kohërave më të lashta ka pasur karakterin htonik, dhe karakter të tillë kanë pasur edhe gjarpërinjtë si në religjionin grek ashtu edhe në atë ilir, prandaj nuk është për t’u befasuar, që në këtë përmendore ndeshen bashkë. Mirëpo, përmendoret e tilla në botën greko-romakejanë shumë të rralla, kurse nëtrevën ilire ky ngaNarona është i vetmi i llojit të tillë. Mund të supozojmë se gurëgdhendësi, i cili nuk ka qenë i shkathët (“ndoshta ndonjë marinar ose peshkatar” - siç mendon M. Abramiqi), me siguri vendas, duke mos ditur për shembujt e rrallë dhe të largët nga Italia dhe Greqia, por duke e njohur mirë simbolikën e këtyre hyjnive, shkriu bashkë paraqitjen e rëndomtë ikonografike të Dioskurit me simbolin religjioz ilir të nëntokës - gjarpërit.
Popullariteti i gjarpërit duhettë ketë qenë vërtet i madh gjatë tërë kohës së sundimit romak në këto vise. Hyjnitë e reja që i kanë sjellë romakët nuk kanë patur sukses ta mënjanojnë kultin e stërlashtëtë kësaj kafshe, e këtë nuk e ka arritur kurrë as krishtërimi, i cili në relacion me kultet vendase ka qenë më shumë intransigjent se ai zyrtar, religjioni pagan romak. Lufta midis religj ionit popullor, vendas dhe krishtërimit bëhet gjithnjë e më e ashpër me forcimin e krishtërimit. Kulti i gjarpërit që në mbarim të Perandonsë romake ka qenë i detyruar që të zmbrapset përpara religj ionit të ri, por kurrë tërëisht; shumë elemente të këtij kulti vazhduan të jetojnë edhe më tej, deri në ditët tona.
Një episod dramatik në luftën ndërmjet religjionit të vjetër dhe krishtërimit e tregon Shën Jeronimi në jetëshkrimin e Shën Hilarionit. Shën Jeronimi, si bir vendi me siguri e ka njohur mirë gjendjen e ndërlikuar fetare në pjesën perëndimore të Ballkanit në mbarim të kohës së vjetër, ka shënuar tregimin mbi gjarpërin i cili në rrethinën e qytetit Epidaurus (Cavtati i sotëm) përpinte jo vetëm kafshët, por edhe barinjtë dhe bujqit. Sipas tregimit të Shën Jeronimit në Epidaur më 365 erdhi Shën Hilarioni për ta çliruar popullin e krishterë prej këtij rreziku të madh. Shën Hilarioni u fut në luftë me këtë bishë dhe e mbyti.62 Tashmë arkeologu i famshëm anglez A. J.Evans i cili i vizitoi viset që përmend Shën Jeronimi, ka dhënë interpretimin e drejtë të kësaj legjende. Në këtë tregim, me fjalë të tjera, kemi personifikimin e ngadhnjimit të religjionit të ri - krishtërimit mbi besimet e vjetra të vendasve.
Me analizën e dokumentacionit arkeologjik, të tregimeve mitologjike të ruajtura dhe të burimeve të rralla të shkruara arrijmë deri në përfundimin që gjarpëri edhe tek ilirët ashtu si edhe te fqinjët e tyre jugorë tek grekët, ka pasur, siç kemi thënë, domethënie të ndryshme religjioze e mitologjike. Disa nga këto domethënie mund t’i identifikojmë e analizojmë, duke i falënderuar krahasimit me manifestimin e kultit të gjarpërit tek grekët edhe tek popujt e tjerë të lashtë, kurse për shpjegimin e të tjerave jemi të drejtuar në shfrytëzimin e materialit etnografik.
Shumë i rëndësishëm është roli i gjarpërit si kafshë totemike. Vetëm emri i ilirëve, përkatësisht i kryetarit të fisit të tyre i Illyriosit, fsheh në vete nocionin e gjarpërit; prindërit e tij Kadmi dhe Harmonia gjithashtu shndërrohen në gjarpërinj, kurse vetë Illyriosi e merr menjëherë pas lindjes fuqinë hyjnore prej gjarpërit. Ilirët e jugut e kanë konsideruar gjarpërin mbrojtës jo vetëm të individit, por edhe të tërë fisit dhe e kanë identifikuar fatin e tyre me fatin e gjarpërit. Më parë kemi përmendur rastin e paraqitjes së gjarpërit në monedhat e kolonisë greke Faros, ku gjarpëri e simbolizon me siguri popullsinë vendase e cila lufton kundër ardhacakëve. E kemi parë gjithashtu paraqitjen e gjarpërit në pllakat nga Gostili dhe Selca e Poshtme, në të cilat karakteri mbrojtës i gjarpërit është evident. Besimi se fisi ilir rrjedh prej gjarpërit ka jetuar gjatë në ndërdijen e popullsisë vendase, prandaj edhe refleksionin i këtij besimi e gjejmë që në shekullin XIII në veprën “Historia Salonitana” të kronikut të Splitit Toma Arkigjakonit, i cili, duke folur për Kadmin dhe formën e tij, prej gjarpëri, thotë se pikërisht për shkak të këtij tregimi populli quhet gjarpërrrjedhës (“anguigene”).
Fisi ilir i enkelejve i cili ka jetuar në jugun ekstrem të tokave ilire, e ka pasur gjarpërin për totem të vetin. Emri i këtij fisi fsheh në vete, si edhe ai ilir nocionin e gjarpërit, më saktësisht të ngjalës. Mirëpo, meqenësenë zoologjinë antike ngjala, i takon gjarpërinjve, edhe ky fis me siguri e ka adhuruar këtë kafshë si kryetar dhe mbrojtës të vetin.
Jo më pak i rëndësishëm ka qenë roli i gjarpërit me Kultin e të vdekurit, përkatësisht të të parëve dhe lidhur me këtë edhe si mbrojtës i vatrës së shtëpisë. Dëshmitë për domethënien e tillë në Ballkan janë shumë të lashta. S’do mend që ndër ne mund të numërohet edhe gjetja e cekur nga Tjerrtorja e Prishtinës nga neoliti i vonë. Figura prej argjili i gjetur po në këtë lokalitet paraqet gjarpërin të mbështjellë kutullaç dhe meqenëse është gjetur “në suvatimin kompakt të shtëpisë”66 është e qartë përmbajtja e tij kultike.
Një figurinë shumë të rëndësishme analoge me këtë e gjejmë në Mikenë, ku gjatë gërmimeve arkeologjike më 1968 dhe 1969janë gjetur shtatëmbëdhjetë- disa të plota e disa fragmentare - Tigura të gjarpërinjve prej dheu të pjekur të mbështjella në lëmsh. Janë zbuluar, në shtëpi, e cila është shkatërruar nga zjarri në periudhën e vonë heladike III B (Helaldic III B), d.m.th. nga mbarimi i shek. XIII. para e.s., që do të thotë se është shumë më i vonshëm se ai i gjetur në Tjerrtore. Nuk mund të ketë, kurfarë dyshimi që domethënia e tyre e kultit është identike, d.m.th. se paraqet mbrojtësin e vatrës së shtëpisë dhe se njëkohësisht është personfikimi i shpirtit të të ndjerit, përkatësisht i vetë kryetarit të fisit.
Shumë më vonë në trevën ilire do ta gjejmë edhe një dëshmi mbi ekzistencën e kultittë tillë dhe pikërisht në monedhën e qytetit ilir Amantia të shek. III-II. para e.s.
Besimi mbi gjarpërin si personifikim të shpirtit të të ndjerit, edhe si mbrojtës i vatrës së shtëpisë, është shumë i përhapur te popujt indoevropianë që nga India e deri në Evropë. Prandaj është vështirë të konstatohet nëse besimi i tillë te shqiptarët e sotëm dhe te sllavët në Ballkan i ka rrënjët nga besimi i ilirëve, po fakti që ky është tejet i përhapur te popullsia e sotme e pjesës perëndimore të Gadishullit Ballkanik na jep të drejtë të supozojmë që në këtë fakt duhet të kërkojmë reliket e religjionit nga kohërat parahistorike.
Si mishërim i shpirtit të të ndjerit gjarpëri shpesh qëndron nëpër varre; ai së këndejmi i ruan varret njësoj siç e ka ruajtur shtëpinë e të ndjerit edhe atë vetë derisa ka qenë gjallë. Pranaj, gjarpëri ndeshet shpesh në përmendoret mbivarrore greke, etrure dhe romake si mbrojtës i varrit. Në trevën ilire gjarpëri paraqitet gjithashtu në përmendoret mbivarrore nga periudha romake, mirëpo nuk jemi në gjendje të themi nëse këto paraqitje kanë lidhje të drejtpërdrejtë me besimet e popullsisë vendase. Paraqitja e dy gjarpërinjve në një urnë hiri prej guri nga Jezerina në Bihaç, pastaj paraqitja e gjarpërit edhe në një fragment të urnës së tillë nga Ripaçi nuk lënë kurrfarë dyshimi që gjarpëri edhe te ilirët ka pasur rolin e mbrojtësit të varrit. Këto dy urna dëshmojnë edhe faktin se besimi në gjarpërin si mbrojtës i varrit ka qenë gjallë tek ilirët që nga koha parahistorike e deri në kohën romake. Këtej mund të konkludojmë që njëra nga umat, ajo nga Ribiçi, sipas karakteristikave të stilit të kompozicioneve figurative që janë të skalitura në të, i takon kohës së lulëzimit të artit japod, d.m.th. më së voni në shek. IV. para e.s. Urna nga Jezerina është e kohës romake, por në të ka qenë i varrosur një ilir, siç na dëshmon emri i skalitur në të (Ditius Sestenius Frontonis filius). Në të dy urnat gjarpëri gjendet në anët e përparme, më saktësisht në pjesët e dalura përpara urnës, që është dashur të përforcojë simbolikën e tyre si mbrojtës të relikteve të të vdekurit.
Besimet për gjarpërin si kafshë që mishëron shpirtërat e të vdekurit që banojnë në thellësitë e errëta të nëntokës, si edhe për ato si mbrojtës të varreve, është vetëm një pjesë e besimeve mbi gjarpërin si shtazë htonike. Fakti që gjarpëri del nga thellësiae tokës dhe atje kthehet ka qenë shkak i besimit në të si kafshë që ka lidhje me botën nëntokësore dhe me gjithë atë që ndodh në këtë botë dhe që njerëzve u sjell të mirën ose të keqen. Sepse ashtu njësoj sikur nga bota nëntokësore njeriut i kërcënohen fuqitë tinzake e të tmerrshme (vullkanët të cilët nga gjiri i tokës gëlltisin zjarrin dhe mbjellin vdekje, tërmetet të cilët me oshëtimën nëntokësore rrënojnë jo vetëm atë që ka krijuar njeriu me duart e veta, por edhe vetë natyrën - malet, ishujt etj., gazra helmuese që nga thellësia e tokës shpërthejnë në sipërfaqe dhe veçanërisht hyjnitë nëntokësore, të disponuara armiqësisht ndaj njeriut në tokë, ashtu edhe nga kjo nëntokë rriten bimët e nevojshme për jetën e njerëzve e të kafshëve, del gurra e ujit dhe ujërat e nxehta minerale të cilat njerëzve ua shërojnë dhembjen e eshtrave dhe sëmundjet e tjera të këqija etj., kështu edhe gjarpëri ka herë karakter të mbrojtësit e të bamirësit, herë është armik i përbetuar i njeriut.
Përkarakterin htoniktë gjarpërit flet gjithashtu popullariteti i madh i valles mortore, tek ilirët në kohërat parahistorike dhe romake (për të cilën kemi dëshmi nga një mori paraqitjesh figurative), si edhe mbeturinat e kësaj valleje në folklorin e popujve të sotëm të pjesës perëndimore të Ballkanit. Vallja e hapur që ilirët e kanë luajtur në varrime paraqet, në të vërtetë, gjarpërin; ky kërcim në formë të gjarpërit ashtu si edhe spiralja dhe trupi zik-zak i gjarpërit simbolizon rrugën e vështirë të shpirtit të të ndjerit në labirintin e botës nëntokësore.
Në religjionin egjeo-kretas dhe grek është e njohur mirë lidhja e gjarpërit me hyjneshën Nëna e Madhe (Magna Mater) e cila ia dhuron jetën gjithë natyrës, prandaj është vështirë për të besuar që edhe ilirët në Ballkanin perëndimor, ashtu si edhe paraardhësit e tyre në këtë trevë (për çka na dëshmon shumë bindshëm plastika e neoeneolitit), nuk e kanë adhuruar këtë hyjni dhe nuk e kanë lidhur karakterin e saj htonik me atë të gjarpërit.
Si kafshë htonike gjarpëri është njëkohësisht edhe simbol i plleshmërisë, dhe pikërisht si simbol i plleshmërisë së tokës ashtu edhe i plleshmëri së gruas. Dëshmi të drejtpërdrejta për gjarpërin si simbol të plleshmërisë te ilirët nuk kemi, por rasti nga Epiri, ku pa dyshim ka pasur element etnik ilir, në të cilin virgjëresha lakuriqe në pranverë i ofron ushqim gjarpërit në pyllin e shenjtë të Apollonit, tregon se ritualet në të cilat gjarpëri është i lidhur me plleshmërinë kanë qenë të njohura edhe te ilirët që i banonin këto vise, dhe me siguri edhe tek të tjerët. Rasti i përmendur nga fshati Orman i Maqedonisë, tërthorazi na shpie në përfundimin se gjarpëri edhe te ilirët ka luajtur rol në plleshmërinë e gruas.
Si simbol i nëntokës, i errësirës e i së keqes (veçanërisht në religjionin grek) gjarpëri shpesh lufton kundër shpendëve (rëndom kundër shqipes), që simbolizon dritën, Diellin dhe elementin e së mirës. Motivi i luftës së gjarpërit me shpendin është shumë i lashtë dhe ndeshet në tregime të ndryshme ndër shumë popuj që nga Mesopotamia e deri më sot në religjionin e krrishterë. Paraqitjet e kësaj lufte mund të ndeshen që në kulturën egjeo-kretase, kurse te ilirët në kohën parahistorike e ndeshim vetëm në një sumbull brezi nga Magdalenska Gora e Shmarjes në Slloveni. Shpendi moçalik që rri në lis (me siguri lisi i jetës) mban në sqep gjarpërin i cili përdridhet si përpara vdekjes. Kjo skenë gjendet krejtësisht në të majtë të kompozicionit figurativ që e paraqet kaiorësin dhe grushtin e dy meshkujve, të cilët luftojnë për trofeun - përkenaren me xhufkë të madhe puplash. Kjo sumbull brezore është e kohës së lulëzimit të artit situlik, përkatësisht e shek. V. para e.s. dhe e vetmja përmendore e këtij arti në të cilën është paraqitur lufta e shpendit me gjarpërin. Kjo do të thotë që kjo paraqitje për nga përmbajtja i takon botës shpirtërore ilire; simbolikës ilire, e jo asaj etrure-venete, siç është rasti me shumë motive të tjera në artin situlik. Mos ndoshta, në këtë paraqitje mund ta shohim jo vetëm luftën midis errësirës e dritës, përkatësisht midis së mirës e së keqes, por edhe luftën e dy koncepsioneve religjioze: atij jugor në të cilin dominon gjarpëri dhe atij verior ku mbizotëron shpendi moçalik si simbol i Diellit?
Mirëpo, gjarpëri nuk është vetëm simbol htonik. Si simbol i plleshmërisë vegjetative ai ka qenë i lidhur edhe me burimet e tjera të jetës - Diellin. Në Egjipt, e gjithashtu edhe në Greqi, gjarpëri ndonjëherë paraqitet edhe si personifikim i Diellit. Mund ta marrim me mend që edhe tek ilirët nuk ka qenë ndryshe dhe se forma e shumë byzylykëve nga treva ilire me mbaresë në trajtë të kokës së gjarpërit, përveç funksionit praktik, ka pasur edhe domethënie simbolike - paraqitja e rrugës së Diellit nëpër kupën qiellore.
Ky dualitet kuptimor i simbolikës shprehet në një funksion të tij të rëndësishëm: gjarpëri është kafshë që i shëron sëmundjet. Prandaj ai është bërë edhe simbol i zotit të mjekësisë në panteonin grekoromak - Eskulapi.
Në fund duhet përmendur edhe lidhja e gjarpërit me kultin e larëve dhe tëpenatëve. Kjo lidhje njihet mirë në religjionin romak. Nga ana tjetër, dihet se kulti i larëve shtëpiakë ka qenë mjaft i popullarizuar në kohën romake në trevën ilire, gjë që edhe e ka shtyrë Q. Truhelkën që të ngre tezën, sipas së cilës kulti i larëve tek ilirët, në kohën romake, ka qenë veçanërisht i dashur pikërisht për arsye se ky ka lindur në trevën ilire dhe se iatinët në Itali e kanë marrë nga ilirët.82 Për ta përforcuar këtë tezë të tij, Q. Truhelka i referohet tregimit që e gjejmë në “Eneidën” e Virgjilit, sipas të cilit heroi trojan Enea e ka sjellë këtë kult në Itali. Nëse, në këtë tregim të Virgjilit ka një grimë nga e vërteta, e duket se do të ketë, sepse ky tregim është më i lashtë se Virgjili, atëherë duhet të sjellim ndër mend se edhe vetë Enea ka qenë pjesëtar i fisit dardan nga Azia e Vogël i cili me siguri ka pasur lidhje gjenetike me dardanët ilir në Ballkan, sikurse edhe Enea, sipas Virgjilit kajetuar një kohë në Butrint, në Epir, pra, në qytetin ku ka pasur rast ta njohë kultin e gjarpërit - nëse nuk e ka njohur më parë.
Nëse është i vërtetë kulti i larëve në Itali me prejardhje ilire, vështirë mund të thuhet, por një gjë është e sigurtë: popullariteti i madh i këtij kulti te ilirët pa dyshim mund të sillet në lidhje me popullaritetin që ka gëzuar gjarpëri si kafshë kulti në trevën ilire.
Në fund, guxojmë të supozojmë që gjarpëri ka pasur edhe domethënie të tjera religjioze, të cilat nuk kanë lënë asnjë gjurmë në materialin arkeologjik ose në burime të shkruara.