Mbas masakrimit të trupave anzhuine gjatë Mbrëmësoreve siqeliane më 1282, Venediku i trembet një përballjeje të drejtpërdrejtë mes derës së Anzhuve dhe Aragonëve. Qeveria venedikase i druhet një aleance të mundshme midis Hungarisë dhe Aragonit mbas krijimit të një mbretërie siqeliane më vete, të bindur ndaj aragonasve e të përfshirë në klauzolat e paqes së Caltabellotas.
Nga ana e vet, papatit i duhet të rishikojë pozitat: mbreti i Napolit, mbështetësi besnik i derimatyshëm i “vikarit të Krishtit, mëkëmbësit të Shën Pjetrit”, i dalë prej derës së Anzhuve, kundër palës perandorake gjithmonë kërcënuese, është në vështirësi e pushteti papnor nga ana e tij nuk mundet t’i vijë në ndihmë sipas dëshirës. Natyrisht, u vunë në përdorim armët shpirtërore mbas shkishërimit të mbretit të Aragonit dhe ngritjes së një kryqëzate me ndihmën e mbretit të Francës Filipi III, i cili merr Napolin më 1284. Kështu mbreti i Francës, pasi i kishte lëshuar papës Gregori X kontenë e Venaskës më 1274, sjell ndihmën ushtarake të shumëpritur.
Papa Honoriusi IV, i zgjedhur më 1285, është një roman që dëshiron paqen me çdo kusht pasi ndihet nën presionin e një grupi që mbështet perandorakët. Gjatë kësaj periudhe të trazimit ushtarak dhe të pasigurisë politike, papa detyrohet të pranojë ligjin e tiranëve të vendosur në pronat e zotërimeve të Shën Pjetrit, të cilat janë pushtuar me armë në dorë në dëm të Thesarit papnor.
Është një element i ri që do të rindezë debatin mbi një forcë ndërhyrëse venedikase. Më 19 dhjetor 1306, një traktat i nënshkruar nga Venediku, Charles de Valois, mbreti i Napolit dhe papa, parashikon nisjen e një shpedite ushtarake të organizuar nga venedikasit për të rimarrë nën kontroll Konstandinopojën. Gjenovezët që kërcënohen drejtpërdrejt prej kësaj, e refuzojnë një ndërmarrje të tillë. Vdekja e Catherine de Courtenay, perandoreshë titullare e Konstandinopojës, më 1308, e shtyn të shoqin Charles de Valois që ta ndryshojë këtë projekt aventuror, duke përgatitur një marrëveshje financiare me perandorin Andronik, i cili paguan një dëmshpërblim jo të vogël. Atëherë piratët gjenovezë përfitojnë për t’ia nisur goditjeve të pandërprera ndaj anijeve venedikase. Në Itali, në krahun adriatik, territoret që lakmohen janë objekti i manovrave që kundërvënë palën guelfe me palën gibeline si dhe njëherë e një kohë. Pikërisht në afersi të Adriatikut luhet fati i shteteve papnore.
Në Romanjë, përgjatë gjithë via Emilia dhe në bregdet rektorët papnorë kanë zëvendësuar të emëruarit e perandorit, duke i mbuluar kodrat me kështjella e duke i rrethuar qytetet me mure të larta. Ushtria e papës është mjaft laragane - milicë qytetas të ardhur prej Umbrias e të komanduar nga bolonjezët, disa pak ushtarë francezë të drejtuar nga i tmerrshmi Guy de Monfort dhe mercenarë italianë si Taddeo de Montefeltro - por të komanduar me efikasitet; ajo rreh të zërë Çervian dhe kriporet që në atë kohë mbaheshin të pushtuara nga Estet e Ferrarës.
Disfata ushtarake e aleatëve të papës sjell në nënshkrimin e një traktati paqeje më 1299 dhe vulos humbjen e palës franko-papnore në Itali duke bërë pak kohë më pas që papati të mërgojë në Avignon. Tashmë rruga është e lirë për perandorakët e komanduar nga Frederiku i Austrisë, që ngutet plot bujari t’u lëshojë vikariate aleatëve të tij rastësorë, duke i shpëtuar kësisoj për vite të tëra kontrollit të kurisë romane, viktimë tashmë e distancës së largët dhe e privuar nga të ardhura të konsiderueshme tatimore. Duhet pritur zgjedhja e papës energjik Benedikt XII më 1334 për t’ia mbërritur sërish një zhvillimi të ndjeshëm e mjaft fitimprurës për papatin.
Në fund të shekullit XIII, Serenissima ndjek me vëmendje të madhe evoluimin gjeopolitik të trevave që ndodhen në brigjet e Adriatikut, nga Ankona në Zarë. Mbrojtja e një fuqie të madhe natyrisht që ofron përparësi të atypëratyshme,. porse në një afat më të gjatë, zotërimet vihen nën armiqësinë e rivalëve të tjerë kufitarë. Të gjitha turbullirat që sjell ky konflikt lidhur me të ardhmen e tyre nuk janë zhdukur aspak, pasi shpresa për një paqe jetëgjatë mbetet shumë e brishtë për shkak të zhvillimeve që pëson konteksti politik me nisjen e papatit për në Avignon. Ecuria e ngjarjeve në markën e Ankonës shpjegon edhe qëndrimin e Venedikut i cili në këtë rast ka interesa të njëjta me ato të papës. A nuk ndodhet papati në një ëndërr me sy hapur duke dashur të shmangë një kryengritje të përgjithshme?
Ngrihet atëherë pyetja, se cila ishte ambicja e papatit në ekuilibrin adriatik e, po ta zgjerosh fushën, në atë mesdhetar: rigjetja e të ardhurave të domosdoshme për të marrë pjesë në fluksin e shkëmbimeve tregtare midis dy brigjeve. Mund të thuhet me plot bindje se papa, me realizmin e vet, nuk ndërhyri me aq vendosmëri midis palëve thjesht për kënaqësi të një kryqëzate ideologjike.
S’ka asnjë dyshim se ai i pat vlerësuar, edhe nga Provensa e largët ku ndodhej, të gjithë interesin që paraqisnin brigjet e Markeve për të nxjerrë përfitim politik, duke mëkëmbur autoritetin e Kishës katolike dhe duke kërkuar që të neutralizojë ndikimin venedikas përherë e më në rritje në Romanjë. Mirëpo as Venediku e as papati nuk mund ta pranonin ngulitjen e qëndrueshme të Viscontëve të Milanos, që ishin pak a shumë aleatët e gjenovezëve në këtë rajon. Ishte Ijala këtu për vetë sigurinë dhe ekzistencën e tyre. Po t’i hedhësh një sy hartës, e kupton edhe më mirë se ç’ishte nëlojëkëtu: tëkontrollohej përsëri delta e Posë dhe të mbikëqyrej bregdeti i Markeve.
Marrëdhëniet me papatin, e kushtëzojnë në një pjesë të madhe fluksin e shkëmbimeve me Market, zotërim i domenit të Shën Pjetrit. Po të lëmë mënjanë rastin e Ankonës, komunë e fuqishme besnike ndaj papatit, e cila gëzonte një autonomi politike, janë senjori të shumta feudale që rivalizojnë për prenë e kësaj trashëgimie, mbas skizmës dhe nisjes së papatit për në Avignon në shekullin XIV.
Condottieri aventurierë dhe komuna luftarake që mbështeten mbi pika strategjike vijnë e themelojnë në këtë kohë principata që nuk nënshtrohen kurrë në mënyrë të qëndrueshme. Rebelimi i qyteteve ose i zotërinjve feudalë kundrejt një censi vjetor prej 6 ooo florinjsh, porse ky ishte një gabim i rëndë që tërhoqi pas vetes gjithë të tjerat; në të vërtetë, fakti që nuk e kishte vlerësuar rëndësinë e situatës gjeografike, e shtyn Serenissimën të ndërmarrë veprim të menjëhershëm për të ruajtur mbikëqyrjen e daljes së Posë.
Të hollat e nevojitura më së fundi nisin të mbërrijnë në Dhomën apostolike, duke mundësuar një politikë ambicioze që mbështetet mbi trupa të përforcuara. 2 ooo mercenarët e komanduar nga Galeotto Malatesta, ata të Polentanit të Ravenës dhe të Manfredit të Faenzës arrijnë të rivendosin autoritetin e papës mbi Ankonën, Forlinë dhe Çezenën të cilën e mbrojti me vendosmëri Francesco Ordelaffi. Kjo politikë e shkathët u shpërblye nga suksesi, veçse kushtoi mjaft shtrenjtë. Kuria kërkoi zëvendësimin e kardinalit Albornoz i cili, para se të tërhiqej, ia arriti ta mbledhë në Fano një asamble që do të shpallte kushtetutën, një kod ligjesh vepruese mbi zotërimet e Shën Pjetrit, të zbatuara për markën e Ankonës deri në mbërritjen e Napoleonit.
Rimëkëmbësi i autoritetit papnor u propozon më 1357 një kushtetutë (Aegidian Constitiitiones) gjithë partnerëve të papatit. Kjo vepër e konsiderueshme prek gjithë fushat e jetës politike, ekonomike dhe sociale të qyteteve të rajonit, duke rimarrë pjesërisht përcaktimet që ndodheshin në Liber Augustalis të përgatitur nga Frederiku II, të njohur si kushtetutë e Melfit e vitit 1231.
U arrit kështu objektivi i përforcimit të centralizimit të pushtetit, i shmangies së lëshimit të vikariateve të tjera, që do të legjitimonin zotërimet dinastike të tiranëve, të cilët në parim nuk ishin më shumë se vasalë të papës. Në lartësitë e Ankonës, kësaj komune rebele sikundër ishte Zara në bregun tjetër, kardinali vë të ndërtohet një fortesë madhështore që do të kontrollonte hyrjen në via Salaria.
Rrethanat e favorizuan këtë ripushtim: më së pari janë mynxyrat që shkaktoi murtaja e zezë që e përgjysmoi popullatën në disa provinca, duke e dobësuar qëndresën e të mbijetuarve. Në vijim përkrahja e pakusht e bankierëve fiorentinas garantë të papatit të Avignonit, të cilët e blejnë largimin e Kompanisë së Madhe të mercenarëve gjermanë, duke favorizuar kështu disfatën e Franceso Ordelaffit, zot i jetëshkurtër i Ravenës dhe i Çervisë. Së fundi, gjithë puna përgatitore e të dërguarve papnorë që treguan qartazi vullnetin e palëkundur të papëve.
Faza e fundit e kësaj ndërmarijeje përgatit rikthimin e papëve në Romë. Vetëm Bolonja reziston ende dhe papa Inocent VI refuzon t’ua japë këtë qytet Viscontëve kundrejt pagimit të një censi. Më 17 mars 1300, ushtria e Gomez Garcias, një nipi të Albornozit, e merr qytetin e Bolonjës në emër të papës. Shpallet kështu lufta ndaj Viscontëve, ndërkohë që Venediku pret orën e vet. Përgjatë një dhjetëvjeçari, një luftë e tmerrshme do të godasë provincat bregdetare të Adriatikut duke shkaktuar rrënimin e qyteteve të bukura si Forlimpopoli që u bë rrafsh me tokën e pastaj një epidemi kolere do të shtojë më 1361 fatkeqësitë që janë pllakosur mbi rebelët prej Albornozit dhe ushtarëve të Malatestës.
Paqja e Milanos më 1363 sjell në kompromis: Kisha e paguan Viscontin për të ruajtur Bolonjën, por detyrohet ta vonojë kthimin e saj në Romë, për arsye se më 1368 perandori hyn në Romë duke dëbuar së andejmi Urbanin V. Ky fundshekulli i kobshëm paralajmëron ngjaije të tmerrshme, ndërsa Katerina e Sienës nuk resht së kërkuari paqe, duke iu lutur Perëndisë t’i vijë në ndihmë popullit të krishterë italian. Për arsye të çmimit të lartë, sukseset e Gilles Albornoz-it kanë rijedhoja të kufizuara në kohë.
Papa Bonifaci IX i lëshon kapedanit Guidantonio de Montefeltre një territor të madh për ta falënderuar për ndihmën që ky i ka dhënë gjatë fushatave ushtarake të viteve 1388-1400. Ai merr qytetin e Gubbios për një dhjetëvjeçar kundrejt pagesës së një censi prej 500 florinjsh në vit. Një klauzolë e veçantë e dhënies së vikariatit autorizon, në rast vdekjeje të titullarit, të vëllain ose të birin që ta marrë në dorëzim ofiqin kishtar. Veçkësaj, papati jep një vikariat prej 12 vjetësh mbi Urbinon kundrejt pagimit të një censi, dhe dihet fati nammadh i këtij qyteti gjatë sundimit të Montefeltreve. Diplomat i shkathët që përdor forcën në një tërësi mjaft të brishtë, Guidantonioja kërkon me sukses zgjatjen e kohës së vikariatit deri në brezin e tretë e pastaj marrjen me pajti të të drejtave tatimore.
Kjo ngjarje jep mundësi për të prekur disa marrëdhënie delikate midis papatit dhe zotërinjve vasalë të shteteve të një monarkie që është edhe elektive edhe kolegjiale e që rrallë e lejon vijimësinë politike. Prejardhjet e papëve dhe të kardinalëve i ndryshojnë vazhdimisht vijat politike të papatit në funksion të lidhjeve personale të njërës apo të tjetrës palë. Kushtetuta e zotërimeve të Shën Pjetrit nuk favorizon një veprim homogjen: komunat qytetare bashkohen në këtë tipologji nga dallimi midis qyteteve e tokave të nënshtruara drejtpërdrejt autoritetit të Selisë së Shenjtë (immediate subiectae) dhe atyre të nënshtruara ndaj një zotërie laik ose klerik që përftonin delegim të pushtetit (mediate subiectaë). Kardinali Albornoz e zhvilloi vikariatin apostolik të shoqëruar, në rastin e komunave, me njëfarë autonomie fiskale: kjoekurorëzoi me sukses ndërmarrjen e kryer në Fano, një qytet në kufi me vikariatet që u ishin dhënë nga e keqja Malatestave dhe Montefeltreve.
Kriza e gjatë politike dhe ekonomike e shkaktuar nga mërgimi i papëve në Avignon favorizoi ngritjen e regjimeve autoritare personale. Vetë Albornozi parapëlqente në vitet 1353 deri 1367 që të lëshonte zotërime duke zhvilluar njëkohësisht programin e gjerë të fortifikimit të qendrave urbane e rurale. Papa Bonifaci IX (Pietro Tomacelli, 1389-1404) e përforcon kontrollin mbi këto rajone duke u deleguar anëtarëve të familjes së vet vikariate kundrejt pagimit të një censi, diçka identike siç u qe akorduar komunave qytetare të Bolonjës, Fermos, Askolit. Qytetet do të përfitonin atëherë të drejtën e emërimit të të gjithë ofiqarëve bashkiakë dhelirinë tatimore në këmbim të zotimit për besnikëri ndaj papës dhe pjesëmarrjes së rregullt në parlamentin e përgjithshëm të shteteve papnore. Në të vërtetë, në këtë kohë papa parapëlqen të hyjë në marrëveshje me komunat më shumë sesa me zotërinjtë laikë arrogantë. Mjerisht, Bonifaci do të dështojë përballë forcës së Viscontëve.
Papa Gregori XII (1406-1409) përpiqet të shpëtojë thelbin e rezultateve të reformës së Albornoz-it, mirëpo kriza do ta godasë drejtpërdrejt pontifikatin e Eugenit IV (1431-1447). Papa Eugeni IV, Gabriele Condulmeri, një venedikas, nuk mund t’i pengojë Montefeltret që t’i vënë zotërimet e tyre nën mbrojtjen e Venedikut. Duke filluar nga kjo periudhë papati ka për t’u akorduar atyre nëpërmjet një bulle të 7 marsit 1436 provincën e Massa Trabarias e cila ka dalje si në luginat e Folias dhe të Metauras drejt Adriatikut, via Flaminia e dikurshme, ashtu dhe mbiTiber në drejtim të Romës.
Kisha përpiqet më kot që t’i ruajë qytetet e rëndësishme që pretendohen si nga Venediku ashtu dhe nga Milanoja: më 1396, Gentile Varano-ja merr prej Bonifacit IX Tolentinon, një perlë kjo e sinjorisë në një luginë pjellore, qytet i populluar mirë dhe me brez të fortifikuar që ndalon hyrjen në Romë nëpërmjet një qyteti tjetër të fortifikuar, Folinjos. Megjithë këto dështime, të dërguarit apostolikë i kanë selitë e tyre në Fermo, Recanati dhe sigurisht edhe në Ankonë. Komuna e Ankonës përfiton privilegje me leverdi të gjatë qysh gjatë pontifikatit të Urbanit V, të cilat përmbahen në Liber Crocus, ndërkohë që një autoritet lokal ka të drejtë që të bëjë zgjedhjet e veta.
Mbas statuteve ta marra në vitin 1339, ambicjet e Këshillit të Pleqve rriten papushim deri në rishikimin që bën kardinali Bessarion më i454.’’Vatra e kryengritjeve” kundër papatit pëson fatkeqësi të tmerrshme, si atë të vitit 1435, që nënshkruan nënshtrimin ndaj autoritetit papnor dhe braktisjen përfundimtare të mbështetjes të Viscontëve të Milanos, që janë vetë në vështirësi përballë Alessandro Sforzas, zot i Pesaros. Familja Sforza nuk e ka pranuar aleancën që u lidh midis Filippo Maria Viscontit dhe Alfonsit të Aragonit me bekimin e papës Eugen IV që synon të rifitojë Markën ankonase. Ajo kërkon atëherë natyrisht që të fitojë mbështetjen e Rene Anzhusë të caktuar si trashëgimtar nga Joana II, mbretëreshë e Napolit. Mbas suksesit të Sforzas në Milano, duhen riparë të gjitha parashikimet politike. Fatmirësisht për Serenissiman qëndrimi i Sigismondit në Itali do të jetë tepër i shkurtër, pasi e ka shqetësuar kryengritja husite në Hungari e udhëhequr nga Jan Zhishka. Në fillim të vitit 1412, ai merr kurorën e mbretit të Italisë në Milano, kurse në mars papa do t’i ofrojë kurorën perandorake; pas kësaj niset pa humbur kohë drejt Hungarisë për të shtypur kryengritësit husitë në betejën e Lipianyt.
Më mirë italianët nuk do të kërkonin, mirëpo në atë kohë shpërthejnë incidente të tjera që e prekin drejtpërdrejt gadishullin. Historia e Ferrarës, rojtare e krahut të poshtëm të Posë, është e lidhur ngushtë me atë të Venedikut qysh prej fillimeve të shekullit XIV. Konflikti e ka burimin në një përleshje me padovanët për shkak të vendosjes së digave që do të kanalizonin lumin Brenta. Zotërinjtë fqinjë, Estet e Ferrarës, shqetësohen nga këto projekte devijimi ujrash që kërcënojnë himin Po e ia nisin një proteste të rreptë që do të mahiset deri në një grindje dinastike, ku vihen përballë ithtarët e papës me ata të Venedikut.
Republika që ia kishte frikën një aleance ogurzezë midis Karrarave të Padovës dhe Esteve të Ferrarës dërgoi një trupë për të trembur popullatën. Atëherë një kandidat për trashëgiminë e markezëve të Ferrarës thirri për arbitër papën Klementi V që ishte nisur për në Avignon, duke ofruar suzeranitetin mbi këtë qytet dhe contadon e tij. Venediku e deklaroi luftën duke u tallur hapur me qortimet që i pat drejtuar i dërguari papnor me seli në Bolonjë, kardinali Pelagrua. Në mars të vitit 1309, pak kohë para se të nisej një dërgatë venedikase drejt Avignonit papa lëshoi nëpërmjet bullës In Omnen Ndalesën (Interdiktin) kundër Venedikut. Ndërsa një shkishërim nuk do të kish pasur efekt të madh mbi qeverinë venedikase, kjo Ndalesë e përgjithshme godiste mu në zemër vitalitetin ekonomik të qytetit, pasi “do të shkishërohen gjithashtu edhe ata që furnizojnë Venedikun me ushqime ose me mallra apo që blejnë ndonjë gjë aty”.
Kur morën vesh këto, të gjitha qytetet e Romanjës dhe portet e Pentapolit të udhëhequra nga ankonasit menduan të marrin edhe ato hak mbas traktatit të tmerrshëm që u kishte imponuar Venediku më 1264. Një grindje banale dinastike që vinte përballë rivalët për trashëgiminë e dukatit të Ferrarës kishte kristalizuar tërësinë e faktorëve ekonomikë e politikë që lidheshin me afërsinë e detit të brendshëm: privilegjet doganore që favorizonin venedikasit, mbikëqyrjen e qarkullimit lumor mbi Po, monopolin e kripës në një zonë të gjerë që shtrihej nga grykëderdhja e Posë e deri në Istrie, kontrollin e lundrimit në det të hapur e në bregdet të Adriatikut, së fundi vullnetin e rreptë për të ripërtërirë ligjin e tranzitit të shkëmbimeve tregtare përmes lagunës.
Duka Ercole d’Este, zot i Ferrarës, ishte i lidhur me mbretërit e Napolit dhe të Hungarisë, e senatorët venedikas ia kishin frikën asaj më të keqes: rindezjes së konfliktit të përgjithshëm në kufijtë e kombit. E nisur prej Avignonit nga papa Kiementi V, një kryqëzatë e udhëhequr prej përfaqësuesit të papës në Bolonjë grumbullonte rreth vetes gjithë ata që ngrinin krye ndaj autoritarizmit abuzues të venedikasve. Gjatë verës së vitit 1309, u zhvilluan luftime shumë të rrepta në moçalet e Polesinës, dhe Marco Querini, komandanti venedikas, u detyrua të tërhiqej në pështjellim të plotë. Vetëm disa javë mbas kësaj disfate qeveria venedikase u ul në tryezën e bisedimeve. Armëpushimi i lidhur me papën i kushtoi Thesarit publik një djall e gjysmë, por fisnikëria ka ngut që të rinisë veprimtarinë tregtare duke ripohuar hegjemoninë e vet. Fosco d’Este arratiset në Venedik dhe lufta është e pashmangshme. Më 1310, kërkesa për kompromis hidhet poshtë nga papa që godet me shkishërim qytetin e dogjëve dhe e mban në fuqi Ndalesën kundrejt mallrave dhe personave që vinin prej lagunës. Veç kësaj vihet në veprim një bllokadë në grykëderdhjen e Posë e cila i ndërpret lidhjet me Kioxhan.
Papa Klementi, i shqetësuar me gjendjen e vet të shpërngulur në Provansë, i zvarrit gjërat, ndërkohë që në Venedik fraksionet vihen ballë për ballë: Querinët dhe Tiepolot dëshirojnë marrëveshje me papën me çdo kusht e çdo çmim, por Gradenigot dhe Dandolot duan që t’ia hyjnë hiftimit për të ruajtur Ferrarën. Për këtë qëllim në Ferrarë dërgohet një podestat venedikas ndërkohë që drejt Avignonit niset një dërgatë. Krejt papritur një sulm që udhëheqin ankonitanët një të Enjte të shenjtë dështon dhe Ferrara i mbetet Venedikut.
Më 1313 papa Klementi, gjithmonë në kërkim të të hollave, heq dorë më së fundi nga qyteti i Ferrarës kundrejt pagesës së një tributi prej 90 000 florinjsh. Kjo gjykohet si provokim nga Venediku që dëshiron të paguajë në dukate ari për të mos favorizuar bankat fiorentine të lidhura me papën. Ndërkaq, po në atë kohë, në Zarë po organizohej një revoltë e re. Më 1321, Danteja, i dërguar nga banorët e Ravenës, mbërrin në Venedik përtëkërkuar të drejtën e lundrimit në Po. Dogja Giovanni Soranzo nuk tregohet tolerant me Alighierin dhe ia hedh poshtë kërkesën, por negociatorët dhe ata anëtarë të qeverisë që ishin më të matur shqetësohen përballë pretendimeve të tepruara të anëtarëve të koalicionit. Si mund të arrihet atëherë një ekuilibër kompromisi në deltën e lumit Po?