Kodi i dymbëdhjetë tabelave. Kodi i Solonit

Karakteri absolut dhe i pandryshueshëm, nuk është në natyrën e së drejtës; ajo ndryshon dhe shndërrohet, si edhe çdo vepër tjetër njerëzore. Çdo shoqëri ka të drejtën e vet, e cila formohet dhe zhvillohet së bashku me të, që ndryshon si ajo dhe së fundmi, ndjek gjithnjë lëvizjen e institucioneve, zakoneve dhe besimeve të saj.

Njerëzit e epokave të lashta kanë qenë të nënshtruar ndaj një feje, fuqia e së cilës mbi shpirtin njerëzor ka qenë më e madhe, sa më pak i përpunuar ka qenë ai; kjo fe kishte shërbyer si për të ndërtuar institucionet politike të njerëzve të lashtësisë, ashtu edhe të drejtën e tyre. Por ja që shoqëria ishte shndërruar. Regjimi patriarkal që kjo fe e trashëgueshme kishte lindur, do të tretej përfundimisht në regjimin e qytetit. Në mënyrë të pandjeshme, gens-i ishte copëtuar, vëllai i vogël ishte shkëputur nga vëllai i madh, shërbyesi nga prijësi; klasa e ulët ishte rritur në numër; ajo u armatos; arriti të ngadhënjente mbi aristokracinë dhe të fitonte barazinë. Ky ndryshim në gjendjen shoqërore duhej të sillte edhe një ndryshim tjetër në fushën e së drejtës. Po aq sa eupatridët dhe patricët ishin kapur pas besimit të lashtë të familjeve dhe për rrjedhojë ndaj së drejtës së lashtë, po aq edhe klasa e ulët e urrente këtë fe të trashëgueshme që kishte mbajtur gjallë inferioritetin e saj dhe e pat shtypur atë. Ajo jo vetëm e urrente, por edhe nuk e kuptonte. Meqenëse ajo nuk i njihte besimet mbi të cilat kjo fe ishte ndërtuar, e drejta e rrjedhur prej saj i dukej e zhveshur prej çdo lloj themeli. Ajo e konsideronte atë të padrejtë e për pasojë, tani ishte e pamundur që ky besim të mbetej në këmbë.

Në rast se do të vendoseshim në epokën kur klasa e plebenjve pësoi zmadhimin e saj të madh dhe hyri në përbërje të trupit politik dhe do të krahasonim të drejtën e kësaj epoke me të drejtën primitive, do të shihnim se mes tyre ekzistojnë ndryshime të mëdha e të rëndësishme. Ndryshimi i parë dhe më spikatës është se e drejta mori një karakter publik dhe u njoh nga të gjithë. Ajo nuk është më një këngë e shenjtë dhe misterioze, që përçohej nga brezi në brez, përulësisht, e shkruar vetëm nga priftërinjtë dhe që mund të njihej vetëm nga njerëzit e familjeve fetare. E drejta u shkëput nga ritet dhe librat e priftërinjve; ajo humbi misterin e saj fetar; tashmë ajo është një gjuhë që gjithkush mund ta lexojë dhe ta flasë.

Në këto kode shfaqet diçka akoma më e rëndësishme. Natyra e ligjit dhe parimi i tij nuk janë më të njëjtët me ata të periudhës së mëparshme. Dikur, ligji kish qenë vendim i besimit; ai shfaqej si një zbulim që perënditë u jepnin të parëve, themeluesit hyjnor, mbretërve të shenjtë, magjistratëve-priftërinj. Përkundrazi, në kodet e reja, ligjvënësi nuk flet më në emër të perëndive; decemvirët e Romës e kanë marrë pushtetin e tyre nga populli; po kështu, është populli ai që e ka veshur Solonin me të drejtën për të bërë ligje. Pra ligjvënësi nuk përfaqëson më traditën fetare, por vullnetin popullor. Këtej e tutje, ligji ka si parim interesin e njerëzve dhe si themel miratimin nga shumica e njerëzve.

Prej këtu rrjedhin dy pasoja. Së pari, ligji nuk paraqitet më si një formulë e pandryshueshme dhe e padiskutueshme. I kthyer në një vepër njerëzore, ai u nënshtrohet ndryshimeve. Dymbëdhjetë Tabelat thonë: Z/Ligji është ajo çka vullneti i popullit urdhëron." Në të gjitha tekstet që na kanë mbërritur nga ky kod, nuk gjendet asnjë ligj më i rëndësishëm apo një ligj që të shënjojë më mirë karakterin e revolucionit që ndodhi në atë kohë në gjirin e së drejtës. Ligji nuk është më një traditë e shenjtë, mos; ai është një tekst i thjeshtë, lex, dhe duke qenë se është produkt i vullnetit të njerëzve, ky vullnet mund të ndryshojë.

Pasoja tjetër është si vijon: ligji, i cili më parë ishte pjesë e fesë dhe për rrjedhojë ishte trashëgimi vetëm e familjeve të shenjta, këtej e tutje do të bëhej pronë e përbashkët e të gjithë qytetarëve. Plebeu mund t'i referohej atij dhe të kërkonte drejtësi prej tij. Shumë-shumë, patrici i Romës, më këmbëngulës ose më dinak sesa eupatridi i Athinës, u përpoq f i fshihte turmës format e procedurës; por edhe këto forma nuk do të vononin të bëheshin të njohura e të shpalleshin publikisht.

Në këtë mënyrë, e drejta ndryshoi natyrë. Që nga ajo kohë, ajo nuk mund të ngërthente më të njëjtat receta si edhe në epokën e mëparshme. Për sa kohë që feja kishte ruajtur sundimin mbi njeriun, ajo i kishte rregulluar marrëdhëniet e njerëzve mes tyre sipas parimeve të veta. Por klasa e ulët, e cila sillte në qytet parime të tjera, nuk kuptonte gjë, as nga rregullat e lashta të së drejtës së pronës, as nga e drejta e trashëgimisë, as nga autoriteti absolut i atit të familjes, as nga lidhja farefisnore e anjatëve. Ajo kërkonte zhdukjen e tyre.

Në të vërtetë, ky shndërrim i së drejtës nuk u arrit me një goditje. Në rast se për njeriun, ndonjëherë, është e mundur që të ndryshojë me një goditje institucionet politike, ai nuk mund të ndryshojë kështu ligjet dhe të drejtën e tyre private, gjë që mund të bëhet prej tij vetëm ngadalë e shkallë-shkallë. Kjo provohet si nga historia e së drejtës romake, ashtu edhe nga ajo athinase.

Sikurse kemi parë më sipër, Dymbëdhjetë Tabelat janë shkruar në mes të një shndërrimi të madh shoqëror; ato u përpiluan nga patricët, por ata e bënë këtë nën trysninë e kërkesës së plebenjve dhe për përdorimin e tyre. Pra, ky legjislacion nuk është e drejta primitive e Romës; ai nuk është as e drejta pretoriane; ai është një tranzicion mes të dyjave.

Së pari, ja se cilat janë pikat në të cilat ajo nuk largohet ende nga e drejta e lashtë:

Ajo ruan pushtetin e atit të familjes; ajo i njeh atij të drejtën të gjykojë të birin, ta dënojë atë me vdekje, ta shesë. Në të gjallë të atit të vet, djali nuk është kurrë madhor.

Për sa i përket trashëgimisë, ajo ruan gjithashtu rregullat e lashtësisë; trashëgimia kalon në linjë anijate* dhe në mungesë të anjatëve në vijën e xhentilëve (gens-it). Për sa u përket konjatëve (në vijën e trashëgimisë së farefisit të nënës), ligji ata ende nuk i njeh; ata nuk trashëgojnë mes tyre; nëna nuk trashëgon nga i biri, as djali nga nëna.

Kjo e drejtë ruan në pikëpamje të largimit të djalit nga shtëpia dhe të birësimit, karakterin dhe efektet që këto dy akte kishin në të drejtën e lashtësisë. Djali i çliruar nga familja nuk merr më pjesë në kultin e familjes dhe prej këtu rrjedh se ai nuk gëzon më të drejtën e trashëgimisë.

Ja tani se cilat janë pikat, ku ky legjislacion shkëputet nga e drejta e lashtësisë:

Ai pranon në mënyrë formale se pasuria mund të ndahet midis vëllezërve, pasi ai njeh dhe pranon actio familiee erciscundae.

Ai shpall se ati nuk mund të përfitojë më shumë se tri herë nga i biri dhe se pas tre shitjesh, i biri fiton lirinë. Kjo është goditja e parë që e drejta romake i ka dhënë autoritetit atëror.

Një ndryshim tjetër, akoma më i rëndësishëm, është ai që i njeh njeriut të drejtën për të bërë testament Më parë, djali, përkundrejt babait, ishte trashëgimtar i tij dhe i domosdoshëm; në mungesë të tij, trashëgonte anjati më i afërt; në mungesë të anjatëve, pasuria i shkonte gens-it, si kujtim i kohëve kur gens-i ishte ende i pandarë dhe ishte pronar i vetëm i pasurisë së ndarë më pas. Dymbëdhjetë Tabelat i lënë mënjanë këto parime të vjetruara; tashmë, ato e konsiderojnë pronën si diçka që këtej e tutje nuk i takon më gens-it, por individit; pra ato i njohin individit të drejtën për të vendosur vetë lidhur me pasurinë e tij, përmes testamentit.

Kjo nuk do të thotë që, në të drejtën primitive, testamenti ishte krejtësisht i panjohur. Edhe në këtë të drejtë, njeriu kishte mundur të zgjidhte një trashëgimtar jashtë gens-it, por me kusht që ai të miratohej me pëlqimin e krejt kuvendit të kurive; kështu, vetëm vullneti i gjithë qytezës bënte të mundur përjashtimin nga rregulli që feja kishte vendosur dikur. E drejta e re e zhvesh testamentin nga ky rregull bezdisës dhe i jep një formë më të lehtë, atë të një gjoja shitjeje. Njeriu shtiret sikur ia shet pasurinë e tij dikujt që ai ka zgjedhur për trashëgimtar; në të vërtetë, ai ka bërë një testament dhe kësisoj atij nuk i duhej të shfaqej para kuvendit të popullit.

Kjo formë testamenti kishte epërsinë e madhe se ajo i lejohej edhe plebeut. Ai që deri atëherë nuk kishte asgjë të përbashkët me kuritë, nuk kishte pasur kurrfarë mundësie për të lënë testament. Këtej e tutje ai mund të përdorte marifetin e shitjes fiktive dhe të vepronte si të dëshironte me pasurinë e tij. Ajo që bie më shumë në sy gjatë kësaj periudhe të historisë së legjislacionit romak është se, përmes futjes së disa formave të reja të caktuara, e drejta mundi të shtrijë veprimin dhe rrjedhojat e saj pozitive edhe në shtresat e klasave të ulëta. Rregullat dhe formalitetet e lashta kishin mundur dhe mund të gjenin zbatim siç duhej, vetëm për sa u përkiste familjeve të fesë; tani po përfytyroheshin rregulla dhe procedura të reja, të cilat qenë të zbatueshme edhe për plebenjtë.

Gjithnjë me të njëjtën arsye dhe si pasojë e së njëjtës nevojë, edhe në institucionin e martesës do të futeshin elemente të reja. Është e qartë se familjet plebeje nuk praktikonin martesën e shenjtë dhe mund të besohet se për to, bashkimi martesor ngrihej vetëm mbi marrëveshjen e përbashkët të të dyja palëve (mutuus consensus) dhe mbi dashurinë e premtuar (affectio maritalis). Në këtë rast nuk përmbushej kurrfarë formaliteti civil apo fetar. Në afat të gjatë, kjo martesë plebeje do të arrinte të sundonte zakonet dhe të drejtën; por në fillesat e saj, ligjet e qytezës patrice nuk i njihnin asaj kurrfarë vlere. Mirëpo, një gjë e tillë ishte e mbarsur me pasoja të rënda; meqenëse, në sytë e patricit, pushteti bashkëshortor dhe atëror buronte vetëm nga ceremonia fetare, e cila ishte ajo që inicionte gruan në kultin e bashkëshortit, plebeu nuk e kishte këtë pushtet. Ligji nuk i njihte atij familjen dhe për të nuk ekzistonte e drejta private. Kjo ishte një gjendje që nuk mund të ekzistonte më. Pra, u përfytyrua një procedurë që do të ishte për përdorimin e plebeut, e cila, në kuadrin e marrëdhënieve civile, do të prodhonte të njëjtat pasoja si edhe martesa e shenjtë. Sikurse edhe në rastin e testamentit, u procedua me një shitje fiktive. Gruaja blihej nga bashkëshorti (coemptio); që nga ky çast ajo njihej nga e drejta si pjesë e pronës së tij (familia), ajo ishte në dorën e tij, dhe përkundrejt tij konsiderohej si vajzë e vet, njëlloj sikur ceremonia fetare të ishte përmbushur.

Nuk mund të pohojmë se kjo procedurë ka qenë më e lashtë se Dymbëdhjetë Tabelat. Të paktën është e sigurt se legjislacioni i ri e njohu atë si legjitime. Ajo i jepte kështu plebeut një të drejtë private, e cila ishte e ngjashme për nga efektet e saj me të drejtën e patricëve, ndonëse për sa u përkiste parimeve, ndryshonte shumë prej saj.

Coemptio përputhet me usus-m; këto janë dy forma të të njëjtit akt. Çdo send mund të përftohej njëlloj, sipas dy mënyrash, nëpërmjet blerjes ose nëpërmjet përdorimit; e njëjta gjë ndodhte edhe në rastin e pronësisë fiktive të gruas. Përdorimi këtu ka të bëjë me bashkëjetesën njëvjeçare; ai vendos midis bashkëshortëve të njëjtat lidhje juridike sikurse edhe blerja dhe ceremonia fetare. Pa dyshim, këtu nuk është e nevojshme të shtojmë se bashkëjetesa duhej të paraprihej nga martesa, të paktën nga martesa plebeje, e cila realizohej përmes miratimit dhe dashurisë së palëve. As coemptio, as usus-i, nuk krijonin bashkimin moral mes bashkëshortëve; ato vinin vetëm pas martesës dhe vendosnin vetëm një lidhje juridike; ato ishin vetëm mjete për të përftuar pushtetin bashkëshortor dhe atëror.

Por pushteti bashkëshortor i kohëve të lashta kishte pasoja, që për atë epokë të historisë ku tashmë kemi mbërritur, kishin nisur të dukeshin të tepruara. Kemi parë se gruaja i nënshtrohej pa rezerva bashkëshortit, aq sa e drejta e tij shkonte deri aty sa ta skllavëronte dhe ta shiste atë. Nga një pikëpamje tjetër, pushteti bashkëshortor prodhonte ende pasoja, që në gjykimin e shëndoshë të plebeut ishin të vështira për t'u kuptuar; kështu, gruaja e vendosur në dorën e burrit të saj, ndahej në mënyrë absolute nga familja e saj atërore, nuk trashëgonte dhe sipas ligjit nuk ruante me të kurrfarë lidhjeje apo fisnie. Një gjë e tillë ishte e mirë në të drejtën primitive, kur feja ndalonte që i njëjti individ të bënte njëkohësisht pjesë në dy gente, të ofronte flijime në dy vatra dhe të trashëgonte në dy shtëpi. Por pushteti bashkëshortor nuk ishte konceptuar me këtë rreptësi dhe mund të gjendeshin shumë shkaqe të mira për të shpëtuar nga këto pasoja të rënda. Kështu, ligji i Dymbëdhjetë Tabelave, duke vendosur një bashkëjetesë prej një viti, faktorizonte gruan, sepse ai u linte bashkëshortëve lirinë për të mos kontraktuar një lidhje kaq të rreptë. Mjaftonte që gruaja të ndërpriste çdo vit bashkëjetesën, qoftë edhe për tre net, dhe kjo konsiderohej e mjaftueshme që pushteti bashkëshortor të mos vendosej. Që nga ky çast, gruaja nis të ruajë me familjen e saj një lidhje juridike dhe ajo mund të trashëgojë.

Pa qenë e nevojshme të hyjmë në hollësi më të imta, shihet se kodi i Dymbëdhjetë Tabelave largohet shumë nga e drejta primitive. Legjislacioni romak pëson të njëjtat ndryshime si edhe qeverisja dhe gjendja shoqërore. Pak nga pak dhe thuajse pas çdo brezi, regjistrohen ndryshime të reja. Gradualisht, me përparimin që klasat e ulëta do të shënojnë në rrafshin politik, ndryshime të reja do të shënohen edhe në rregullat e së drejtës. Pikësëpari, lejohet martesa mes patricëve dhe plebenjve. Më pas do të vijë ligji Papiria, i cili i ndalon borxhliut t'i ofrojë kreditorit, në formë garancie, personin e tij. Procedura do të thjeshtëzohet, gjë që është në interes të plebeut, nëpërmjet heqjes së veprimeve të ligjit. Përfundimisht, Pretori, duke ecur në rrugën e hapur nga Dymbëdhjetë Tabelat, do të krijojë krahas së drejtës së lashtë, një të drejtë krejtësisht të re, e cila nuk diktohet nga feja dhe përqaset gjithnjë e më shumë me të drejtën natyrore.

Një revolucion i ngjashëm shfaqet edhe në të drejtën athinase. Duket se në Athinë janë hartuar dy kode ligjore, tridhjetë vjet njëri pas tjetrit, i pari nga Drakoni, i dyti nga Soloni. Kodi i Drakonit është shkruar në kulmin e luftës mes dy klasave dhe kur eupatridët ende nuk ishin mposhtur. Soloni e hartoi kodin e tij pikërisht në kohën kur klasa e ulët po dilte fitimtare. Kjo shpjegon faktin se përse ndryshimet mes tyre janë aq të mëdha.

Drakoni ishte eupatrid; ai kishte të gjitha ndjenjat e kastës së tij dhe "ishte i mësuar sipas të drejtës fetare". Duket se ai nuk ka bërë gjë tjetër veçse ka hedhur në letër zakonet e lashta, pa ndryshuar asgjë. Ligji i tij i parë është: "Të nderohen perënditë dhe heronjtë e vendit dhe t'u ofrohen atyre flijime të përvitshme, pa u larguar prej riteve të ndjekura nga të parët." Deri te ne ka mbetur edhe kujtimi i ligjeve të tij rreth vrasjes; ato urdhërojnë që fajtori duhet të largohet nga tempujt dhe ndalohet të prekë ujin lustral dhe enët e ceremonive.

Ligjet e tij u konsideruan mizore nga brezat e mëvonshëm. Në fakt, ato ishin të diktuara nga një besim i pamëshirshëm, i cili shikonte në çdo gabim një krim ndaj hyjnisë dhe në çdo fyerje ndaj saj një krim të pashlyeshëm. Vjedhja dënohej me vdekje, pasi vjedhja ishte një cenim i besimit të pronësisë.

Një nen i çuditshëm i këtij legjislacioni, i ruajtur deri në ditët tona, tregon frymën në të cilën është përpiluar ai. E drejta për të ndjekur në vetëgjyqësi një krim i njihej vetëm familjes së të vdekurit dhe anëtarëve të gens-it të tij. Në të shohim se sa i fortë vazhdonte të ishte ende në këtë epokë gens-i, pasi ky ligj nuk i njihte qytezës të drejtën për të ndërhyrë kryesisht në punët e tij, qoftë edhe për të marrë hak. Njeriu i përkiste më shumë familjes sesa qytetit.

Nga gjithçka që ka mbërritur deri te ne nga ky legjislacion, shohim se ai nuk bënte gjë tjetër veçse riprodhonte të drejtën e lashtësisë. Ai kishte ashpërsinë dhe vrazhdësinë e ligjit të vjetër të pashkruar. Mund të besohet se ai vendoste një vijë ndarëse shumë të thellë mes klasave; klasa e ulët e kishte urryer atë gjithnjë, aq sa, vetëm pas tridhjetë vjetësh, do të kërkonte një legjislacion të ri.

Kodi i Solonit është krejtësisht i ndryshëm; shihet se ai përkon me një revolucion të thellë shoqëror. Në të, gjëja e parë që bie në sy është se ligjet janë të njëjta për të gjithë. Ato nuk vendosin dallim mes eupatridit, njeriut të lirë të zakonshëm dhe tetit. Madje këta emra nuk gjenden në asnjërin prej neneve që kanë mbërritur deri te ne. Në vargjet e tij, Soloni mburret se ka shkruar ligje të njëjta si për të mëdhenjtë, ashtu edhe për të vegjlit.

Ashtu si edhe Dymbëdhjetë Tabelat, kodi i Solonit shkëputet nga e drejta e lashtësisë në shumë pika; në disa pika të tjera, ai i qëndron besnik. Nuk mund të themi se decemvirët romakë kanë kopjuar ligjet e Athinës; por të dy legjislacionet, vepra të së njëjtës epokë, rrjedhojë e të njëjtit revolucion shoqëror, nuk ka se si të mos ngjasin. E megjithatë, kjo ngjashmëri ekziston vetëm në frymën e tyre; krahasimi midis neneve përkatëse ngërthen ndryshime të shumta. Në to gjenden pika ku kodi i Solonit është më afër me të drejtën primitive sesa të Dymbëdhjetë Tabelat, ashtu sikurse ka edhe pika ku ai largohet më shumë.

E drejta e stërlashtë urdhëronte që djali i madh të ishte trashëgimtar i vetëm. Ligji i Solonit largohet prej saj dhe shprehet formalisht: "Vëllezërit ndajnë pasurinë mes tyre." Por ligjvënësi nuk largohet ende nga e drejta primitive aq sa t'i njohë edhe motrës një pjesë në trashëgimi: "Ndarja, thotë ai, bëhet vetëm mes djemve."

Akoma më tej: nëse babai lë pas vetëm një vajzë, vajza e vetme nuk mund të jetë trashëgimtare; është gjithnjë anjati më i afërt, ai që gëzon të drejtën e trashëgimisë. Në këtë drejtim, Soloni pajtohet me të drejtën e lashtë; të paktën, ai arrin t'i japë vajzës të drejtën për të gëzuar pasurinë, duke detyruar trashëgimtarin të martohet me të.

Në të drejtën e lashtësisë, fisnia në linjë femërore ishte e panjohur; Soloni e pranon atë në të drejtën e re, por e vendos nën fisninë në rrugë mashkullore. Ja se ç'thotë ligji i tij: "Nëse babai trashëgimlënës vdes duke lënë pas vetëm një vajzë, anjati më i afërt trashëgon, duke u martuar me vajzën e tij. Në rast se ai nuk lë fëmijë, ai që trashëgon është vëllai i tij dhe jo e motra; vëllai i tij nga të dy prindërit ose i gjakut dhe jo vëllai vetëm nga ana e nënës. Në mungesë të vëllezërve ose të fëmijëve të vëllezërve, trashëgimia kalon te motra. Në rast se ai nuk ka vëllezër, as motra, as nipër, ata që trashëgojnë janë kushërinjtë dhe fëmijët e kushërinjve në linjë atërore. Në rast se në linjën atërore nuk ka kushërinj (domefhënë midis anjatëve), trashëgimia kalon në linjën e nënës (domefhënë te konjatët)." Kështu pra, gratë fillojnë të kenë të drejta trashëgimie, por më të pakta se ato të burrave; ligji shpall formalisht këtë parim: "Meshkujt dhe pinjollët në linjë mashkullore, përjashtojnë gratë dhe pinjollëtnë linjë mëmësore." Të paktën, ky lloj fisnie fillon të njihet dhe arrin të futet në ligj, provë e sigurt se e drejta natyrore nis të flasë me zë thuajse po aq të lartë sa edhe feja e lashtë.

Soloni futi gjithashtu në legjislacionin e Athinës diçka shumë të re, testamentin. Përpara tij, pasuria kalonte domosdoshmërisht tek anjati më i afërt, ose në mungesë të anjatëve, te genetët; një gjë e tillë e kishte zanafillën te fakti se të mirat pasurore nuk konsideroheshin si diçka që i përkiste individit, por familjes. Por në kohën e Solonit, e drejta e pronësisë kishte nisur të konceptohej ndryshe; shpërbërja e beashkësisë të lashtë e kishte kthyer çdo terren toke pronë të një individi. Pra, ligjvënësi i dha mundësi njeriut të përdorte sipas dëshirës, pasurinë e vet si edhe të zgjidhte personin që dëshironte ti linte pasurinë. Megjithatë, duke eliminuar të drejtën që kishte ushtruar mbi pasurinë e secilit prej pjesëtarëve të vet, ai nuk eliminoi të drejtën e familjes natyrore; djali mbeti trashëgimtar i domosdoshëm; në rast se individi që po vdiste linte pas vetëm një vajzë, ai mund ta zgjidhte trashëgimtarin vetëm me kusht që të kishte gjetur personin që martohej me vajzën e tij; pa fëmijë, njeriu ishte i lirë të bënte testament si të dëshironte. Ky rregull ishte krejt i ri në të drejtën athinase dhe përmes tij mund të shohim se sa ide të reja ishin krijuar rreth familjes dhe sa shumë kish nisur të dallonte ajo nga bashkësia e lashtë.

Feja primitive i njihte atit një autoritet sovran në shtëpi. E drejta e lashtë e Athinës arrinte deri aty sa të lejonte shitjen ose vrasjen e të birit. Në përputhje me zakonet e reja, Soloni e kufizoi këtë pushtet; dihet me siguri se ai u ndaloi baballarëve shitjen e bijës, me përjashtim të rasteve kur ato ishin fajtore për një gabim të rëndë; ka tepër gjasa, që një ligj i tillë mbronte edhe bijtë. Gradualisht që feja e lashtë humbiste sundimin e saj, autoriteti atëror shkonte drejt dobësimit: një gjë e tillë do të ndodhte më herët në Athinë se në Romë. Kësisoj, e drejta athinase nuk do të mjaftohej thjesht me atë që shpallnin Dymbëdhjetë Tabelat: "Pas shitjes së trefishtë, djali është i lirë." Ajo i lejoi djalit, që kishte mbushur një moshë të caktuar, të shkëputej nga pushteti atëror. Ne njohim një ligj që e urdhëron të birin të ushqejë të atin, kur ai është i plakur ose i sëmurë; një ligj i tillë, detyrimisht nënkupton se djali mund të ketë pasuri, e për rrjedhojë është i çliruar nga pushteti atëror. Ky ligj nuk ekzistonte në Romë, pasi atje djali nuk kishte kurrë pasuri dhe mund ta dispononte atë vetëm pas vdekjes së të atit.

Lidhur me gruan, ligji i Solonit vazhdonte të pajtohej ende me ligjin e lashtë, pasi ai vijonte t'i ndalonte asaj bërjen e testamentit, sepse femra nuk ishte kurrë pronare e vërtetë dhe mund të gëzonte vetëm të drejtën e uzufruktit. Por megjithatë, ky ligj shkëputej nga kjo e drejtë, kur ai i lejonte femrës të rimerrte prikën e saj.

Në këtë kod kishte edhe elemente të tjera të reja. Ndryshe nga Drakoni, i cili ia linte të drejtën për gjyqësi vetëm familjes së viktimës, Soloni ia njohu këtë të drejtë çdo qytetari. Zhdukej kështu edhe një rregull tjetër i lashtë i së drejtës patriarkale.

Në këtë mënyrë, në Athinë ashtu si edhe në Romë, e drejta kishte nisur të shndërrohej. Për një gjendje të re shoqërore, kishte nisur të lindte një e drejtë e re. Besimet, zakonet, institucionet, të cilat dikur ishin dukur të drejta dhe të mira, tashmë kishin reshtur së qeni të tilla dhe po shkonin ngadalë drejt zhdukjes.