Kolonizimet greke më në veri
Mitologjia Helene
~Jim Tierney
Qyteti antik
~Fustel De Coulanges
Origjina e Mendimit
~Jean Pierre Vernant
Struktura e simbolizmit ilir
~Aleksandër Stipçevic
Pirateria ilire
~Pierre Cabanes
Mbretërimi i Gentit
~Pierre Cabanes
Mesapët dhe gjuha e tyre
~Myzafer Korkuti
Arkitektura Sepulkrale
~Apollon Baçe
Vlora në mesjetë
~Konstantin Jereçek
Klementi i Ohrit dhe Shqipëria
~Dimitri Obolenski
Ajkuna kján Omerin
~Curraj – Epér (Mirash Gjoni)
Orët e Mujit
~Visaret e Kombit
Shqipëria e Lashtë
~Luigi M. Ugolini
Ballkani Qëndror
~Guillaume Lejean
Udhëtimet e para 1897 - 1905
~Franc Baron Nopça
Fiset Shqiptare
~Robert Elsie
Gegët dhe toskët
~Robert Elsie
Fisi i Kelmendit
~Robert Elsie
Në anijen "Danubio"
~Marcin Czerminski
Shebeniku (Sibenik)
~Marcin Czerminski
Skardona dhe Ujvara e Kërkës
~Marcin Czerminski
Nga Shqipnia e jugut
~Johann Georg von Hahn
Shqipnia e Mesme
~Johann Georg von Hahn
Shqipnia e Veriut
~Johann Georg von Hahn
Gryka e Kotorrit
~Marcin Czerminski

Kolonizimet greke më në veri

Edhe në veri të Epidamnit, grekët nuk kanë munguar në brigjet e Adriatikut. Herodoti51 ua njeh fokeasve eksplorimet e para në Adriatik, por ato nuk kanë lënë gjurmë arkeologjike të sigurta. R. L. Bomoni52 vlerëson se rruga e kallajit nëpërmjet Spanjës u është dukur atyre më e volitshme duke u privilegjuar kështu në dëm të rrugës që shpinte në veri të detit Adriatik. Disa rodas mundën të vendosen në ishujt e afërt me bregdetin italian në veri të malit të Garganos, në fillim të shekullit VI: njëri prej tyre, Elpiasi, qe eponimi i ngulimit të quajtur ELPIA nga Stefani i Bizantit, ose Salpia nga Vitruvi, në Dauni. Në bregun dalmat, EPIDAURUMI, i njohur kryesisht në periudhën romake, mbante një emër mjaft grek, i cili mund të jetë tregues i një ngulimi tregtarësh grekë që në shekullin VI. Më në veri, knidasit u vendosën në ishullin e Korçulës, të quajtur KERKYRA MELAINA; shpesh ka pasur një dëshirë për të parë aty një shenjë mirënjohjeje të korkyrasve ndaj knidasve, si pasojë e lirimit të 300 të rinjve korkyras që ishin dërguar nga Periandri në Lidi, me qëllim që të tredheshin e të shërbenin si eunukë; Plutarku ua jep këtë rol të bukur njerëzve të Knidës dhe jo atyre të Samosit, siç bënte Herodoti. Që disa knidas të kenë ardhur në Korçula për të themeluar aty një ngulim kolonial në fund të shekullit VII ose në fillim të shekullit VI, me dashamirësinë e korkyrasve, kjo ka mjaft të ngjarë, pavarësisht nga ky tregim i Herodotit i ndryshuar nga Plutarku. Emri që iu dha ishullit mund të jetë dëshmi e mirëkuptimit ndërmjet njerëzve të Korkyrës dhe knidasve, të cilët gjetën një ishull të mbuluar me pyje pishash të errëta. Vendi i saktë i vendosjes së ngulimit knidas në këtë ishull të madh nuk është përcaktuar ende. Me sa duket, prej tij nuk kishte mbetur asgjë në kohën e vendosjes së ngulimit të ri nga Isa në shekullin IV para J.K., në Lumbarda. Kolonia e parë është kërkuar ose në veri të ishullit, pranë qytetit të sotëm të Korçulës, i cili ka një port të mirë dhe e kontrollon ngushticën detare mes ishullit dhe gadishullit të Peljesacit që e kufizon në veri, ose më në jug tamam në Lumbarda, ose në skajin perëndimor të ishullit, në Vela Luka, ku ka toka të mira. Në këtë rast të fundit, ngulimi knidas do të kishte qenë më fort një koloni bujqësore sesa një port tregtar.

Të tjerë grekë e provuan aventurën në veriun e Adriatikut, sidomos në daljen e ultësirës së lumit Po. Përpjekja tesaliane në RAVENË57 dështoi përballë kundërshtimit etrusk, diku aty nga viti 530. Eginasit bënin tregti në Umbria58, në fund të shekullit VI. Më 510 u themelua SPINA në jug të grykëderdhjes së lumit Po; materiali qeramik që qarkullonte atje ishte athinas në një masë të madhe; varret e panumërta që janë gërmuar në Spina kanë nxjerrë një sasi të madhe enësh kryesisht atike, me mbishkrime greke ose etruske. Por është e pamundur të vihet gishti mbi një metropol të vetëm, me sa duket është fjala më shumë për një emporion sesa për një apoikia, edhe pse Straboni59 e quan, kur flet për ndërtesën e thesarit në Delfi, polis grek. Popullsia e vendosur aty nuk ishte e pastër greke, por edhe në një masë të konsiderueshme etruske. Tregtia lulëzonte aty gjatë shekullit V. Me sa duket, banorët e Spinës e shkatërruan ngulimin eginas në Umbria. Spina ishte aq e pasur sa të ndërtonte një ndërtesë thesari në Delfi, sipas Strabonit, ndërtesë që nuk është identifikuar ende deri më sot në faltoren delfike. Veprimtaria e emporion-it u zvogëlua gjatë shekullit IV, pa dyshim për shkak të zhdukjes së një bashkësie të madhe etruske në prapatokë, si edhe të vendosjes së galëve në luginën e lumit Po.

Më në veri, ngulimi i ADRIAS pati të njëjtën kurbë lulëzimi: importet e tij fillojnë rreth vitit 530 për të arritur kulmin aty rreth viteve 500-480 e pastaj për t’u pakësuar prej vitit 460; nëkëtë emporion, etruskë e grekë i bënin fqinjësi njëri-tjetrit pa ndonjë vështirësi, ndërkohë që në detin Tirren marrëdhëniet ndërmjet këtyre dy bashkësive ishin shumë më të ndera. Adria, që ishte një port i vendosur mbi kanale e jo port detar, zinte një vend më të volitshëm për tregtinë e kallajit sesa Spina, e cila kishte nga ana e saj epërsinë që të komunikonte lehtë me Felsinën (Bolonjën), një qendër e rëndësishme etruske. Në Adria, disa mbishkrime greke datohen si të gjysmës së parë të shekullit V, por nekropoli i periudhës para shekullit IV është i mbuluar me një shtresë të trashë lyshtre. Dega veriore e lumit Po, e cila kalonte nga Adria, u braktis përpara vitit 300 para J.K. Tregtarët athinas vinin aty për t’u furnizuar me drithëra.

Në Spina, mbishkrimet greke janë të shumta në gjysmën e dytë të shekullit V. Aty janë gërmuar një numër shumë i madh varresh, para dhe pas Luftës së Dytë Botërore. Qyteti duket se e arriti kulmin e zhvillimit të tij në çerekun e fundit të shekullit V. Edhe në vitin 404, atëherë kur po përfundonte lufta shkatërrimtare e Peloponezit, athinasit dalin si tregtarët më aktivë në Adriatikun verior, në Spina, Adria e mbase tashmë edhe në Ankonë e Numana (më së paku, që nga viti 385). Gjatë gjithë shekullit V, qeramika atike u eksportua në prapatokë në shkëmbim të prodhimeve vendase, siç ishin drithërat e ultësirës së lumit Po apo kuajt venetë, por edhe të prodhimeve të ardhura nga më larg, si qelibari dhe metalet e Etrurisë.

Së fundi, duhen përmendur sirakuzanët e mërguar në kohën e Dionisit, të cilët, sipas Strabonit (c 241), do të themelonin ngulimin e Ankonës, pra pak a shumë në të njëjtën kohë kur lindën ngulimet e Dionisit në bregun lindor të Adriatikut. Ankona ka të vetmin liman të përshtatshëm natyror në gjithë bregdetin italian ndërmjet malit të Garganos dhe luginës së lumit Po. Ankona dhe Numana ishin pikat e mbërritjes së rrugës transadriatike që vinte nga Zadari. Që nga Ravena, në drejtim të veriut, anijet qarkullonin nën mbrojtjen e rripit ranor bregdetar deri në Adria, e më pas deri në Akuileia, nëpërmjet një sistemi të pandërprerë kanalesh që bashkonin mes tyre degët e deltës. Dy ngulimet e Ankonës e të Adrias shihen ndonjëherë si pjesë të perandorisë sirakuzane në Adriatik, pa dyshim gabimisht.

info@balkancultureheritage.com