Perandoria ishte në buzë të greminës kur në fron hipi një ndër perandorët më të mëdhenj të historisë bizantine, Herakli. Vendi kishte humbur çdo forcë ekonomike e financiare, mekanizmi i ndryshkur administrativ kishte mbetur në vend. Organizimi ushtarak, i mbështetur në rekrutimin e mercenarëve nuk funksiononte më pasi mungonin të hollat dhe burimet e dikurshme të të ardhurave për ushtrinë qenë shterur. Provincat qendrore të perandorisë, ishin pushtuar nga armiqtë: Gadishulli Ballkanik ishte pushtuar nga avarët dhe nga sllavët, ndërsa persianët kishin zënë vend në zemrën e Azisë së Vogël. Vetëm një ngjenerim i brendshëm mund ta shpëtonte perandorinë nga vdekja.
Dhe shpëtimi erdhi: Bizanti mundi të gjejë në vetvete forcat për të kryer një ripërtëritje të thellë shoqërore, politike e kulturore. Ndërkaq perandoria e drobitur dhe e varfëruar, siç qe, qëndronte e pafuqishme përballë sulmeve armike. Për mjaft kohë Herakli mendoi ta zhvendosë selinë e tij në Kartagjenë ku të përgatiste kundërofensivën. Në fakt nga Kartagjena kishte nisur edhe revolta kundër regjimit të terrorit të Fokës. Por nga njëra anë dëshpërimi që do të përfshinte popullsinë e Kostandinopojës pas një hapi të tillë dhe nga ana tjetër kundërshtimi i vendosur i patrikut Sergj, e detyruan perandorin të hiqte dorë nga mendimi i tij. Por vetë fakti që një plan i tillë i ideua, flet për gjendjen tejet të rëndë në Lindje e njëkohësisht për rëndësinë që i jepej provincave perëndimore.
Qysh në vitet e fundit të shek. VI u konstatuan vendosje të grupeve të veçanta sllave në Gadishullin Ballkanik. Në vitet e para të shek. VII, pas dështimit të ekspeditës danubiane të Mauricit, ngulitja e sllavëve filloi të zhvillohej në shkallë të gjerë. Hordhi të pakufishme sllavësh dhe avarësh u derdhën në gjithë Gadishullin Ballkanik, deri në brigjet e Adriatikut në perëndim e në ato të Detit Egje në jug e në lindje. Pas shkatërrimeve e plaçkitjeve të tmerrshme, pjesa më e madhe e avarëve u kthye përsëri përtej Danubit, ndërsa sllavët u vendosën në gadishull dhe zunë pjesë të territorit. Hegjemonia bizantine në Ballkan mori fund. Jo vetëm provincat danubiane, por dhe gjithë Maqedonia u pushtua nga mizoritë sllave, kurse Traka u shkretua deri në muret e Kostandinopojës. Veçanërisht të rrepta qenë sulmet kundër Selanikut, që u rrethua dhe u sulmua në mënyrë të përsëritur nga hordhitë sllave dhe avare. Qyteti rezistoi, por viset rreth e rrotull ranë në dorë të sl- lavëve; rryma sllavo-avare u lëshua në Thesali e vazhdoi poshtë, në Greqinë e mesme e deri në Peloponez. Prej këndej sllavët, që ishin marinarë të mirë, kapën ishujt grekë e mbërritën deri në Kretë. Me pasoja qenë inkursionet sllave dhe në Dalmaci. Rreth vitit 614 u shkatërrua Salona, qendra adminis- trative romako-bizantine në Dalmaci, e me këtë vulosej dhe fundi i sundimit e i kulturës bizantine në pjesën perëndimore të gadishullit. Përveç Salonës dhe qyteteve të tjera dalmate, në këtë kohë ra në duar të invazorëve dhe shumica e qyteteve të mëdha të pjesës brendshme të Gadishullit Ballkanik, si Singiduni (Beograd), Viminaci (Kostolac), Naisus (Nish), Serdica (Sofie). Të vetmet kështjella të fuqisë bizantine përveç Kostandinopojës që rezistonin në gadishull ishin Selaniku dhe qytetet e bregdetit Adriatik, si Zara (Zadar), Trau (Trogir) në veri; Budva, Shkodra e Lezha në jug.
Në gjithë shtrirjen e Ballkanit ndodhi një transformim rrënjësor etnik, aq më shumë që shtegtimet sllave vazhdonin. I gjithë gadishulli, deri në skajin e tij jugor, u përmbyt nga invazioni sllav. Por kjo nuk do të thotë se u krye një sllavizim i plotë e përfundimtar i viseve greke. Nga ana tjetër s'duhet harruar se Peloponezi për më shumë se dy shekuj mbeti në duart e sllavëve. Pak nga pak pushteti bizantin mundi të rivendosë kontrollin mbi Greqinë dhe mbi territoret e tjera bregdetare, e kështu këto vise ia dolën të ruajnë apo të rifitojnë karakterin grek të tyre. Nën trysninë e marshimit sllav, popullsitë vendase tërhiqeshin kudo në zonat bregdetare ose në ishujt e afërt dhe një gjë e tillë bëri të mundur më vonë që në zonat bregdetare jugore e lindore popullsia greke të forcohej dhe të fitonte dora-dorës epërsi mbi sllavët. E njëjta gjë ndodhte në viset bregdetare perëndimore për sa i përket popullsisë romane. Sidoqoftë edhe në këto zona mbetën infiltrime sllave. Pjesa më e madhe e Gadishullit Ballkanik e viset e brendshme në tërësinë e tyre u kthyen në një vend thjesht sllav, ku ligjin tashmë e bënin fiset e veçanta sllave. Ballkani bizantin u nda në "sklavini", emër me të cilin burimet bizantine quajnë tash e tutje terntoret e pushtuara nga sllavët e mbi të cilët Bizanti nuk ushtronte më asnjë pushtet.
Në të njëjtën kohë në Azinë e Vogël përparonin pushtimet persiane. Për një çast u arrit të dëbohej armiku nga Cezarea (611), por përpjekja bizantine për të organizuar një kundërofensivë në Armeni e në Siri, dështoi plotësisht. Më 613 armata perandorake pësoi një disfatë të bujshme afër Antiokesë e paskëtaj persianët shpërthyen në të gjithë frontin. Në jug ata pushtuan Damaskun kurse në veri hapën shtegun drejt Kilikisë e pushtuan fortesën e rëndësishme të Tarsit. Njëkohësisht, bizantinët u dëbuan nga Armenia. Më 614, qyteti i shenjtë i Jeruzalemit, pas tre javësh rrethimi të rreptë, ra në duart e persianëve. Ky qe një grusht i rëndë për moralin e të krishterëve. Për ditë të tëra qyteti i pushtuar u shkretua nga zjarret e nga vrasjet, kisha e Varrit të Shenjtë që ishte ndërtuar nga Konstandini i Madh u dogj. Gjithë kjo pati një efekt të madh demoralizues për Bizantin, aq më shumë që edhe relika më e çmuar, Kryqi i Shenjtë, kishte rënë në duart e invazorëve dhe u dërgua në Ktesifont. Më 615 pati sulme të reja në Azinë e Vogël dhe një divizion i armatës persiane përparoi deri në bregun e Bosforit. Kryeqyteti bizantin kërcënohej njëkohësisht në të dy krahët: nga Lindja sulmonin persianët, nga veriu sllavët dhe avarët. Në qershor të vitit 617, gjatë një takimi me khanin e avarëve në Heraklea, vetë perandori për pak u bë viktimë e një sulmi në befasi.25 Në pranverë të vitit 619 filloi pushtimi i Egjiptit dhe shumë shpejt kjo provincë, më e pasura e perandorisë, iu shkëput sundimit bizantin. Me këtë vihej në rrezik furnizimi me grurë i kryeqytetit bizantin.
Tashmë pothuaj gjithë Azia e Vogël ishte nënsundimin persian. Perandoria e vjetër e Akemenidëve dukej se u restaurua, ashtu si u duk sikur u restaurua në kohën e Justinianit perandoria e vjetër romake. Por për Persinë dekadenca dhe shembja erdhën më shpejt e më dhunshëm. Në ato vite të tmerrshme, kur hordhitë sllave dhe avare përshkonin tej për tej Gadishullin Ballkanik dhe persianët lëshoheshin mbi provincat lindore të perandorisë, Bizanti filloi të mbledhë e të konsolidojë fuqitë e tij. Njoftimet e rralla që na japin burimet na lejojnë të ndjekim vetëm në vija të trasha ndryshimet e thella që ndodhën atë kohë nëzhvillimine brendshëm të Perandorisë Bizantine. Gjithçka flet në favor të asaj që pikërisht në ato vite kritike struktura e ushtrisë dhe e administratës bizantine pësoi një transformim të thellë dhe që atëherë filloi zbatimi i sistemit të "themave". Territori i Azisë së Vogël ende i pa shkelur nga armiku, u nda në qarqe ushtarake (thema), duke hedhur kështu bazën e një sistemi që do ta karakterizonte për shekuj të tërë administratën provinciale të shtetit bizantin mesjetar.26 Sistemi i themave i dha fund sistemit të Dioklecianit e të Konstandinit dhe çoi përpara procesin e filluar me organizimin e ekzarkateve. Ashtu si ekzarkatet e Ravenës e të Kartagjenës, themat e Azisë së Vogël janë njësi administrative me një karakter të qartë ushtarak. Në krye të themave janë strategët të cilët ushtrojnë pushtetin civil e ushtarak në juridiksionin e tyre. Nga ana tjetër, krijimi i themave qe një proces i gjatë, që pamjen e tij të plotë e mori në mënyrë graduale. Nëndarjet e mëparshme provinciale nuk u prishën menjëherë me krijimin e themave. Përkundrazi, provincat e vjetra mbijetuan gjatë brenda për brenda themave dhe fillimisht në krah të strategut të themës ishte prokonsulli i themës, në cilësinë e shefit të administratës.27 Porse strategu kishte qysh në fillim përparësi, përderisa një themë përfshinte më shumë se një nga provincat e vjetra.
Fjala "themë" tregon një trupë ushtarake e më tej u përdor për të shënuar distriktet e reja ushtarake, gjë që hedh dritë të plotë mbi gjenezën e sistemit të ri. Ky lindi nga vendosja e trupave, d.m.th. i "themave", në rajonet e Azisë së Vogël dhe pikërisht për këtë të tilla rajone e quajtën thema. Në fakt, ato nuk përfaqësonin vetëm njësi administrative, por edhe territore të kolonizuara nga trupat. Ushtarëve u jepej një fond toke i trashëgueshëm, që në burimet e mëvonshme quhet "pronë ushtarake",28 në këmbim të detyrimit të tyre për të kryer një shërbim ushtarak të trashëgueshëm. Në këtë mënyrë, organizimi i themave lidhet me institutin e vjetër të territorit kufitar (limes) me ushtarët- kolonë të tij (limitanei). Sistemi mbrojtës kufitar ishte shkatërruar nën presionin e invazionit armik dhe trupat kufitare qenë tërhequr në thellësi të Azisë së Vogël, ku u caktuan me mbrojtjen e territoreve që kishin mbetur ende në zotërim të Bizantit. Krahas ushtarëve të ardhur nga brezi kufitar, në Azinë e Vogël u shpërngulën edhe reparte të zgjedhura të ushtrisë bizantine. Në këtë mënyrë, nga koha e Heraklit lindën themat e Opsikanëve, të Armenëve dhe të anatolëve e ndoshta qysh atëherë u krijua edhe thema detare e Karabisianëve, në krahun jugor të bregdetit të Azisë së Vogël.
Duhet thënë se ndërtimi i sistemit të themave në këtë etapë të parë u kufizua vetëm me territoret e Azisë së Vogël. Aplikimi i tij në Gadishullin Ballkanik ishte ende i pamundur. Ky fakt jep një provë më shumë për përmasat e katastrofës bizantine në ato vise. Duhet të kalonte shumë kohë që administrata bizantine e me të edhe sistemi i themave të afirmoheshin dora- dorës në disa rajone të Ballkanit, veçanërisht në zonat bregdetare.
Organizimi i themave krijoi bazën për formimin e një ushtrie vendase dhe e çliroi perandorinë nga rekrutimi i ushtarëve të huaj, gjë që i kushtonte shumë nga pikëpamja financiare dhe që nuk e zgjidhte problemin ushtarak, pasi të tilla ushtri mercenare, linin për të dëshiruar qoftë nga numri i pamjaftushëm e qoftë nga besnikëria e dyshimtë e tyre. Përveç ushtarakëve të armatës së kufirit dhe trupave të zgjedhura bizantine, të rekrutuara sidomos midis fiseve luf- tarake të Azisë së Vogël e te Kaukazit, parcela ushtarake iu shpërndanë edhe një pjese të bujqve bizantinë, duke i lidhur kështu ata me detyrimin ushtarak. Këtyre iu shtuan edhe masa të mëdha me popullsi sllave, që qeveria bizantine i transferoi në Azinë e Vogël, duke i sistemuar si stratiote (ushtarë), në themat e atyshme. Në këtë mënyrë, forcat e armatosura bizantine, të cilat, me lëkund- jet e pashmangshme për shkak të karakterit mercenar të tyre, i kishin krijuar vështirësi të mëdha e të vazhdueshme perandorisë, falë vërshimit të forcave të reja u fuqizuan së tepërmi në kuadrin e sistemit të ri e të shëndoshë administra- tiv e ushtarak. Ushtria e re e themave përbëhej nga ushtarë-fshatarë vendas, të cilët nxirrnin nga parcelat ushtarake mjetet e nevojshme për mbajtjen dhe pajisjen e vet. Siç rezulton nga burimet më të vona, stratioti (ushtari-bujk) kishte, për detyrë të paraqitej në ushtri sa herë e thërrisnin i armatosur e me një kalë.31 Natyrisht, merrte dhe njëfarë page, por kjo qe minimale. Sistemi i ri solli kështu për pasojë një zvogëlim të jashtëzakonshëm të bilancit negativ të shtetit. Nga ana tjetër, krijimi i fondeve tokësore ushtarake solli një fuqizim të pronës së vogël të lirë. Si në administratën provinciale, ashtu dhe në atë qendrore, po kryheshin atë kohë ndryshime të rëndësishme që patën efekte të qëndrueshme për shtetin bizantin dhe që i dhanë fund sistemit administrativ të periudhës së hershme bizantine. Pushteti i prefekturës pretoriane, që ishte një ndër ti- paret kryesore të shtetit në periudhën e parë bizantine, po lihej në harresë. Si organ qeveritar, prefektura ishte dënuar të mbetej më tepër në aparencë, pasi krijimi i themave ia hiqte gurët e themelit, kurse në territoret ku ende nuk qe zbatuar sistemi i themave nuk ekzistonte më një administratë e rregullt për shkak të sulmeve armike. Dora-dorës që pushteti bizantin i rifitonte pozitat në këto territore, aty instalohej regjimi i themave, kështu që në fund të fundit, sistemi i prefekturës pushoi së ekzistuari edhe formalisht. Juridiksioni financiar i prefekturës, që ishte mjaft i gjerë, u nda midis disa autoriteteve financiare të pavarura. Me këtë, në evolucionin e administratës qendrore bizantine filloi si me thënë një proces me kah të kundërt, pasi rritja kolosale e prefekturës së pretorit në shekujt e mëparshëm kishte bërë që të mbyteshin zyrat e vjetra të administratës financiare qendrore, d.m.th. shërbimin e kontributeve të shenjta (comitiva sacrarum largitionuin) dhe shërbimin e pasurive private (comitiva rerum privatarum). Për të kënaqur nevojat financiare në rritje, prefektura arriti të verë dorë në të ardhurat që vinin nga res privatae dhe akoma më shumë nga largitiones. Në këtë mënyrë, shërbimi i kontributeve të shenjta, i varfëruar tej mase, duhej të fumizohej vazhdimisht nga arka private e perandorit, d.m.th. nga Sakellion. Kjo bëri që, aty nga fillimi i shek. VII, sakellari të zëvendësojë plotësisht kontin e kontributeve të Shenjta dhe pas çdo gjase të thithë edhe kompetencat e kontit të pasurive private, që tashmë kishte humbur çdo pushtet. Por shumë shpejt ad- ministrata financiare e prefektit të pretorit, që ishte fryrë tej mase, u shemb në mënyrë përfundimtare. Zyrat financiare të prefektit të pretorit u bënë organe të pavarura dhe shefat e dikurshëm të tyre me titujt e rinj, ngjiten në majat e organizmave të reja financiare. Funksionit të logotetit, të cilit i qenë besuar financat, i cili kryen pak a shumë detyrat e të dikurshmit magister officiorum e pak nga pak u bë një ndër funksionarët kryesorë të perandorisë.
Ashtu si themat në administratën provinciale, edhe krijimi i logoteve (ministrive Shën. i përkth.) i dha administratës qendrore të shtetit bizantin një strukturë që do të rezistojë në shekuj. Rëndësia e riorganizimit të ushtrisë dhe të administratës u pa në ngjarjet që pasuan. Në luftën midis Bizantit e persianëve në vitet njëzet të shekullit të VII ndodhi një përmbysje e vërtetë. Në vend të disfatave të dikurshme tani erdhën suksese të bujshme. Perandoria që dukej se po jepte shpirt, u shkund dhe gjeti forca të triumfojë mbi një armik që deri atëherë ishte superior.
Për këto suksese kontribuoi jo pak mbështetja e fuqishme e Kishës, që i vuri thesaret e saj në dispozicion të shtetit, për t'i mundësuar këtij kapërcimin e vështirësive të mëdha ekonomike në kohën kur bëhej gati të ndeshej me të pafetë. Lufta filloi në atmosferën e një tensioni fetar të panjohur deri atëherë. Kjo ishte lufta e parë me të vërtetë mesjetare, prelud i kryqëzatave të mëvonshme. Vetë perandori u vu në krye të ushtrisë dhe për kohën që do të qëndronte larg kryeqytetit ia besoi patrikut Sergj dhe patrikut Bon regjencën e djalit të tij të mitur. Si në shumë gjëra të tjera, edhe këtu Herakli ndiqte shembullin e perandorit Mauric, i cili kishte drejtuar personalisht një fushatë kundër avarëve. Një sjellje e tillë ishte fare e pazakonshme dhe, siç ndodhi me Mauricin, edhe Herakli hasi në kundërshtimin e vendosur të këshilltarëve të tij,3S pasi nga kohët e Teodosit I asnjë perandor nuk kishte zbritur personalisht në fushën e betejës.
Më 619 Herakli kishte nënshkruar një paqe me khanin e Avarëve, për të cilën detyrohej të paguante një tribut të rëndë. Megjithatë, kjo bënte të mundur zhvendosjen e trupave nga Europa në Azi.39 Më 5 prill 622, e hëna e Pashkëve, pasi mori pjesë në ceremonitë solemne fetare, perandori u largua nga kryeqyteti.40 Me të mbërritur në Azinë e Vogël u vendos në "territorin e themave", ku grumbulloi ushtrinë dhe e kaloi gjithë verën duke stërvitur trupatereja. Herakli kishte studiuar shkencat ushtarake dhe kishte përpunuar një taktikë të re. Rëndësia e kalorësisë në ushtrinë bizantine ishte rritur së tepërmi. Herakli i jepte rëndësi të veçantë harkëtarëve të lehtë kaluar. Ekspedita filloi me të vërtetë në shtator. Me një manovër të zgjuar, perandori mundi tëhapë një shteg kundër Armenisë. Kjo i detyroi persianët të braktisnin pozicionet në malet e Azisë së Vogël dhe të ndiqnin armatën perandorake "si një qen i lidhur". Ndeshja midis dy ushtrive u bë në territorin armen dhe përfundoi me një fitore të shkëlqyer të bizantinëve mbi gjeneralin e madh persian Shahrbaraz. Me këtë u arrit objektivi i parë: Azia e Vogël u çlirua nga armiqtë.
Por qëndrimi armiqësor i khanit të Avarëve e bindi perandorin të kthehej në Kostandinopojë. Tributi për avarët u rrit më tej dhe të afërm të perandorit e dërguan peng tek khani. Kështu në mars të vitit 623 Herakli mundi të rifillonte luftën kundër persianëve. Me gjithë humbjen e pësuar një vit më parëz Khusravi I e la mënjan traktatin e paqes dhe i dërgoi perandorit një letër plot me sharje fyese ndaj fesë së krishterë. Herakli iu drejtua përsëri Armenisë duke kaluar nëpër Kapadoki. Kështjella e Dvinit u pushtua dhe u shkatërrua e të njëjtin fat pësuan edhe shumë qytete të tjera Paskëtaj perandori bëri një inkursion drejt jugut dhe iu afrua Gandzhës, rezidencë e Ardashirit, të parit të Sasadinëve, dhe një ndër qendrat më të rëndësishmë fetare të persianëve. Khusravi u detyrua të braktiste qytetin, që ra në duart e bizantinëve. Tempulli i zjarrit të Zoroastrës, tempulli më i rëndësishëm i qytetit, u shkatërrua në shenjë hakmarrjeje për plaçkitjen e Jerusalemit. Së bashku me robër të shumtë, perandori u tërhoq për të kaluar dimnn përtej Araksit. Këtu mori kontakt me fiset e krishtera vendase dhe mundi ti fuqizojë efektivat e tij me rekrutë të rinj Lazë, Abasgë e Hiberë kaukazianë. Sidoqoftë, gjendja vazhdonte të ishte e vështirë dhe gjithë viti tjetër kaloi me luftime rraskapitëse kundër persianëve, që i kryenin luftimet e tyre në territorin armen. Qe e pamundur të çahej drejt Persisë e kështu, më 625, perandori u përpoq të depërtojë në territorin armik duke bërë një manovër krahëmarrjeje nëpër Kiliki. Por as kësaj radhe nuk u arrit dot një fitore përfundimtare dhe me të afruar dimri perandori u kthye në Pont, duke kaluar nëpër Sebastea.
Atëherë persianët kaluan edhe në kundërsulm e më 626 Kostandinopoja rrezikohej të sulmohej njëkohësisht nga persianët e nga avarët. Një gjë të tillë Herakli është përpjekur deri atëherë ta shmangë, qoftë edhe duke i bërë lëshime poshtëruese khanit të avarëve. Në krye të një armate të madhe, Shahrbaraz përshkoi Azinë e Vogël, pushtoi Kalcedoninë dhe u shfaq në Bosfor. Pak më vonë, më 27 korrik, khani i avarëve në krye të hordhive të shumta avare, sllave, bullgare e Gepide, u duk te portat e Kostandinopojës dhe e rrethoi qytetin nga toka e nga deti. Pariku Sergj e mbajti lart moralin e popullsisë me lutje, predikime dhe procesione solemne, ndërkohë që gamizoni i fuqishëm i qytetit i thyente të gjitha sulmet e armiqve. Më në fund epërsia e bizantinëve në luftën detare vendosi fatin e luftës dhe në betejën përfundimtare të 10 gushtit flota sllave u thye nga ajo bizantine. Avarët u detyruan të heqin dorë nga rrethimi dhe të tërhiqen në rrëmujë.48 Disfata e khanit të avarëve solli me vete edhe dështimin e planeve agresive të persianëve. Shahrbaraz braktisi Kalcedoninë e u tërhoq me trupat e tij në Siri, ndërsa vëllai e mëkëmbësi i tij Shahini, u mund keqas nga vëllai i perandorit, Teodori. Momenti kritik u kapërcye dhe tani mundi të fillonte ofensiva e madhe bizantine.
Ndërkohë që kryeqyteti bizantin luftonte për jetë a vdekje, Herakli dhe ushtria e tij ndodhej larg në Lazikë. Siç kishte ndodhur me fiset kaukaziane, ai u lidh në aleancë me kazarët, e aty zuri fill ai bashkëpunim bizantino-kazar që me kohë do të bëhet një ndër mbështetjet kryesore të politikës bizantine në Lindje. Në aleancë me bizantinët, kazarët luftuan kundër persianëve në tokat kaukaziane e armene. Në vjeshtën e vitit 627 filloi marshimi i madh i trupave bizantine drejt jugut, drejt zemrës së territorit armik. Këtu bizantinët duhet të mbështeteshin përsëri vetëm në forcat e tyre, pasi kazarët nuk mundën t'i durojnë vështirësitë dhe privacionet e fushatës e u kthyen prapa në vendin e tyre. Pavarësisht nga kjo, në fillim të dhjetorit Herakli mbërriti përballë Ninivës, ku u zhvillua beteja vendimtare për fatet e luftës persiano-bizantine. Armata persiane u mund e u asgjësua. Bizanti e fitoi luftën. Marshimi fitimtar i bizantinëve vazhdoi e në ditët e para të janarit 628 u pushtua rezidenca e preferuar e Khusravit, Dastagerdi, që perandori persian e braktisi në rrëmujë. Në pranverën e vitit 628 në Persi ndodhën ngjarje që e bënë të tepërt vazhdimin e luftës. Khusravi u shfronësua e më tej u vra dhe në fron hipi djali i tij Kavadh Shiroe, që nxitoi të bëjë paqe me perandorin bizantin. Rezultat i fitores bizantine dhe i shembjes së fuqisë persiane ishte kthimi i të gjitha territoreve që dikur kishin qenë të perandorisë, si Armenia, Mesopotamia romake, Siria, Palestina dhe Egjipti. Disa më vonë, në shtratin e vdekjes, Shiroe emëroi perandorin bizantin si tutor të të birit dhe ndërsa Khusravi II e kishte quajtur perandorin skllav i tij, tani Shiroe e quajti djalin e pasardhësin e tij skllav të perandorit bizantin.
Pas një mungese prej gjashtë vjetësh, Herakli u kthye në kryeqytet. Djali i tij, Konstandini, patriku Sergj, kleri, senati dhe populli dolën ta presin në bregdetin e Azisë së Vogël me degë ulliri, qirinj të ndezur, me britma fitoresh e me himne fetare, duke e quajtur atë triumfator i lavdishëm i armiqve të Krishtit. Ndërkohë që provincat bizantine liroheshin nga persianët, në pranverën e vitit 630 Herakli shkoi në Jerusalem ku, më 21 mars, në mes të një entuziazmi të paparë të popullit, u bë ceremonia e rikthimit të Kryqit të Shenjtë, që iu rrëmbye persianëve. Kjo ceremoni solemne sanksionoi përfundimin me fitore të së parës betejë të madhe fetare të erës së krishterë.
Dy armiqtë e mëdhenj, që dikur terrorizonin fuqinë bizantine ishin mposhtur plotësisht. Në fakt, ndërsa beteja e Ninvës e tronditi në themel fuqinë persiane, beteja e Kostandinopojës shpartalloi fuqinë e avarëve. Thyerja e avarëve pati një efekt edhe përtej kufijve të perandorisë. Për popujt që ishin nën sundimin e Khanit të avarëve, e sidomos për shumë fise sllave, kjo disfatë shërbeu si sinjal për të ngritur krye e për të hedhur tej zgjedhën avare. Në luftë me avarët, sllavët perëndimorë nën udhëheqjen e Samit, mundën të krijojnë atëherë perandorinë e parë të madhe sllave.51 Disa vjet më vonë edhe federata e fiseve bullgare në veri të Detit të Zi e të Detit Kaspik, nën drejtimin e princit Kuvrat, mundi të çlirohej nga sundimi avar. Në luftën e tij kundër avarëve, Kuvrati u mbështet nga Bizanti: përmbylli një aleancë me Heraklin, mori titullin patric dhe u pagëzua në Kostandinopojë.52 Në kuadrin e migrimit të popujve që iu shtua proceseve të transformimit që ndodhën në atë periudhë, duhet parë edhe migrimi i serbëve dhe i kroatëve, mbi të cilën Konstandin Porfyrogjeneti na ka lënë një kronikë mjaft të detajuar.53 Edhe ky fakt ndodhi me mbështetjen e Bizantit e në funksion të luftës kundër fuqisë së rënies të avarëve. Serbët e kroatët braktisën territorin që kishin zënë përtej Karpateve dhe me miratimin e Heraklit, u vendosën në Gadishullin Ballkanik. Serbët zunë territoret kufitare në jug-lindje të tij.
Elementi etnik sllav njohu kështu një fuqizim të ri në Gadishullin Ballkanik. Perandori Konstandini VII Porfyrogjeneti nuk rresht së përsërituri që serbët dhe kroatët, pas ardhjes së tyre në Ballkan, njohën sovranitetin e perandorit të Bizantit. Nëse merren parasysh rrethanat e shkaktuara nga fitorja bizantine mbi avarët e persianët, një gjë e tillë nuk është e pamundur. Por sidoqoftë nuk duhet mbivlerësuar rëndësia e kësaj njohje e në asnjë mënyrë nuk duhet parë tek ajo një rivendosje e sundimit bizantin në ato anë. Duke thënë këtë, nuk duhet mohuar se thyerja e avarëve përfaqësoi për Bizantin një lehtësim të rëndësishëm në rajonin ballkanik: sulmet avare morën fund njëherë e përgjithmonë.
Epoka e Heraklit përfaqëson në historinë bizantine një kthesë jo vetëm në jetën politike por edhe në atë kulturore. Me Heraklin mbyllet faza romake dhe hapet ajo bizantine në kuptimin e vërtetë të fjalës. Greqizimi i plotë dhe klerikalizimi i fuqishëm i gjithë jetës publike, i japin një fizionomi të re shtetit në tërësinë e tij. Në periudhën e parë bizantine gjuha latine rezistoi me një këmbëngulje të jashtëzakonshme në jetën publike: shteti nuk dëgjonte ta njihte greqizimin progresiv të perandorisë veçse pak nga pak e me një pavendosmëri të madhe, duke mos guxuar të bëjë një ndryshim përfundimtar në këtë drejtim. Karakteristikë e periudhës së parë të shtetit bizantin është dygjuhësia (bilinguizmi) midis qeverisë e popullit. Gjuha zyrtare e administratës dhe e ushtrisë ishte latinishtja, që pjesa dërrmuese e popullsisë lindore nuk e kuptonte. Në kohën e Heraklit, kjo gjendje mori fund dhe gjuha greke u bë gjuha zyrtare e Perandorisë Bizantine. Gjuha e popullit dhe e Kishës u bë kështu edhe gjuha e shtetit. Procesi i greqizimit, që më përpara pengohej artificialisht, u zhvillua akoma më shpejt dhe në brezat që erdhën menjëherë pas njohja e latinishtes u bë diçka tepër e rrallë madje edhe në mjediset e kulturës.
Greqizimi i Shtetit Bizantin solli me vete, veç të tjerash, dhe ndryshimin e thjeshtëzimin e theksuar të titujve perandorakë. Herakli hoqi dorë nga titujt perandorakë latinë, tepër të ndërlikuar, dhe u quajt basileus, sipas emërtimit popullor grek. Titulli i vjetër mbretëror grek, me të cilin quhej perandori vetëm në gjuhën e popullit, zëvendësoi titujt perandorakë romakë imperator, caesar, augustus. Basileus u bë kështu titulli zyrtar i perandorit bizantin dhe tash e tutje konsiderohet titulli i vërtetë perandorak. Herakli ia akordoi këtë titull djalit dhe bashkësundimtarit të tij Herakël Neo Konstandinit, e më vonë edhe djalit të dytë, Herakleonit. Nga ky moment e deri në rënien e perandorisë, të gjithë perandorët e bashkëperandorët bizantinë e mbajtën këtë titull, ndërkohë që titulli caesar e humbi plotësisht përmbajtjen e tij perandorake.
Institucioni i bashkësundimit pati si funksion kryesor përcaktimin e trashëgimtarit, që në Bizant, ashtu si në Romë, nuk rregullohej me ligj të veçantë. Pasardhësi i paracaktuar, në këtë mënyrë kurorëzohej ndërsa perandori ishte ende gjallë dhe në cilësinë e bashkëperandorit mbante kurorën dhe titullin perandorak (në gjuhën e përditshme thërritej deuteros ose mikros basileus, d.m.th. perandor i dytë ose i vogël). Portreti i tij paraqitej në moneta pranë atij të perandorit në fuqi dhe shpesh herë emri i tij përmendej së bashku me atë të perandorit në aktet perandorake. Me vdekjen e perandorit, ai i zinte vendin dhe grumbullonte në duart e tij gjithë pushtetin dhe të drejtat e perandorit. Në këtë mënyrë sigurohej vazhdimësia e kurorës dhe krijimi i dinastive. Por do të duhej të kalonte shumë kohë derisa të afirmohej përfundimisht sistemi i trashëgimisë së fronit. Vetë Herakli futi mjaft elemente konfuzë në sistem, pasi emëroi bashkëperandor e trashëgimtar jo vetëm djalin e madh, por edhe djalin e dytë.
Ripushtimi i provincave lindore shtroi përsëri problemin e monofizizmit. Patriku Sergj e kishte trajtuar mjaft seriozisht këtë problem dhe u përpoq për rivendosjen e paqes fetare. Përpjekjen e tij gjetën mbështetje në doktrinën mbi unitetin e energjisë te Krishti, që u përhap atë kohë në Lindje. Sipas saj, dy natyrave të Krishtit i përgjigjej një forcë vepruese e vetme (energeia). Një pozicion i tillë dukej se formonte një urë midis dogmës së Kalcedonit dhe monofizizmit. Sergji përqafoi doktrinën monoergjetike dhe u vu në kontakt me përfaqësuesit e Kishave lindore. Ngjarjet politike u duk se i justifikuan përpjekjet e patrikut, pasi pushtimi i Persisë natyrisht i kishte dobësuar së tepërmi tensionet midis Kostandinopojës. dhe popullsive monofizite të lindjes. Edhe Herakli u bashkua me doktrinën monoergjetike Qysh gjatë fushatave të tij në lindje, ai kishte filluar traktaktivat me klerin vendas për bashkimin e Kishës. Pas ripushtimit të provincave monofizite rifilluan në stil të gjerë e me intensitet më të madh. Tani marrëveshja me monofizët dukej më urgjente se kurrë. Fillimi qe inkurajues dhe ribashkimi po bëhej fakt i kryer si në Armeni ashtu dhe në Siri e Egjipt, ku patriku Kir i zgjedhur më 613 u përpoq me zell të madh për arritjen e këtij objektivi. Së fundi edhe papa Honori dha miratimin e tij për politikën kishtare të Sergjit e të Kirit. Por shumë shpejt erdhën zhgënjimet e para. Në Siri e sidomos në Egjipt bashkimi qe arritur vetëm me përdorimin e forcës. Kundërshtarët u shtuan si në kampin ortodoks ashtu dhe në atë monofizit. Në krahun ortodoks, zëdhënës i opozitës u bë murgu orator Sofroni, që më 634 ishte zgjedhur patrik i Jeruzalemit. Sofroni e sulmoi ashpër doktrinën e re që ai e quajti një variant të ri të monofizizmit dhe një falsifikim të dogmës së Kalcedonisë. Nën presionin e kësaj opozite dhe nën efektin e deklaratave të papa Honorit, që shfaqte rezerva mbi problemin e .monoenergjisë ndërsa njihte një vullnet të vetëm tek Krishti, Sergji e korrigjoi qëndrimin e tij. Duke lënë mënjanë problemin e energjisë, ai deklaroi se tek Krishti ekzistonte vetëm një vullnet. Ky formulim i ri monotelit përbën thelbin e ediktit të hartuar nga Sergji, që perandori e botoi më 638 me titullin Ekthesis dhe e ekspozoi në nartekstin e Shën Sofisë. Krerët e shtetit e të Kishës ishin angazhuar tashmë seriozisht në favor të monotelizmit dhe pas vdekjes së Sergjit, më 9 dhjetor 638, edhe pasardhësi i tij Pirrua u bë një përkrahës i zellshëm i kësaj doktrine. Sidoqoftë, shumë shpejt u pa se Ekthesis s'kishte qenë gjë tjetër veçse një vrimë në ujë. Ajo u hodh poshtë si nga ortodoksët ashtu dhe nga monofizët. Edhe pasardhësit e Honorit në Romë e hodhën atë poshtë me vendosmëri. Ashtu siç kishte ndodhur në të gjitha përpjekjet për kompromis në shekujt e shkuar, edhe monotelizmi nuk mundi të krijojë unitetin, dhe ashtu si në përpjekjet e mëparshme, edhe monotelizmi s'bëri gjë tjetër veçse shkaktoi diskutime të reja dhe shtoi konfuzionin. Për më tepër, më 638 Siria dhe Palestina ishin tashmë nën sundimin arab dhe Egjipti po kërcënohej nga i njëjti fat. Në këtë mënyrë, monotelizmi kishte dështuar në qëllimin e tij politik. Në fund të fundit grindjet fetare, që në të kaluarën kishin iehtësuar pushtimet persiane, tani lehtësuan pushtimin arab.