Pas vdekjes së Konstantit II, froni u trashëgua nga djali i tij i vogël Konstandini IV (668-685). Me sundimin e tij fillon një periudhë me rëndësi themelore qoftë për historinë botërore e qoftë për atë bizantine. Atë kohë në luftën bizantino-arabe u krye kthesa vendimtare.
Gjatë kohës që Konstanti II ishte në perëndim, pushuan luftërat e brend- shme të kalifatit dhe Muavija rifilloi luftën kundër Perandorisë Bizantine. Më 663 arabët u shfaqën përsëri në Azinë e Vogël e që nga ai çast sulmet e tyre përsëriteshin çdo vit. Vendi u shkretua plotësisht dhe banorët u shpërn- gulën me dhunë dhe u kthyen në skllevër. Arabët përparuan deri në Kalcedoni dhe shumë prej tyre qëndrua ta kalojnë dimrin në territorin bizantin. Por lufta vendimtare, lufta për Kostandinopojën, pra për vetë ekzistencën e Perandorisë Bizantine u zhvillua në det. Kalifi Muavija rifilloi programin e pushtimeve që kishte përpunuar kur kishte qenë qeveritar i Sirisë dhe që kishte qenë i shtrënguar ta ndërpriste para një dekade. Arabët kishin pushtuar Qipron, Rodin, Koosin. Vargu i ishujve u plotësua me pushtimin e Kios. Më 670, një gjeneral i Muavijas zuri gadishullin e Cizikut, fare pranë kryeqytetit bizantin. Arabët u vunë kështu në zotërim të një baze të sigurt për veprimet e mëtejshme kundër Kostandinopojës. Para se të fillonin sulmin kundër kryeqytetit, një skuadër e flotës arabe mori, më 672, qytetin e Smirnit (Izmir), ndërsa një tjetër shtiu në dorë brigjet e Kilikisë.
Në pranverë 674 filloi operacioni vendimtar. Një skuadër e fuqishme detare u shfaq përballë mureve të Kostandinopojës. Beteja vazhdoi gjatë gjithë verës e në vjeshtë flota arabe u tërhoq në Cizik. Por me ardhjen e pranverës ajo u rishfaq dhe kryeqyteti bizantin mbeti i rrethuar për gjithë periudhën e verës. Kjo u përsërit për vite me radhë. Por përpjekjet e arabëvepër të pushtuar fortesën më të mbrojtur të botës shkuan të gjitha kot. Arabët u shtrënguan të heqin dorë nga lufta e më 678 u iarguan nga ujërat bizantine duke lënë prapa humbje të mëdha të pësuara në betejat e pareshtura përballë mureve të Kostandinopojës.88 Për herë të parë në këto beteja u përdor i famshmi "zjarr grek", që këtej e tutje do të jetë një armë e çmuar për bizantinët. Bëhej fjalë për një shpikje të arkitektit grek Kalinik, që kishte ardhur si emigrant në Bizant nga Siria: një eksploziv, sekretin për prodhimin e të cilit e njihnin vetëm bizantinët. Ky nëpërmjet të ashtuquajturit "sifon" lëshohej nga një distancë e madhe kundër anijes armike, ky u shkaktonte një zjarr të madh. Pas nisjes së saj, flota arabe pësoi humbje të reja për shkak të një furtune në bregdetin e Panfilisë, ndërkohë qe një tjetër grusht i rëndë i flotës arabe që ndodhej në Azinë e Vogël. Kalifi plak Muavija u detyrua të nënshkruajë një traktat paqeje tridhjetëvjeçare me Bizanin, me anë të të cilit angazhohej t'i paguante perandorit çdo vit një tribut prej tremijë monedhash të arta, pesëdhjetë robër e pesëdhjetë kuaj.
Dështimi i ofensivës së madhe arabe bëri përshtypje të madhe edhe përtej kufijve të Perandorisë Bizantine. Khani i avarëve dhe krerët e tribuve sllave të vendosura në Gadishullin Ballkanik dërguan në Kostandinopojë përfaqësi që i bënë homazhe perandorit bizantin, iu lutën atij për paqe e miqësi dhe njohën sovranitetin e Perandorisë Bizantine në tokat e tyre. "Kështu u vendos një paqe e qëndrueshme si në Lindje ashtu dhe në Perëndim". Me këto fjalë e mbyll kronikën e tij Teofani.
Në të vërtetë rëndësia e fitores bizantine të vitit 678 nuk duhet nënvlerësuar. Për herë të parë ishte ndaluar marshimi arab. Invazioni arab, që deri atëherë kishte përparuar si një ortek që nuk ndesh pengesa, mbeti në vend. Në luftën e madhe për mbrojtjen e Europës nga marshimi arab, fitorja e Konstandinit IV përfaqëson një kthesë me rëndësi botërore, ashtu si më vonë fitorja e Leonit III, më 718, ajo e Karl Martelit e vitit 732 në Puatje, në skajin tjetër të botës së atëhershme. Nga këto tre fitore, që shpëtuan Europën nga pllakosja e myslimanëve, fitorja e Konstandinit IV është jo vetëm e para, por edhe më e madhja. Pa dyshim, ofensiva arabe kundër Kostandinopojës ishte ofensiva arabe më e rrezikshme që bota e krishterë njohu ndonjëherë. Kostandinopoli ishte prita e fundit që qëndronte përpara invazorëve. Kjo pritë rezistoi dhe ky qe shpëtimi jo vetëm i Perandorisë Bizantine, por i gjithë kulturës europiane.
Por Perandoria Bizantine u ndesh me rreziqe të tjera për shkak të vërshimit të popullit turk të bullgarëve në Ballkan. Perandoria bullgare apo onoguro-bullgare, me të cilën Perandoria Bizantme kishte vendosur marrëdhënie miqësore në kohën e Heraklit, aty nga mesi i shek. VII ishte ndodhur nën trysninë e kazarëve që përparonin drejt Perëndimit. Ndërkohë që një pjesë e bullgarëve i ishte nënshtruar kazarëve, shumë fise të tjera braktisën vendbanimet e tyre. Një ndër grupet më të mëdha, nën drejtimin e Asparukut, lëvizi drejt Perëndimit dhe në vitet shtatëdhjetë u shfaq në grykën e Danubit. Konstandini IV e kuptoi rrezikun që përfaqësonte për shtetin bizantin shfaqja e këtij populli luftarak në kufijtë veriorë të perandorisë. Kështu që, pasi nënshkroi traktatin e paqes me arabët, filloi përgatitjet për një ekspeditë kundër bullgarëve. Lufta filloi më 680. Një flotë e madhe, nën komandën e vetë perandorit, kaloi Detin e Zi dhe u ankorua në veri të grykës së Danubit, ndërkohë që kalorësia bizantine, që u soll nga Azia e Vogël nëpërmjet Thrakës, kapërceu Danubin. Terreni moçalor i vështirësoi së tepërmi veprimet luftarake për bizantinët, ndërsa bullgarët përfitonin nga kjo rrethanë për të shmangur çdo ndeshje ballore me forcat superiore të armikut. Armata bizantine i konsumoi pa sukses forcat dhe filloi tërheqjen ndërkohë që vetë perandori i mbërthyer nga një sëmundje, ishte shtrënguar qysh më parë të braktiste trupat e veta. Por ndërsa kalonte Danubin u sulmua nga bullgarët dhe pësoi humbje të rënda. Edhe bullgarët kapërcyen Danubin, duke ndjekur armikun që tërhiqej dhe pushtuan rajonin e Varnës. Ekspedita e Konstandinit IV s'bëri gjë tjetër veçse i hapi rrugën katastrofës që ai donte të shmangte dhe ia lehtësoi armikut hapin e fundit.
Territori që zunë bullgarët kishte qenë sllavizuar prej kohësh. Ai banohej nga fisi i Severëve dhe nga shtatë fise të tjera sllave, që tani u detyruan t'u jepnin haraç pushtuesve bullgarë me të cilët me sa duket u bashkuan në luftën kundër bizantinëve. Kështu, në territorin e provincës së vjetër të Mezisë, midis Danubit dhe vargmaleve Ballkan u krijua një perandori sllavo- bullgare. Vërshimi i bullgarëve në pjesën verilindore të Gadishullit Ballkanik të pushtuar nga sllavët e përshpejtoi procesin e strukturimit shtetëror dhe çoi në krijimin e perandorisë së parë të sllavëve të jugut. Fillimisht bullgarët dhe sllavët përbënin dy entitetet etnike të ndryshme dhe akoma për shumë kohë do të dallohen qartë si të tilla nga burimet bizantine. Por me kalimin e kohës bullgarët u shkrinë plotësisht me masën sllave.
Perandori bizantin u shtrëngua të njohë faktin e kryer nëpërmjet nënsh- krimit të një paqe formale dhe, "për turpin më të madh të emrit bizantin" pranoi’ f i paguajë haraç vjetor perandorisë së re bullgare. Për herë të parë në territorin bizantin qe krijuar një perandori e pavarur, që Bizanti u detyrua ta njohë si të tillë. Ky është një fakt jashtëzakonisht kuptimplotë, sado që nuk duhet as mbivlerësuar pesha e vërtetë e humbjes që pushtimi bullgar i shkaktoi perandorisë. Në fakt, këto territore i ishin shkëputur sundimit bizantin që me invazionin sllav.
Zhvillimi i ngjarjeve në Lindje e detyroi qeverinë bizantine të rishqyrtojë politikën e saj kishtare. Meqenëse nuk kishte më shpresë të rifitoheshin provincat lindore të pushtuara nga arabët, e humbte kuptimin besnikëria e mëtejshme ndaj doktrinës monotelite, që nuk pati ndonjë efekt si mjet për ripajtim me popullsitë e krishtera të Lindjes dhe nga ana tjetër kishte shkaktuar ndërlikime të pashërueshme në Bizant e në Perëndim. Pasi u këshillua me Romën, Konstandini IV thirri një koncil në Kostandinopojë, që duhej t'i jepte fund monotelizmit. Ky koncil, që është i gjashti koncil ekumenik i Kishës së krishterë dhe që pati një kohëzgjatje të jashtëzakonshme, nga 7 nëntori 680 deri më 16 shtator 681, me tetëmbëdhjetë seanca, e ngriti në dogmë doktrinën e dy energjive e të dy vullneteve, që deri pak kohë më parë kishte qenë e dënuar. Monotelizmi u dënua dhe krerët e partisë monotelite si dhe kampionët e tyre më të hershëm, ndër të cilët patrikët Sergj, Pirro, Kir dhe papa Honor, u ndëshkuan me çkishërim. Perandori mori pjesë aktivisht në punimet e koncilit. Ai mori pjesë në njëmbëdhjetë seancat e para, që ishin edhe më të rëndësishmet si dhe në seancën përmbyllëse, drejtoi punimet dhe debatet teologjike. Në seancën e fundit ai u brohorit nga asambleja kishtare si mbrojtës e përçues i besimit të vërtetë: "Jetë të gjatë perandorit! Ti zbulove thelbin e natyrës së Krishtit! Zot, ruaj Dritën e botës! Kujtim i përjetshëm Konstandinit, Marcianit të ri! Kujtim i përjetshëm Konstandinit, Justinianit të ri! Ti shkatërrove të gjithë heretikët!"
Pak kohë pas koncilit ekumenik, në familjen perandorake u hap një konflikt i ashpër, që dukej se do degjeneronte në një luftë të përgjakshme si ajo midis Konstantit II e vëllait të tij Teodosit. Ashtu si Konstanti II edhe Konstandini IV aspironte për pushtet absolut ndaj dhe vendosi t'i zhveshë vëllezërit e tij Herakël e Tiber nga të drejtat perandorake, që u ishin njohur nga i ati që në të gjallë të tij. Por ndeshi në kundërshtimin e senatit e të ushtrisë, që i qëndronte besnike rregullave në fuqi, të cilat tani interpretoheshin në një mënyrë të re, duke u mveshur atyre një kuptim mistikokristian. Thuhet se trupat e themës së Anatolisë e shprehën protestën e tyre kundër sjelljes së perandorit me fjalët: "Ne i besojmë trinisë, ndaj duam të shohim tre perandorë të kurorëzuar." Por Konstandini IV nuk e lëshoi veten. Ai e filloi duke u hequr vëllezërve titujt perandorakë, që u takonin, dhe aty nga fundi i vitit 681 u preu atyre hundën. Përfaqësuesit e themës së Anatolisë, që kishin bërë presion mbi perandorin që ky të hiqte dorë nga planet e tij, u zunë dhe u vranë. Grushti i shtetit i Konstandinit IV pati rrjedhoja të mëdha në zhvillimin e shtetit bizantin. Pas luftërave të gjata vëllavrasëse, që vazhduan për brezni të tëra, dukej se parimi i pushtetit absolut të një perandori të vetëm u konsolidua përfundimisht dhe parimi sipas të cilit e drejta e trashëgimit të fronit i takonte vetëm djalit të madh të perandorit, bëri një tjetër hap të madh vendimtar përpara. Parimi i bashkësundimit, si mjet për të garantuar trashëgiminë e pushtetit, vazhdon të ruajë rëndësi të madhe. Ppor tash e tutje, nëse perandori ishe në moshë madhore dhe i aftë për të qeverisur, bashkëperandorit nuk i lihej kurrfarë hapësire për të marrë pjesë në ushtrimin e pushtetit. I gjithë pushteti përqendrohej në duart e perandorit, autokratik.
Vdekja e parakohshme e gjeti Konstandinin IV në moshën tridhjetë e tre vjeçare, pasi kishte sunduar plot shtatëmbëdhjetë vjet (shtator 685). Periudha e sundimit të tij la gjurmë të thella në politikën e brendshme e të jashtme, në politikën kishtare dhe në zhvillimin e organizimit shtetëror. E ndoqi në fron i biri, Justiniani II (685-695, 705-711). Ashtu si i ati, edhe ai hipi në pushtet kur ishte vetëm gjashtëmbëdhjetë vjeç. Por i mungonte si maturia ashtu edhe ekuilibri, që karakterizon një burrë shteti. Kishte një natyrë pasionale, të pakontrolluar dhe nga karakteri i ngjante më shumë gjyshit. Shpirti autokrat që karakterizon të gjithë përfaqësuesit e dinastisë herakliane shprehej tek ai ashtu si te Konstanti II, në një dispotizëm të papërmbajtur, që nuk njihte pengesa e nuk duronte kundërshtime. Mbante një emër që pretendonte shumë, por që në të njëjtën kohë shkaktonte tundime të rrezikshme. Me shembullin e Justinianit në mendje, i dehur nga pushtetit që i jepte posti i tij perandorak, sovrani i ri i papjekur e i paekuilibruar u dha pas ambicieve e pas dëshirës së tij të pashuar për lavdi. Despotizmi i tij i shfrenuar, shpërthimet e pakontrolluara e bënë të kryejë veprime të cilat i dhanë famë të keqe te bashkëkohësit dhe te pasardhësit. Është kjo arsyeja që edhe historiografia moderne e ka nënvleftësuar rëndësinë e qeverisjes së tij. Megjithatë, si përfaqësues i vërtetë i dinastisë herakliane, Justiniani II qe një sovran me aftësi të mëdha, që kishte vizion të qartë mbi nevojat e shtetit.
Falë fitoreve vendimtare të Konstantit IV, gjendja në Lindje ishte mjaft e qëndrueshme, ndërsa pas vdekjes së Muavijas kalifati u paralizua nga luftëra të brendshme. Abdal Malik Ibn Marvani, që hipi në fron në po të vit kur Justiniani u kurorëzua perandor, u mundua ta stabilizojë situatën me një traktat të ri paqe me Bizantin. Traktati i solli mjaft fitim perandorisë. Nga njëra anë u shtuan tributet që arabët i paguanin Konstandinit IV, kurse nga ana tjetër u ndanë më dysh të ardhurat që nxirreshin nga Qiprua, nga Armenia dhe nga Hiberia.104 Nga ai çast, Qiprua u kthye në një zotërim të përbashkët të të dy fuqive.
Paqja në Lindje i krijoi Justinianit II mundësinë për t'u marrë me Ballkanin. Më 687-688 ai transferoi trupa të kalorësisë nga Azia e Vogël në Thrakë "për të nënshtruar bullgarët sklavinitë", siç thotë Teofani.106 Në krye të kësaj armate, më 688-689 ndërmori një fushatë të madhe, objektiv i së cilës qenë kryesisht sllavët. Pas një ndeshjeje me bullgarët, marshoi drejt Selanikut dhe "nënshtroi masa të mëdha sllavësh."107 Ecuria e kësaj fushate ofron një shembull të qartë të gjendjes së Ballkanit në atë kohë. Për të mbërritur nga Kostandinopoja në Selanik, perandorit dhe ushtrisë së tij të mobilizuar posaçërisht për këtë fushatë, iu desh të çante nëpër një territor të pushtuar nga sllavët. Hyrja e tij në Selanik u quajt një sukses i madh. Ai e festoi fitoren me një hyrje solemne në qytet dhe me dhurata të çmuara për kishën e Shën Dhimitrit, mbrojtës i Selanikut.108
Justiniani i shpërnguli në Azinë e Vogël sllavët e nënshtruar dhe i vendosi si stratiotë në themën e opsikanëve.109 Kështu vazhdoi në Azinë e Vogël procesi i kolonizimit të sllavëve, i filluar nga Konstanti II, tashmë në përmasa më të gjera. Fiset sllave të vendosura në Opsikion qenë në gjendje të nxirrnin rreth tridhjetë mijë ushtarë. Ky fluks i madh forcash të reja solli jo vetëm një rritje të ndjeshme numerike të armatës bizantine, por edhe kontribuoi në ringjalljen ekonomike të një vendi të shkretuar nga sulmet armike.
Shpërngulja e sllavëve në Azinë e Vogël qe sigurisht më masivja, por jo e vetmja. Edhe mardaitët, një popull prej grabitësish të krishterë, i vendosur në zonën e Amanit, i cili fillimisht i bëri shërbime të mira Bizantit në luftën kundër arabëve, por pastaj filloi të lidhej gjithnjë e më shumë me arabët, u tërhoq e u shpërngul në brendësi të perandorisë. Mardaitët u vendosën si garnizon detar sa në Peloponez, aq dhe në ishullin e Qefalonisë, në Nikopojë, port i Epirit si dhe në territorin e Atalisë në bregun jugor të Azisë së Vogël. Justiniani II transferoi banorët e Qipros në territorin e Cizikos, që qe dëmtuar shumë gjatë rrethimit të Kostandinopojës dhe që kishte nevojë veçanërisht për marinarë me përvojë.
Shpërngulja e qipriotëve binte ndesh me interesat e kalifatit, por Justiniani II, i ndërgjegjshëm për epërsinë e tij i hodhi poshtë me përbuzje protestat e kalifit. Më 691-692 shpërtheu lufta e hapur. Ndërkohë trupat e reja sllave kaluan në anën e armikut dhe për pasojë bizantinët pësuan një disfatë të rëndë pranë Sebastopolit në Armeni (Sulusaraj i sotëm). Pjesa bizantine e Armenisë kaloi përsëri nën sundimin e kalifit. Duke ndjekur shembullin e bizantinëve, arabët i deportuan edhe ata dezertorët sllavë në Siri dhe i përdorënsi ushtarë në luftërat me Bizantin. Natyrisht, nuk mund t'i zëmë besë dëshmisë së Teofanit, sipas së cilës Jusiniani II i masakroi, për hakmarrje, të gjithë sllavët e Bitinisë, as edhe thënies së tij se deportimi i Mardaitëve e zhveshi pa qenë nevoja kufirin lindor të perandorisë, ndërsa shpërngulja e qipriotëve dështoi plotësisht dhe se një pjesë e madhe e të shpërngulurve vdiq gjatë udhëtimit. Është e vërtetë se pas çdo gjase qipriotët u kthyen përsëri në atdheun e tyre, por nga ana tjetër akoma në shek. X ne gjejmë sllavë në themën e Opsikionit dhe Mardaitë sa në themën e Kibereotëve, ku komandanti i tyre, katepani i Mardaitëve zinte një vend të rëndësishëm krahas strategut të Kibereotëve, qoftë në Greqi, ku numri i tyre gabonte kur donte ta datonte në vitin 710-711 (më e saktë do të ishte 709-710). Kjo datë nuk përputhet me pamjen rinore të portretit të perandorit; veç kësaj në pjesën e dytë të sundimit të Justinianit zakonisht portretizohej në monedha së bashku me djalin e tij bashkëperandor Tiber arrinte në 5087 ose 4087 ushtarë. Me një fjalë, politika kolonizuese e Justinianit II rezultoi se ishte realiste dhe, sadoqë e dhimbshme për popullsitë e prekura, i përgjigjej një nevoje jetësore të shtetit bizantin. Me vendosjen e stratiotëve në themat në kohën e Heraklit, kishte filluar ripërtëritja e perandorisë. Pasardhësit e vazhduan veprën e tij e i dhanë një shtytje të fuqishme procesit të rifreskimit duke i rikonolizuar viset më të dëmtuara të perandorisë me kolonë që ishin njëkohësisht ushtarë e bujq.
Organizimi i sistemit të themave është një ndër problemet më të rëndë- sishme të zhvillimit të shtetit bizantin në mesjetën e hershme. Veprat histor- ike bizantine nuk e trajtojnë kurrë me hollësi këtë problem, por duke filluar nga gjysma e dytë e shekullit VII në burime ndeshen njoftime më të dendura mbi themat. Kjo tregon se ky organizim administrativ po bëhej gjithnjë e më shumë pjesë organike e Perandorisë Bizantine. Një dokument i Justinianit i 17 shkurtit 687, krahas dy ekzarkëve të Italisë e të Afrikës përmend edhe pesë strategët e Opsikionit, e Anatolisë, e Armenisë, e themës detare të Karabisia- nëve dhe e themës së Thrakës.
Ndërsa themat e Azisë së Vogël zvogëlohen si numër në kohën e Herak- lit, thema e Trakës u krijua nga Konstandini IV për t'u mbrojtur kundër bullgarëve. Nën sundimin e Justinianit II në Greqinë e mesme u krijua thema e Heladës. Ka të ngjarë që Justiniani II të ketë krijuar edhe në territorin e Strimonës disa elementë të një organizimi ushtarako-administrativ, përderisa vendosi aty përsëri stratiotë sllavë. Sidoqoftë, pjesa më e madhe e Gadish- ullit Ballkanik mbeti me siguri jashtë rrezes së veprimit të pushtetit bizantin, në duart e bullgarëve e të fiseve të veçanta sllave. Sfera e veprimit e prefekturës së dikurshme të Ilirikut u kufizua praktikisht vetëm me Selanikun e me rrethet e tij. Ndonëse zyrtarisht nuk u shkri asnjëherë, prefektura ilirike shkoi vazhdimisht duke u zhdukur dhe prefekti i Ilirisë u bë prefekt i Selanikut.
Regjimi i themave, që po fuqizohej në Azinë e Vogël dhe që po përhapej edhe në disa vise të Gadishullit Ballkanik, formon mjedisin ku kryhet rilindja e Perandorisë Bizantine. Për një kohë të gjatë, qeveria bizantine u përkujdes me një këmbëngulje të çuditshme të fuste një numër sa më të madh sllavësh në perandori dhe t'i vendoste ata, si stratiotë e si bujq, në themat e krijuara sërishmi, për të rritur në këtë mënyrë forcat e armatosura të perandorisë dhe për të forcuar ekonomikisht vendin. Rinovimi i brendshëm që Perandoria Bizantinenjohu duke filluar nga shek. VII, konsiston para sëgjithash në krijimin e një klase fshatare të fuqishme dhe në krijimin e një ushtrie të re stratiotësh, me një fjalë në fuqizimin e pronës së vogël fshatare, duke qenë se edhe stratiotët e ngulitur diku janë në fakt pronarë të vegjël tokash. Kryerja e shërbimit luftarak trashëgohej si rregull nga djali i madh, që trashëgonte edhe parcelën ushtarake mbi të cilën rëndonte detyrimi i shërbimit. Pasardhësit e tjerë të tij formonin tepricën e forcës së lirë bujqësore, që gjente një fushë të natyrshme veprimi te tokat e lira të bollshme. Në këtë mënyrë, edhe bujku inkuadrohej në sistemin e stratiotëve. Fshatarët e lirë dhe stratiotët i përkisnin një klase të vetme dhe kjo klasë formonte forcën themelore të Perandorisë Bizantine.
Prona e madhe e tokës, që ishte sunduese në kohën e hershme bizantine, pësoi një tërheqje të fortë në periudhën e krizës, midis shek. VI e VII dhe më vonë pësoi goditje të rënda nga sulmet e armiqve të perandorisë. Nuk mund të mendohet që zotërimet e vjetra tokësore mundën të mbijetojnë në një masë të mirë përballë sulmeve të avarëve e të sllavëve, nga njëra anë, dhe të persianëve nga ana tjetër. Për sa mund të gjykojmë, të tilla prona efektivisht zhduken në pjesën më të madhe të tyre dhe zëvendësohen nga prona të vogla tokësore: fshatarë të lirë, që marrin në dorëzim tokën e lëndë djerrë, dhe stratiotët të ushtrisë së re të themave.
Kështu, edhe në kuadrin e shtetit bizantin, në tokat fushore ndodh një ndryshim, që e vë strukturën shoqërore të perandorisë mbi një themel të ri. Në krahasim me gjithë sa u tha më sipër, qyteti në Perandorinë Bizantine tregon një qëndrueshmëri të lartë.124 Ndryshe nga Perëndimi, jeta qytetare në Bizant nuk njeh ndërprerje. Është e vërtetë se qytete të shumta, sidomos në zonën e Ballkanit, u shkatërruan nga sulmet armike, aq sa në një pjesë të mirë të Gadishullit Ballkanik që ishte shkëputur nga pushteti bizantin, jeta qytetare heshti për një kohë të gjatë. Në Azinë e Vogël nën sundimin bizantin, qytetet vazhdojnë të ekzistojnë dhe numri i tyre këtu nuk tregon asnjë shenjë recesioni. Sado të mangëta të jenë të dhënat që kemi për jetën qytetare në Perandorinë Bizantine gjatë mesjetës së hershme, nuk mund të vihet në dyshin fakti që shumë qytete bizantine e ruajtën rëndësinë e tyre si qendra të tregtisë e të artizanatit. Kjo shpjegon edhe faktin përse ekonomia monetare ruajti epërsi në Bizant. Jeta qytetare është elementi i vërtetë i vazhdimësisë në zhvillimin bizantin. Ajo siguroi vazhdimin e formës shtetërore tradicionale dhe mbijetesën e kulturës së lashtë shpirtërore e materiale.
Marrëdhëniet e reja në fshatin bizantin shprehen në mënyrën më të qartë nëligjine famshëm fshatar, që na ofron një portret të jetëssë përditshme të shtresës fshatare të Bizantit gjatë mesjetës së hershme. Mund të duket se nomos georgikos i kushton vëmendje kryesisht përqendrimeve të reja bujqësore-ushtarake, që lindën nëpërmjet kolonizimit të territoreve të shkretuara. Fitohet përshtypja se fshatrat janë vendosur në zona pyjore, pasi vazhdimisht flitet për çpyllëzim e kultivim të tokave djerr. Fshatarët, marrëdhëniet juridike të të cilëve ishin rregulluar nga ligji, janë pronarë tokash të pavarur. Nuk kanë detyrime ndaj askujt, përveç ndaj shtetit, si taksapagues. Liria e tyre e lëvizjes është e pakufizuar. Kjo sigurisht nuk do të thotë se atë kohë nuk kishte asnjë fshatar të bujkrobëruar, por se fshatarët e pavarur përfaqësojnë një shtresë të gjerë dhe se nën emrin e bujqve kuptohen pikësëpari pronarë të pavarur tokash. Në mënyrë domethënëse, ligji i cilëson zotër të pasurive të tyre. Nga ana tjetër ata nuk zotërojnë vetëm tokë e bagëti, por herë-herë edhe skllevër, të cilit vazhdojnë të kenë ende një funksion aspak të papërfillshëm në bujqësinë bizantine. Ligji agrar është konceptuar kryesisht për të mbrojtur pronën private të gjithsecilit.
Pavarësisht nga kjo, banorët e fshatit formojnë një bashkësi (koinotes), kolektiviteti i së cilës shprehej në forma të ndryshme. Arat, vreshtat, frutoret dhe kopshtet ishin pronë e plotë personale e bujqve ose e familjes fshatare. Ndonjëherë dhe sipërfaqet pyjore ishin pronë e një individi. Megjithatë, këto prona individuale, rridhnin nga një ndarje fillestare e territorit që i ishte caktuar bashkësisë së fshatit dhe, në rast nevoje mund të kryheshin ndarje të reja plotësuese. Pjesë të caktuara të territorit të fshatit mbeteshin, si pronë e pandashme e bashkësisë. Kullotat përdoreshin bashkërisht, tufat e fshati ruheshin e kulloteshin nga barinj të paguar nga bashkësia.
Aty nga shek. VII, sistemi i taksimit personal pësoi ndryshime të rëndësishme. Bashkëshoqërimi i taksimit mbi personin me taksimin mbi tokën, pra capitatio-jugatio e krijuar nga Diokleciani dhe ende në fuqi në vitet e para të Justinianit 11, tani u la mënjanë. Taksimi i personit veçohet nga taksimi i tokës. Masa e tij rritet dukshëm dhe i kërkohet pa dallim çdo taksapaguesi. Vjelja e taksës personale nuk varej më nga prona tokësore. Në këtë mënyrë zhdukej njëra nga arsyet që në periudhën e parë të shtetit bizantin e shtynin administratën ta lidhte taksapaguesin me tokën për të siguruar në kushtet e sistemit fiskal në fuqi vjeljen e taksave në një periudhë mungese të madhe të fuqisë punëtore. Në këtë mënyrë edhe reforma e sistemit fiskal çoi në rritjen e numrit të fshatarëve të lirë.
Por një rritje të konsiderueshme njohu edhe prona tokësore e Kishës dhe e manastireve, falë dhurimeve të bëra nga bizantinët e devotshëm të të gjitha klasave e shtresave shoqërore. Ky fenomen, së bashku me atë të zhvillimit të pandalshëm të manastireve, është shprehje e fuqisë në rritje të Kishës. Një ide më të qartë mbi zhvillimin e jashtëzakonshëm të manastireve në Bizant na e jep një dëshmi disi më e vonë e patrikut Johan i Antiokesë, në fund të shek. XI, i cili, pavarësisht nga ekzagjerime të pamohueshme, ofron një imazh mjaft real. Ky përfaqësues i lartë i kleritlindor, mbrojtës i vendosur i paprekshmërisë së pasurive të manastireve, thoshte se popullsia e Perandorisë Bizantine, përpara fillimit të krizës ikonoklastike, ndahej në dy grupe të mëdha: murgj e laikë.131 Rritja e numrit të manastireve dhe të murgjve u shoqëruan dhe me rritjen e pronave kishtare.
Justiniani i II ishte një sovran mjaft fetar. Në monedhat e kohës, figura e tij shoqërohej nga fjalët servus Christi (skllav i Krishtit). Ai qe i pari perandor bizantin që në anën e prapme të monedhave shtypi figurën e Krishtit. Gjatë sundimit të tij, më 691-692, u mbajt një koncil që u quajt Quinisextum (Pesëgjashta), pasi vendosi një sërë rregullash disiplinore që plotësonin dekretet dogmatike të koncilit të pestë (553) dhe të koncilit të gjashtë (680). Prej emrit të vendit ku u mbajt, në sallën me kupolë të pallatit perandorak, e ashtuquajtura sallë e trulit, quhet edhe Koncili Trulan. Te njëqinded kapitujt e koncilit rregullojnë probleme të ndryshme të dogmës kishtare liturgjike dhe nënvizojnë nevojën e forcimit të moralit kristian në radhët e popullit e të klerit. Dënimet e mjaft zakoneve e praktikave për shkak të origjinës pagane të tyre ose pjesërisht për arsye morale, janë për ne dokumente shumë interesante mbi mënyrën e jetesës së popullit në atë kohë. Kështu prej tyre mësojmë se akoma festoheshin festa pagane, ndër to dhe festa bruinalia, gjatë së cilës burra e gra endeshin rrugëve të maskuar dhe të travestuar; mësojmë gjithashtu se gjatë vjeljes së rrushit vazhdonin të këndoheshin himne për nder të Dionizit dhe se gjatë hënës së re, përpara shtëpive ngriheshin podiume dhe të rinjtë vraponin mbi zjarr. Këto dhe të tjera praktika të trashëguara nga kohët pagane u ndaluan në këtë koncil. Veç të tjerash, edhe studentët e Kostandinopojës u ndaluan të merrnin pjesë në shfaqje teatrale. Por vendimet më të rëndësishme të Quinisextum janë ato që frymëzoheshin nga konceptet e ndryshme të Kishës lindore dhe të asaj perëndimore, si për shembull mbi problemin e martesës së priftërinjve apo mbi atë të agjërimit të së shtunës, që dënohej prerë nga riti roman. Pra, vetëm një dekadë pas ripajtimit për çështjet e dogmës së krishterë, që ishte arritur në koncilin e IV ekumenik, u rishfaqën divergjenca midis Romës e Bizantit. Kësaj radhe nuk bëhej më fjalë për çështje të besimit, por për probleme që dëshmonin qartë zhvillimin divergjent të të dy metropoleve.
Asgjë për t'u çuditur, pra, nëse papa i hodhi poshtë përfundimet e Quinisextum. Justiniani besoi për njëçastse mund ta shuanteshpejt konfliktin, sipas shembullit të gjyshit të tij. Ndaj dërgoi në Romë një përfaqësues me detyrë të zinte rob papën dhe ta sillte atë në Kostandinopojë për ta nxjerrë përpara gjyqit perandorak. Por nuk ishin më kohët e papa Martinit. Autoriteti i perandorit në Itali nuk qe më ai i pari dhe pozitat e papës ishin forcuar. Repartet ushtarake të Romës dhe ato të Ravenës iu kundërvunë ashpër planeve të të dërguarit të perandorit, aq sa ky i fundit mundi të largohej shëndoshë e mirë vetëm në sajë të zemërgjerësisë së papës. Kjo ishte një marrje revanshi mbi poshtërimin që papa kishte pësuar dyzet vjet më parë nga perandori bizantin. Por kësaj radhe perandori nuk mundi të merrte hak për poshtërimin e tij, pasi pas pak kohe ai u rrëzua nga froni.
Politika e dinastisë herakliane, e cila e bëri pronën e vogël të stratiotëve dhe të fshatarëve të lirë shtyllën kryesore të perandorisë, nuk mundi të pranohej nga aristokracia bizantine. Me Justinianin II politika e qeverisë mori një drejtim antiaristokratik veçanërisht të theksuar dhe qëndrimi i prerë e provokues i perandorit të ri, që nuk hezitonte të përdorte mjetet e dhunës, e ngriti tensionin në shkallën më të lartë. Burime lindore të mirë informuara dëshmojnë se qëndrimi i Justinianit e kërcënonte aristokracinë me asgjësim të plotë. Nga ana tjetër, disa nga masat e marra prej tij nuk i siguruan atij një mbështetje popullore. Politika e tij kolonizuese, ndonëse përputhej me nevojat e shtetit, ishte mjaft e rëndë për ata që goditeshin prej saj, të cilët shkuleshin me forcë nga atdheu i tyre dhe përplaseshin në vise të panjohura e të pabanuara. Për më tepër, qeveria e Justinianit II i ngarkoi me detyrime të rënda financiare shtetasit e vet sidomos për programet madhështore të ndërtimit që perandon i kishte shumë për zemër dhe për të cilat kërkonte të matej me homonimin tij të madh. Politika e pamëshirshme fiskale shkaktoi zemërimin e popullsisë kundër zyrtarëve të ngarkuar me financat, , që ishin shquar për brutalitetin e arrogancën e tyre. Aty nga fundi i vitit 695 shpërthen kryengritja kundër qeverisjes së Justinianit II dhe partia e të kaltërve ngriti në fronin perandorak Leoncin, strategun e themës së re të Heladës. Dy mëkëmbësit e Justinianit, sakellari Stefan dhe Logoteti Teodot u masakruan nga masat e revoltuara. Vetë Justinianit iu pre hunda. Paskëtaj, perandori i përmbysur u syrgjynos në Kerson, ku para tij kishte mbyllur vitet e tij të internimit papa Martini.