Historia nuk studion vetëm faktet materiale dhe institucionet; objekti i vërtetë i studimit të saj është shpirti njerëzor; ajo duhet të aspirojë të njohë atë që ky shpirt ka besuar, ka menduar, ka ndierë në periudhat e ndryshme të jetës së gjinisë njerëzore.
Në fillim të këtij libri, kemi folur rreth besimeve të lashta që njeriu kishte krijuar lidhur me fatin e tij pas vdekjes. Më pas kemi parë se si këto besime çuan në lindjen e institucioneve shtëpiake dhe të së drejtës private. Tani, na mbetet të shohim se cili ka qenë veprimi që këto besime kanë ushtruar mbi moralin e shoqërive primitive. Pa pretenduar që ky besim i lashtë të ketë krijuar në shpirtrat e njerëzve ndjenjat morale, të paktën mund të besojmë se ai u është bashkëngjitur atyre, për t'i përforcuar, për t'u dhënë një autoritet më të madh, për të siguruar sundimin dhe të drejtën e tyre për të orientuar sjelljen e njeriut e herë-herë edhe për ta çorientuar atë.
Besimet e epokave të para ishin në thelb shtëpiake; i tillë ishte edhe morali. Feja e asaj kohe nuk i thoshte dikujt, duke i treguar të ngjashmin e vet: ja vëllai yt. Ajo i thoshte: ja një i huaj; ai nuk mund të marrë pjesë në aktet fetare të vatrës tënde, ai nuk mimd t'i afrohet varrit të familjes tënde, ai ka perëndi të tjera, të ndryshme nga të tuat dhe ai nuk mund të bashkohet me ty përmes një lutjeje të përbashkët; perënditë e tua nuk e pranojnë adhurimin e tij dhe e shohin atë armiqësisht; ai është armiku yt.
Në këtë fe të vatrës, njeriu nuk lutet kurrë për të mirën e njerëzve të tjerë; ai u lutet perëndive të veta vetëm për veten dhe njerëzit e familjes së tij. Lidhur me veçimin e lashtë të njeriut gjatë lutjes gjatë kësaj të kaluare të largët, ka mbetur si kujtim një proverb grek. Në kohën e Plutarkut, egoistit vazhdohej fi thuhej ende: Ti i ofron flijime vatrës. Kjo donte të thoshte: Ti po largohesh nga bashkëqytetarët e tu, ti nuk ke miq, të tjerët nuk janë asgjë për ty, ti jeton vetëm për vete dhe për njerëzit e tu. Ky proverb është tregues i një kohe, kur çdo besim ishte i përqendruar vetëm rreth vatrës, ku bamirësia ishte e panjohur, ku horizonti i moralit dhe i dashurisë njerëzore nuk e kapërcente rrethin e ngushtë të familjes.
Është e natyrshme që ideja morale të ketë pasur fillimet dhe përparimet e saj si ide fetare. Zoti i brezave të parë të kësaj race, ishte tepër i vogël; pak nga pak, njerëzit do e zmadhonin atë; kështu morali, në zanafillën e vet, tepër i ngushtë dhe tepër i paplotë, do të shtohej pandjeshmërisht, derisa, nga përparimi në përparim, ai mundi të shpallte detyrën e dashurisë ndaj gjithë njerëzimit. Pikënisje e tij ishte familja dhe kjo detyrë, në sytë e njerëzve, u shfaq për herë të parë nën shtysën e veprimit të besimeve të fesë shtëpiake.
Le të përfytyrojmë për një çast fenë e vatrës dhe të varrit në epokën e lulëzimit të saj më të madh. Përmes saj, njeriu e sheh hyjninë fare pranë vetes. Ajo është e pranishme, ashtu si vetë ndërgjegjja, edhe në veprimet më të vogla të tij. Kjo qenie e brishtë gjendet nën vëzhgimin e një dëshmitari, i cili nuk ia ndan kurrë vështrimin. Ai nuk ndihet kurrë vetëm. Në krah të tij, në shtëpinë e tij, në arën e tij, ai ka njëherazi mbrojtës që e mbështesin në veprimtarinë e jetës dhe gjykatës, për ndëshkimin e fajeve të tij. "Larët, thonë romakët, janë hyjni të frikshme, të ngarkuara për të ndëshkuar qeniet njerëzore dhe për të vigjiluar mbi gjithçka që ngjet brenda shtëpive të tyre." "Penatët, thonë ata më tej, janë perëndi që na japin mundësi të jetojmë; ata na ushqejnë trupin dhe na ndreqin shpirtin
Romakëve u pëlqente që vatrën ta quanin të dëlirë dhe besonin se ajo i urdhëronte njerëzit të qëndronin të dëlirë. Në sytë e saj nuk duhej të kryhej asnjë veprim, materialisht apo moralisht i papastër.
Duket se idetë e para rreth gabimit, ndëshkimit, larjes së mëkatit, kanë ardhur pikërisht prej këtu. Njeriu që ndihej fajtor, nuk mund t'i afrohej më vatrës së tij; perëndia e saj e largonte atë. Gjithkush që kishte derdhur gjak, nuk kishte më kurrfarë të drejte për të bërë flijime, libacione, lutje, e as të ofronte kurrfarë ushqimi të shenjtë mortor. Zoti ishte aq i rreptë, saqë nuk pranonte asnjë ndjesë; ai nuk bënte dallim mes vrasjes pa dashje dhe krimit të paramenduar. Dora e njollosur me gjak nuk mund të prekte më sendet e shenjta. Në mënyrë që njeriu të mund të rifitonte kultin e mëparshëm dhe të rigjente përsëri perëndinë e vet, ai duhej që të paktën të spastrohej nëpërmjet ceremonisë së larjes së mëkatit. Kjo fe e njeh mëshirën; ajo ka rite për të fshirë ndotjet e shpirtit; sado e kufizuar dhe e papërpunuar që mund të ishte, ajo dinte të ngushëllonte njeriun edhe për fajet e kryera.
Edhe pse nuk i njeh aspak detyrat e bamirësisë, ajo i përcakton, më së paku, njeriut, me qartësi të admirueshme, detyrat e tij familjare. Ajo e bën martesën të detyrueshme; beqaria konsiderohet krim përkundrejt një feje që, vijimësinë e familjes, e ka kthyer në një prej detyrave më kryesore dhe më të shenjta mes gjithë detyrave të tjera. Por bashkimi që ajo urdhëron, mund të përmbushet vetëm në prani të hyjnive shtëpiake; ky është bashkimi fetar, i shenjtë, i pazgjidhshëm, midis bashkëshortit dhe bashkëshortes. Njeriut nuk duhet t'i shkojë ndër mend se atij mund t'i lejohet të braktisë ritet dhe ta kthejë martesën thjesht në një kontratë me mirëkuptim të dyanshëm, sikurse do të ndodhte rreth fundit të shoqërive greke dhe romake. Një gjë të tillë, feja e lashtë e ndalon dhe nëse njeriu guxon të bëjë këtë veprim, ajo e ndëshkon. Djali që lind nga një bashkim i tillë konsiderohet bastard, domethënë një qenie që nuk ka vend rreth vatrës; ai nuk ka të drejtë të kryejë kurrfarë akti të shenjtë; ai nuk mund të lutet.
E njëjta fe vigjilon me kujdes edhe mbi pastërtinë e familjes. Në sytë e saj, faji më i rëndë që mund të kryhet është tradhtia bashkëshortore. Rregulli i parë i kultit është që vatra të përçohet nga ati tek i biri; mirëpo, tradhtia bashkëshortore trondit rendin e lindjes. Një rregull tjetër është që në varrin e familjes vendosen vetëm pjesëtarët e familjes; djali i lindur nga një tradhti bashkëshortore është një i huaj që nuk varroset në këtë varr. Nëse kjo ndodh, atëherë dhunohen të gjitha parimet e besimit; kulti ndyhet, vatra bëhet e papastër, çdo dhurim që i ofrohet varrit kthehet në përdhosje. Akoma më tej: tradhtia bashkëshortore thyen vazhdimësinë e trashëgimtarëve; familja, pa dijeninë e njerëzve të gjallë, shuhet dhe për të parët nuk ka më lumturi hyjnore. Kështu hinduja thotë: "Djali i lindur nga tradhtia bashkëshortore asgjëson, në këtë jetë dhe në tjetrën, dhurimet e shenjta që u ofrohen shpirtrave të të vdekurve.
Ja pra se cila është arsyeja që ligjet e Greqisë dhe të Romës i njohin babait edhe të drejtën për të mos pranuar fëmijën e porsalindur. Ja pra se përse ato janë aq të ashpra, aq të pamëshirshme ndaj tradhtisë bashkëshortore. Në Athinë, bashkëshortit i lejohej të vrasë fajtorin. Në Romë, burri, gjykatës i së shoqes, e dënon atë me vdekje. Kjo fe ishte aq e rreptë, saqë njeriu nuk kishte madje as të drejtën për të falur dhe në mungesë të dënimit me vdekje, ai ishte i detyruar të poshtëronte, publikisht, gruan e tij.
Ja pra se cilat ishin ligjet e para të moralit të sanksionuar shtëpiak. Ja pra, veç ndjenjës së natyrshme, një fe e ashpër, që i thotë burrit dhe gruas se ata janë të bashkuar përgjithnjë dhe se ky bashkim është i mbarsur me detyrime të rrepta, harresa e të cilave sjell pasoja tejet të rënda, si në këtë jetë ashtu edhe në tjetrën. Prej këtu rrjedh karakteri serioz dhe i shenjtë i bashkimit bashkëshortor, që gjejmë te njerëzit e lashtësisë si edhe pastërtia që familja do të ruante për një kohë të gjatë.
Ky moral shtëpiak përcaktonte edhe detyra të tjera. Ai i thotë bashkëshortes se ajo duhet të nënshtrohet, dhe bashkëshortit se ai duhet të urdhërojë. Ai u mëson të dy ve se ata duhet të respektojnë në mënyrë të ndërsjellë njëri-tjetrin. Gruaja ka të drejta; ajo ka vendin e saj rreth vatrës; ajo ka për detyrë që të kujdeset që zjarri të mos shuhet. Mbi të gjitha ajo duhet të tregohet e kujdesshme që ai të mbetet i pastër; ajo i lutet, ajo i ofron atij flijime. Pra, ajo ka kështu edhe karakterin e saj të shenjtë. Atje ku ajo nuk është, kulti shtëpiak është i paplotë dhe i pamjaftueshëm. Për grekun, "një vatër pa grua" është fatkeqësi e madhe." Te romakët, gjatë ofrimit të flijimit, prania e gruas është aq e nevojshme, saqë prifti, i mbetur i ve, humbet funksionin e tij.
Mund të mendohet se, respekti i madh që s'ka reshtur kurrë së shfaquri për nënën në gjirin e familjes greke dhe romake, buron pikërisht nga roli i përbashkët priftëror shtëpiak që burri dhe gruaja ndanin mes tyre. Prej këtu vjen edhe fakti që gruaja gëzonte në familje të njëjtin titull si edhe i shoqi i saj: latinët thoshin paterfamilias dhe materfamilias, grekët, hindutë grihapati, grihapatni. Gjithashtu prej këtu buron edhe formula që gruaja shqiptonte gjatë ceremonisë së martesës romake: Ubi tu Caius, ego Caia, formulë e cila tregon se, të paktën, në rast se në shtëpi nuk ka një pushtet të barabartë, aty duhet të ketë dinjitet të barabartë.
Për sa i përket djalit, kemi parë se ai i nënshtrohej autoritetit të të atit, i cili mund ta shiste dhe ta dënonte me vdekje. Por edhe ky djalë ka rolin e tij në kult; gjatë ceremonive fetare ai përmbush një funksion; prania e tij, në ditë të caktuara, është aq e domosdoshme, saqë romaku që nuk ka djalë është i detyruar që, artificialisht, vetëm për ato ditë, të birësojë një, në mënyrë që ritet të përmbushen. Ja pra çlidhje të fuqishme kishte vendosur feja mes babait dhe të birit! Besohet se në varr vazhdon një jetë e dytë, e cila do të jetë e lumtur dhe e qetë, vetëm nëse ushqimi mortor do të ofrohet rregullisht. Kësisoj, babai është i bindur se fati i tij pas kësaj jete do të varet pikërisht nga përkujdesjet që i biri do të tregojë për varrin e tij, ndërsa nga ana e tij, djali është i bindur se i ati pas vdekjes do të kthehet në një perëndi, së cilës ai do t'i drejtojë lutjet.
Respekti dhe dashuria e ndërsjellë që këto besime fusnin në gjirin e familjes kuptohen lehtë. Njerëzit e lashtësisë u jepnin virtyteve shtëpiake emrin mëshirëplotë: nënshtrimi i birit ndaj të atit, dashuria që ai kishte për të ëmën, të gjitha këto ishin veprime mëshirëplote, pietas erga parentes; dashuria e babait për fëmijën e tij, ëmbëlsia e nënës për të, edhe këto ishin veprime mëshirëplote, pietas erga liberos. Në familje gjithçka ishte hyjnore. Ndjenja e detyrës, dashuria natyrore, ideja fetare, të gjitha këto shkriheshin së bashku dhe ktheheshin në një fjalë të vetme.
Ndoshta mund të duket e çuditshme që dashuria për shtëpinë mund të radhitet mes virtyteve; te njerëzit e lashtësisë ajo ishte e tillë. Në shpirtin e tyre kjo ndjenjë ishte e thellë dhe e fuqishme. Shihni Anchisin, i cili ndonëse sheh që Troja përpihet nga flakët, nuk pranon të braktisë shtëpinë e tij të vjetër. Shihni Uliksin, të cilit edhe pse i ofrojnë thesare të pafund e madje edhe vetë pavdekësinë, ai kërkon vetëm të rishohë qoftë edhe një herë të vetme zjarrin e vatrës së tij. Le të vijmë deri te Ciceroni; ai. që flet tani, nuk është më poeti, por burri i shtetit: "Këtu është feja ime, këtu është raca ime, gjurmët e etërve të mi; nuk arrij të kuptoj se ç'gjë e këndshme mbush këtu zemrën dhe ndjenjat e mia." Nevojitet që përmes mendimit të zhvendosemi në gjirin e brezave më të lashtë, për të kuptuar se sa të fuqishme dhe të gjalla ishin këto ndjenja, edhe pse, tashmë, në kohën e Ciceronit, ato qenë dobësuar mjaft. Sot, për ne shtëpia nuk është veç një banesë, një strehë; dalim prej saj dhe e harrojmë atë pa vështirësi dhez edhe në ato raste kur ndihemi të lidhur me të, kjo është pasojë e forcës së zakonit dhe kujtimeve që ajo na ngjall. Sepse për ne, feja nuk është aty; zoti ynë është zot i gjithësisë dhe atë e gjejmë kudo. Te njerëzit e lashtësisë ndodhte ndryshe; ata e gjenin hyjninë kryesore brenda shtëpisë së tyre, në të ata gjenin zotin e vërtetë, atë zot që i mbronte individualisht, që u dëgjonte lutjet dhe u përmbushte dëshirat. Jashtë shtëpisë, njeriu nuk e ndiente më perëndinë e tij; perëndia e fqinjit ishte një perëndi armiqësore ndaj tij. Pra, në atë kohë, njeriu e donte shtëpinë e tij njëlloj sikur ajo të kish qenë kisha e tij.
Nisur nga sa thuhet sipër, nuk mund të themi se besimet e epokave të hershme nuk kanë pasur ndikim mbi zhvillimin moral të njerëzimit tonë. Perënditë e tyre urdhëronin ruajtjen e pastërtisë morale dhe ndalonin gjakderdhjen; nocioni i drejtësisë, edhe pse nuk ka lindur nga ky besim, të paktën është përforcuar prej tij. Këto perëndi u përkisnin bashkërisht gjithë pjesëtarëve të së njëjtës familje; kësisoj, familja u gjend e bashkuar nga një lidhje e fuqishme dhe të gjithë pjesëtarët e saj mësuan të duheshin dhe të respektoheshin në mënyrë të ndërsjellë. Perënditë jetonin në gjirin e çdo shtëpie; njeriu e deshi shtëpinë e tij, banesën e tij, të qëndrueshme mbi tokë dhe në kohë, si diçka të trashëguar nga të parët, të cilën ai ua linte fëmijëve të tij, si një vendkult të shenjtë.
Morali i lashtë, i rregulluar nëpërmjet këtyre besimeve, nuk e njihte bamirësinë; por ai nguliste, më së paku, virtytet shtëpiake. Te kjo racë e lashtë njerëzish, fillimi i moralit shënohet nga veçimi i familjes. Familja shfaqi detyrat, ato ishin të qarta, të prera, të ashpra, por të lidhura pas një rrethi të ngushtë. Në vijim të këtij libri do të na duhet të vëmë në dukje karakterin e ngushtë të moralit fillestar; pasi shoqëria qytetare, e themeluar më vonë mbi të njëjtat parime, do të mbartte mbi vete të njëjtin karakter, gjë që bën që mjaft tipare të veçanta të politikës së lashtë, të shpjegohen me këtë fakt.