Motivet dekorative të kodikut të 5-të të Vlorës

Kodiku është katërungjijsh me 308 fletë pergameni dhe me disa perikope ungjijsh nga fundi, me tekst në një kolonë, me format 23 x 18 cm dhe me 22 rreshta për faqe. Grafinë e ka me shkronja të vogla korsive të tipit të vjetër, ngjyrë kafe, titujt e ungjijve, të kuq.

Kodiku ruan dhjetë faqe me kanone, katër vinjeta dhe iniciale, të vizatuara me motive të ndryshme. Përveç këtyre, kodiku stoliset me katër figura të ungjillorëve, të cilat janë pikturuar në letër dhe ngjitur mbi faqet e pergamenit, para fletës fillestare të çdo ungjilli. Këto figura në miniaturë, duke qenë të një moshe më të re se kodiku, do t'i trajtojmë më vonë simbas radhës kronologjike.

Përveç figurave, më interesante, ndër dekoret e këtyre dy kodikëve, paraqiten kanonet e Eusebit, të cilat në pjesën e sipërme stolisen me nga një fushë katrore të pikturuar, me përmasa 15,5 x 11 cm secila dhe të mbështetura mbi tri kolona. E mesit përbëhet prej dy shufrash të lidhura me anësoret cilindrike. Ato të Kodikut të 4-t të Beratit janë mbështetur vetëm mbi dy kolona anësore cilindrike, të gjitha me kapitale, bazamente e ornamente. Në këta dy kodikë disa nga fushat e stolisura të kanoneve përfshihen nga të trija anët prej brezash të ngushtë me motive vegjetale të stilisura. Në brendësinë e tyre ndahen në skema të ndryshme gjeometrike, si p.sh. në formë gjysmërrethi, i cili anash formon dy trikëndësha dhe, në mes, ka formë spate mesjetare gjysmërrethi.

Brenda këtyre skemave të mëdha ka të tilla më të vogla. Për shembull, brenda formës së spatës gjysmërrethi janë krijuar dy forma sovajkash në pozicion të pjerrët, mbështetur mbi dy kolonat anësore, ose, në mesin e fushës është krijuar një skemë në formë dardhe me dy breza anash që kanë formë gjysmërrethi, skajet e të cilëve mbështeten mbi kapitalet e kolonave.

Disa nga sipërfaqet e skemave gjeometrike dhe të brezave që i formojnë ato janë stolisur me motive prej kokëza lulesh jasemini të bardhë me një pikë të kuqe në mes, me motive boçesh, ende të paçela ngjyrë të gjelbër të ndritshme, të verdhë e lule rozë ose me trikëndësha të vegjël. Kornizat e tyre, në dlsa raste kanë forma rozetash me një lulkë në mes. Të gjltha këto përfshihen prej rrathësh të mëdhenj ose të vegjël. Motivet në fjalë kanë ngjashmëri me dekoret e mozaikëve paleokristianë, sl, p.sh., me ato të qemerit në Mauzolenë e Kostandinit në Romë.

Në fushat e kanoneve të pikturuara hasim dhe motivin e zemrës së stilizuar që trashëgohet nga kodi më i vjetër I Beratinus.

Në fushën e Kanonit lulet në formë zemre të stilizuara janë pak të zgjatura dhe me pozicionet e tyre formojnë rrathë të mëdhenj, që shkelin e shkelen nga të katër anët prej rrathësh të tjerë me distancë të njënjëshme, duke krijuar një skemë gjeometrike të thurur prej rrathësh të harmonizuar me simetri.

Ky motiv që gjendet në motivet paleokristiane, si, për shembull, i gdhendur në një brez mermeri në Shën Sofi të Kostandinopojës, njihet si i zakonshëm në vendin tonë, sepse, përveç që ruhet si dekor në kodet e Beratit e të Vlorës, të shek. X-XI, e hasim edhe në pikturën murale në Ristoz të Mborjes, në skenën "Guri", gjithashtu të gdhendur në dru, në dy ikonostaset më të vjetra të vendit tonë, ka mundësi, më të vjetrit në Ballkan, në kishën e Shën Mërisë së Maligradit, me shumë të ngjarë i pari i vitit 1345 dhe i dyti i vitit 1369. Gjithashtu, haset i punuar me stampë në mbulesën prej metali të ikonës së Pantokratorit dhe të Shën Mërisë, të ikonostasit të katedrales së Beratit, punë të shek. XIV, si dhe në latimet në gurë.

Fushat e stolisura të kanoneve, shtresën e parë e kanë të kuqe, të dytën, e cila mbulon të parën, prej ari të shkrirë. Ndriçimi i saj evidencon bukur motivet lulore të stilizuara prej lulesh me gjethe blu saks ose të gjelbra, motivet në formë kryqi ose zemre, që harmonizohen me simetri, një blu e dy të gjelbra ose kokat e luleve me pesë petale, tri blu e dy të gjelbra, si dhe anasjelltas. Meqë linjat e rrathëve të mëdhenj ose të vegjël, që përfshijnë këto motive, të shumtën e rasteve janë blu, ndërsa ndër motivet ka dhe pak ngjyrë të kuqe të errët, jeshile të errët, në këto fusha mbizotëron bluja.

Të gjitha linjat përkufizuese të skenave, që janë të kuqe, si dhe ato të rrathëve, që janë blu, ato të motiveve të ndryshme lulore, që janë blu saks ose të gjelbra, përshkohen në mes prej linjash shumë të holla të bardha, te gjethet e gjelbra të verdha. Këto linjëza të shkurtra ndahen njëra nga tjetra prej dy pikash të bardha, ngjyrat e çelta të të cilave e gjallërojnë gamën e përgjithshme, i zbusin ngjyrat e errta, dhe i evidencojnë më bukur format e motiveve. Këto motive lulore njihen si të zakonshme në miniaturën bizantine të librit dhe shfaqen aty rreth gjysmës së shek. X, duke vazhduar gjatë shekujve XI-XII.

Në llnjën përkufizuese të poshtme të fushave të stollsura të kanoneve që del anash si shufër janë pikturuar varur nga një kemtar (thimiaton) ose njëfarë objekti që u përngjan kurorave mbretërore me gurë të çmuar. Kurse mbi linjën e sipërme përkufizuese të këtyre fushave të stollsura të kanoneve ose të vlnjetave janë dhënë nga një kantere antike e vonë, një shatërvan ose një lule e stilizuar me frut si të luleshtrydhes. Të gjitha këto janë kompozuar si në motivet antike, me shpendë anash, si pëllumb, rosë, thëllëzë malore ose gjel i stilizuar pallua, zog pallol ose pulë peshqish. Një kantare të tillë të kompozuar me dy pëllumba anash si ajo e Kodikut të 5-të të Vlorës, mund ta shohim pothuajse njësoj në mozaikun e Shën Vitallt të Ravenë dhe në mozaikët tanë paleokristianë etj.

Në kanonet e Kodlkut të 5-të të Vlorës, disa nga këta shpendë, qëndrojnë mbi linjën përkuflzuese të fushës së stolisur, disa të tjerë, më lart, mbi fushën e pastër të pergamenit, kurse në kanonet e Kodlkut të 4-t të Beratit të gjithë shpendët qëndrojnë mbi fushën e pastër të pergamenit, duke mos i prekur këmbët mbl llnjën përkufizuese të fushës së plkturuar. Qëndrimi i shpendëve me këmbë mbi pergamen të pastër dëshmon për një kohë më të vjetër të pikturlmlt të kanoneve, gjë që tregon se Kodlku i 4-t i Beratit është pak më i vjetër nga Kodiku i 5-të i Vlorës.

Shpendët në mlnlaturë me madhësi prej 3 cm, ndonëse më pak të stilizuara, si pëllumbat, rosat e thëllëzat, kanë tipare natyrore në punimin e imtësive, si, p.sh., në punimin e sqepave të kuq, ose të thonjve të zinj mbi glshtërinjtë e Imët, të kuq. Me shumë elegancë është realizuar qëndrimi i këtyre shpendëve, të cllat qëndrojnë me kthyer kokën pas, duke u zgjatur për të pirë ujë në shatërvan, duke qëndruar me një këmbë ose duke kruajtur kokën me këmbë.

Vetëm rosat qafëgjata dhe pëllumbat kanë ngjyrë më të çelët, rosat kafe dhe pëllumbat lilak, kurse shpendët e tjerë i kanë fletët me ngjyra të errëta, të gjelbër, blu, thëllëzat kafe të errët. Ngjyrat në to janë përdorur në mënyrë dekorative me qëllim që të korrespondojnë me ngjyrat e fushës, për të arrltur një gamë unike. Shpendët në kanonet e Kodikut të 4-t të Beratit janë plkturuar në mënyrë më të stilizuar, gjë që tregon se ky kodik është pak më i vjetër se Kodiku i 5-të i Vlorës.

Rosat dhe pëllumbat e pikturuar në këto kanone njihen si elementë me prejardhje nga tradita e pikturçs së librit të Armenisë, që ka arritur te ne nëpërmjet qendrave të mëdha të Bizantit, sepse në atë kohë ka qenë kulmi i ndlkimit të Lindjes në Bizant.

Kolonat e kodeve kanë formë cillndrike, po jo me plastikë të theksuar. Ato janë ngjyrë kafe të çelët ose të errët, të murme ose të gjelbër të errët, ose të kuqe të zbardhur, me damarë të errët ose të çelët, për të dhënë idenë e mermerit, megjithëse nuk e arrijnë atë efekt.

Kapitalet e kolonave të Kodikut të 5-të të Vlorës përbëhen prej dy pjesësh, kur pjesa e sipërme është e gjelbër, ajo e poshtmja është blu dhe anasjelltas. Këto, si dhe bazamentet, janë ploçake, por me lule të stilizuara, gjë që dëshmon për vjetërslnë e këtyre dekoreve. Për këto tipare, stolisjet e këtyre kanoneve duhet të jenë ndër të parat e këtij lloji në miniaturën e librit mesjetar në territorin e Perandorisë Bizantine.

Faqet fillestare të çdo ungjilli të kodikëve në fjalë stolisen me nga një vinjetë në formën e pi-së greke, me përmasa 10,4 x 1,7 cm, përkufizuar prej brezash të ngushtë me kokëza lulesh si ato të jasemlnit ose me motive në formë trekëndëshash.

Si fushat e kanoneve, edhe ato të vinjetave stolisen me koka lulesh blu ose të gjelbra, sfondi I të cilave ka mbetur i kuq sepse shtresa e sipërme ari është fshirë thuajse fare. Vinjetat në anën e slpërme stolisen me pëllumba dhe mëllënja të zeza, realizuar në mënyrë elegante.

Faqja tre e Kodikut të 5-të të Vlorës përkufizohet edhe me një shirit katërkëndësh, që përfshin gati të gjithë faqen e shkruar të pergamenlt, mbushur me lule si ato të fushave të kanoneve, të përfshlra edhe këto prej rrathësh, dhe të lidhura me njëra-tjetrën me anën e një linje me gjethe blu e të gjelbra.

Me shumë elegancë paraqiten të stolisura edhe katër inicialet e Kodikut të 5-të të Vlorës, me ngjyra blu, të kuqe dhe të gjelbër, madhësia e të cilave shkon 2,2-3,4 cm.

Është I njohur fakti që miniaturistët në Bizant fillojnë t'i kushtojnë një vëmendje të madhe stolisjes së kanoneve me dekore qysh nga gjysma e shek. X dhe, sidomos, gjatë shekujve XI e XII.

Mundësia e datimit të tyre në gjysmën e shek. X përjashtohet, sepse fushat e stolisura i kanë kanonet të mbushura me koka e petale lulesh, gjë që njihet si një karakteristikë e shekujve XI e XII, atëherë kur zbukurimet mbulojnë sipërfaqe të mëdha në kornizat e shkrimeve dhe të vinjetave. Por që të dy kodikët tanë të datohen pak më hershëm, na flasin tiparet që karakterizojnë dekoret e tyre, slç janë ato me forma gjeometrike, lulet e stilizuara, trajtimi i shpendëve në mënyrë të stilizuar dhe qëndrimi i disave prej tyre, pa i prekur këmbët mbi linjën përkufizuese të fushës së pikturuar, sfondi ngjyrë arl, pikturimi i të gjithave me finesë të theksuar, trajtimi i kapiteleve të kolonave me lule të stilizuara etj. Për këto tipare që tregojnë një trashëglmi jo të plotë të elementëve nga tradita e artit të antikltetit, Kodlku I 5-të I Vlorës ka shumë të ngjarë që t'i atribuohet gjysmës së parë të shek. XI. Në favor të këtlj datimi flasin edhe motivet, si dhe grafika e Kodikut Gr. 519 të Bibllotekës Nacionale të Parisit, që mban datën 1007, të cilat përputhen plotësisht me atë të Kodikut të 5-të të Vlorës. Kurse motivet e Kodlkut të 4-t të Beratit, për arsye të elementëve më të shumtë antikë, ka shumë mundësl të jenë të një kohe pak më të hershme nga ato të Kodikut të 5-të të Vlorës dhe duhet t'i atrlbuohet viteve të fundit të shek. X.