Rrëfimi i parë i udhëtimit ballkanik, në tëcilin Lëzhani shfaqgjithë madhështinë e talentit të tij prej vëzhguesi, prej përjetuesi kujtimesh... Së bashku me të, ne përballemi me jetën e udhëtarit në Perandorinë Osmane, me formalitetet, me problemet e shoqërimit dhe të strehimit. Para nesh shpalosen peizazhe, skena të vogla vijnë e futen në dekorin e hedhur shpejt e shpejt në letër. Por Lëzhani ka vetëm njohuri fillestare të rumanishtes dhe të turqishtes dhe, kur nuk gjenden përkthyes, ai mjaftohet me mprehtësinë e vështrimit të tij dhe me shpjegimet e mbështetura në analogji herë-herë të guximshme. Rrëfimi ndërpritet befas në prag të Luginës së Trëndafilave për të kaluar në një përsiatje më të përgjithshme dhe më politike. Vëzhgimet e para të Lëzhanit për sistemin administrativ osman dhe për aftësinë e këtij të fundit për të bërë reforma janë të ashpra. Ato mbartin gjurmët e leximeve të tij të mëparshme, në mënyrë të veçantë të Blankit . Gjatë udhëtimeve të tij të mëvonshme, ai priret ta ngjyrosë gjykimin e tij të parë.
Është e pamundur të shkosh nga njëri qytet binjak te tjetri, që mbulojnë dy brigjet e Danubit të Poshtëm, pa u shtangur e madje pa u hutuar paksa nga kalimi i beftë nga njëri qytetërim te tjetri. Turistit ose tregtarit që, nga kuverta e vaporit me avull Szecheny, hedh një vështrim të mërzitur mbi linjën e gjatë dhe valëzuese të brigjeve bullgare apo mbi bregun e sheshtë që tretet në veri, as që mund t'i shkojë ndër mend, duke vështruar në të majtë të tij shtëpitë e bardha të Xhurxhevos dhe në të djathtë njëzet minaret e Rusesë, se në njëfarë mënyre ndodhet në kufirin e dy botëve. Kontrasti është mbërthyes vetëm për udhëtarin që merr një kaike turke në Xhurxhevo, rrëzë magazinave të doganës, dhe zbret një orë më pas në qytetin bullgar.
Shërbimi i komunikacionit midis dy qyteteve kryhet me anën e kaikxhinjve turq, ose më mirë nga një pronar plak i kaikes që është bërë pronar i gjithë varkave të kalimit dhe që ka monopolizuar kalimin e lumit, çka përbën shqetësim për njerëzit. Lundrimi në lumin e madh paraqet pak vështirësi, pavarësisht nga rrjedhat e shumta të formuara nga ishujt lymorë që fshehin portin e Xhurxhevos. Më kryesorët janë ai i Ramadanit dhe i Slobodzies, emra fare të panjohur, por që lufta e Orientit u dha atyre një ndriçim të përgjakur. Ata u pushtuan nga Rusia, plumbat e pushkatarëve të saj shkaktuan viktima deri në pijetoret e mëhallave* të Rusesë; por me lartësitë gëlqerore të bregut të djathtë, të pushtuara nga artileria turke, ata iu morën ushtrisë së bardhë pas përleshjesh të ashpra. Ushtarët shqiptarë, që i përkisnin ushtrisë së parregullt, treguan në këtë dyluftim sa guxim aq dhe mosbindje; do të duhej nxjerrja e një urdhër dite për t'i detyruar të hiqnin dorë nga zakoni i tyre i vjetër për të varur koka të prera në qemer të shalës së kalit dhe, kur i njoftuan, në fushimin e tyre, në ishullin e Ramadanit, për vendimin për çarmatim, ata dhanë një përgjigje të fuqishme dhe krenare. Omer Pasha nuk ndodhej aty. Ai ishte zëvendësuar nga një pasha i paditur dhe i ashpër, siç janë gati të gjithë gjeneralët turq: në vend që t'i bënte ata ushtarë të patrembur dhe të hutuar t'i thërrisnin mendjes, lëshoi mbi ta egjiptianët gjysmë të egër, të mbështetur nga artileria. Arnautët, të grirë nga breshëri plumbash, pa mundur as t'u përgjigjeshin, as t'u shmangeshin, patën njëqind e tridhjetë të vdekur dhe, çka ishte më e keqja për lindorët, dorëzuan pushkët e tyre të gjata dhe u kthyen, duke ngrënë veten me dhëmbë, në thellësi të maleve të tyre.
Në Ruse mbërrin mes këtyre kujtimeve tragjike dhe të freskëta, përballë një truproje, ku paraqit pasaportën, e cila i dërgohet menjëherë pashait. Turqit, duke u qytetëruar, kanë përshtatur gjithçka që mundin nga kërkesat dhe ngatërresat e burokracisë sonë, por kanë shtuar një amendament të bekuar për të huajt: shërbimin falas, ose pothuajse falas. Nuk flas për Kostandinopojën, qendër e një sistemi tatimor, të cilit do t'i kthehem shpesh, por për provincën. Kam udhëtuar shumë aty dhe duhet të them, për nder të turqve, se është i vetmi vend i Europës ku vizat nuk më kanë kushtuar asnjëherë: një tesqere (pasaportë) paguhet rreth një frangë, një lejë për të gjuajtur për gjashtë muaj, gati po aq; sa u takon bujurulldive, pasaporta të veçanta, që u japin udhëtarëve disa të drejta mbi rekuizimet dhe i vënë nën mbrojtjen vetjake të autoritetit që i lëshon, ato m'u dhanë gjithmonë falas. Një nga tiparet e karakterit turk, që bie më shumë në sy, është dinjiteti vetjak: një bakshish do të pranohej gjithmonë me kënaqësi, por ai nuk do të kërkohej pothuajse kurrë. Kur e krahason këtë me bezdinë dhe mërzinë e pamasë që shkakton burokracia e nivelit më të ulët e vendeve që lamë pas, me nëpunësit e mjerë të kufijve moldavo-vllahë, të detyruar të shtrijnë dorën për të kërkuar lëmoshë një bakshish që të plotësojnë pagat qesharake, ndien nevojën t'i kundërvihesh përshtypjes së parë që pate për krahinat e bukura rumune dhe të kuptosh se nuk është aq një ves kombëtar sesa një pasojë logjike e një sistemi administrativ që organizon vjedhjen lart, të lypurit poshtë dhe arbitraritet kudo.
Ruseja është një qytet tërësisht turk dhe, si i tillë, është tepër i papëlqyer për udhëtarin që sapo ka lënë rehatinë europiane të qyteteve vllahe dhe mikpritjen e hijshme të rumunëve. Po zgjedh nga shtypi, duke i përkthyer, disa rreshta të një udhëtimi të sotëm, që, përveç pak humori të keq, janë të sakta si një fotografi:
Dyer tëmbyllura, dritaremehekura, aty-këtu ndonjëqen çalaman që ngrohet në diell, një endacak i veshur me rrecka, një pëllumb që përplas krahët: ja ky është një qytet turk, ja, ky është Ruseja. Mallrat tregtare tregojnë më pak mirëqenie sesa nevoja të mjerueshme: ato janë llulla, zarzavate tëvyshkura,fruta të papjekura, erëza të mykura. Pastaj disa çifutë që lavdërojnë me sa zëqëkanësherbetet trengjyrëshe, që freskojnë kalimtarët për dhjetë para8.
Në kafenenë e parë që hymë, gjetërn disa turq të cilit dinin rumanisht, sepse njëri prej tyre kishte komanduar një qytet të Moldavisë në kohën e Kyçyk Ahmetit9 dhe sot ishte kafexhi; një tjetër kishte qenë oficer artilerie (topçibashi) në Galac dhe tani e kalonte ditën në kafene, duke qenë mysafir i përjetshëm dhe i patundur i të parit. Sic transit gloria mundi. Disa tuba llulle prej dermocz10 ose prej shelgu, disa rrogoza tërëvrima të zeza, gjurmë të hirit të ndezur, të rënë nga llullat nga tundja e kokës e pirësve të përgjumur, ja ky ishte mobilimi patriarkal i atyre tempujve të dembellëkut osman, ku kafeja dhe çibuku zëvendësonin shpesh ushqimin, dhe vinin në gjumë shqetësimet e myslimanit për çështjen e Orientit, duke e ngushëlluar me të kaluarën e tij të ndritur.
Ulur mbi një rrafshnaltë gëlqerore që zbret pingul drejt Danubit dhe Lomit, Ruseja është një qytet lufte, me fortifikim modern, me një mur katërkëndësh dhe një kështjellë, nëse mund ta quajmë kështu Diç Kanenë11, që komandon rrugën e Silistrisë. E gjithë kjo dominohet nga një rresht bregoresh, në pikat kulmore të të cilave, Levend dhe San-Tepe12, janë vendosur topa artilerie që do ta mposhtnin kullën në disa orë. Muri rrethues dhe bateritë m'u dukën në gjendje të rrënuar dhe, së fundi, katërmbëdhjetë topa të bukur krejt të rinj, me vulën e sulltanit, të sjellë rishtas nga Xhurxhevo që turqit sapo e kishin lënë, dergjeshin të braktisur përgjatë ranishtës së Danubit. Një nga miqtë e mi vllahë, të cilin e takova përsëri në Ruse, më ofroi duke qeshur të më shiste disa prej tyre: "Të jeni i sigurt, më tha ai, se mund t'i ngresh këtë natë dhe t'i mbartësh në Xhurxhu pa i shqetësuar aspak zotërinjtë tanë kryezotër." Megjithatë, duhet të them, se në një udhëtim të dytë në Ruse nuk i pashë më në ranishte.
Kur mbërrita në Ruse, e gjeta plotësisht të çorganizuar gjithë administratën turke. Ish-guvernatori Sait Pasha, ishte larguar nga detyra, me sa më duket, nën akuzën e shpërdorimit të saj, dhe defterdari ishte në burg për të njëjtën arsye. Qeveria bën nganjëherë shembuj duke marrë masa të tilla, por pa mundur të trembë një trupë nëpunësish nga të cilët një apo dy në dhjetë do të mund të paraqiteshin pa frikë para një komisioni hetues. "Ka vjedhur shumë?" pyeta nënkonsullin e Prusisë, zotin Kalish, funksionar pak turkofil, si pothuaj gjithë pjesa tjetër e funksionarëve europianë që takova në Orient. "Nuk është kjo, m'u përgjigj zoti Kalish, me sa duket nuk i ka ndarë si duhet me eprorët e tij." Pashai i ri, Izmeti, ish-guvemator ushtarak në Anatoli, ishte një burrë rreth të pesëdhjetave, administrator energjik, të cilit Ruseja i detyrohej për një polici të vetme në Turqi. Nuk kishte asgjë të tepruar, për sa i përket punës së tij me policinë, në artikujt lavdërues, të botuar në dy gjuhë tek Annonciateur roumain, gazetë zyrtare e Vllahisë (artikuj që, duhet thënë, nuk mund të dilnin veçse nga kabineti i veçantë i pashait).
Duke qenë se kisha për t'i kërkuar Shkëlqesisë së Tij të dhëna statistikore dhe një bujurulldi, shkova, në shoqërinë e nënkonsullit, ta vizitoja. U ngjitëm në katin e parë të një pallati ose konaku të rrënuar, i cili nga jashtë i ngjante ndërtesës së vjetër të një stacioni të qyteteve të vogla të Francës: brenda kishte më tepër pamje dhe sidomos diçka piktoreske, falë arnautëve të shumtë dhe zaptijeve që mbushnin oborrin. Aty gjeta tiparet e të gjithë konakëve të pashallarëve turq; nuk kam parë as edhe një konak të vetëm, ndoshta me përjashtim të atij në Filipopolis, me të cilin te ne do të ishte kënaqur qoftë edhe një nëpunës përkohësisht në detyrë sepse ka dalë i tepërt në organikë. Ky është përkthimi më i fuqishëm i fjalës së Shatobrianit: "Turqit kanë ngritur çadrat në Europë". Nëpunësit e lartë osmanë gjithmonë ndihen sikur do të shpërngulen, nuk janë aspak të interesuar të ndreqin diçka, të stolisin a të zbukurojnë një banesë, qiraxhinj të së cilës janë për një kohë fare të shkurtër: shtojini kësaj moskokëçarjen kombëtare dhe zakonet e orientalëve, të cilët shqetësohen vetëm për veshjen, xhevahiret, armët e kuajt, dhe do të kuptoni përse konakët e guvernatorëve më të lartë të Portës e habitnin një të huaj me kontrastin mes pisllëkut e rrënimit të tyre dhe pamjes së bukur.
Në Turqi, nëse të gjithë konakët ngjajnë mes tyre, edhe pritjet ngjajnë jo më pak. Tërë mjeshtëria e madhe qëndron në mënyrën si të maskosh në një mori fjalësh dhe me mirësjellje mosbesimin e dyanshëm dhe qëllimin e vërtetë të vizitës. Pashai ishte kuvendar i madh, që vdiste për ndodhi mendjemprehta si ato të Një niijë e një netëve. Ja një, të cilën ia atribuonte një pashai fqinj, mjaft i njohur në Orient. Një tregtar i krishterë ishte dënuar për një gjë të keqe me një gjobë prej pesëqind piastrash (125 franga). Harpagonit bullgar i dhimbseshin të hollat dhe, meqenëse vetëm ankohej, pashai i dha mundësinë të zgjidhte: ose gjobën, ose pesëqind fshikullime me shkop në taban të këmbës ose të hante pesë okë qepë pa pirë ujë. I krishteri zgjodhi qepët. Në fund të një oke e gjysmë, fatkeqi po mbytej, nuk po mbushej dot me frymë; ai kërkoi falje. "Gjobën apo fshikullimet?" i tha pashai pa iu dridhur qerpiku. "E lëmë për pesëqind fshikullimet me shkop!" tha i krishteri. Në fshikullimin e njëqind e pesëdhjetë, vendosi të paguajë dhe nuk përfitoi asnjë zbritje për dy paradhëniet e tmerrshme që i shleu në natvrë.
Izmet Pasha më kërkoi krejt lirshëm që të shkoja në pallatin e tij, ftesë të cilën nuk e pranova, duke e falënderuar. E dija shumë mirë se udhëtari që pranonte një ftesë të tillë ishte i dënuar të vdiste nga mërzia në burgun e tij që ditën e parë. Me të kaluar ora e akshamit (lutja e mbrëmjes), shtëpia turke është më e zymtë se manastiret, dhe i zoti i shtëpisë, i mbyllur në haremin e tij, nuk duket për dymbëdhjetë deri në pesëmbëdhjetë orë.
Rregull i përgjithshëm: duhet të shmangësh çdo afri me osmanlinjtë në shtëpinë e tyre, sepse në çdo çast rrezikon ta lëndosh padashur në një mori hollësish të jetës së tyre të zakonshme, dhe e pohoj ndershmërisht se shkujdesja jonë prej perëndimori nuk lë përshtypje të mirë në shumë nga debatet e vogla me këta barbarë. Këtë e bën më të qartë një shembull, mes një mijë të tillëve. Një francez i ri, i vendosur në Ruse si nëpunës i telegrafit elektrik, zbavitej duke hapur zjarr mbi turtujt deri edhe në kopshtet e fqinjëve myslimanë. Këta të fundit murmurisnin me vete, pastaj shkuan për t'u ankuar te pashai, i cili thirri në konakun e tij të riun e hutuar dhe i dha një këshillë atërore. "Por,- tha nëpunësi,- ç'të keqe ka të vrasësh turtujt më shumë se pëllumbat?" "Profeti,- u përgjigj pashai,- e ndalon vrasjen e zogjve që jetojnë çift, sepse, në qoftë se është qëlluar njëri, edhe tjetri e lëshon veten dhe ngordh." "Vetëm kjo është?- tha francezi.- Atëherë, do të vendos një rregull më të mirë; tash e tutje do të vras në të njëjtën kohë si femrën ashtu edhe mashkullin!" Bullgari që ju tregon këtë anekdotë nuk mungon të shtojë me shumë dashamirësi: "O Zot! Sa të mprehtë janë francezët!"
Në Ruse nuk më mbante asgjë dhe, për të depërtuar në thellësi të BuIIgarisë, kisha dy alternativa: ose të udhëtoja me kuajt e postës, që kushtonin rreth një frangë ora, aq sa duhej për të përshkruar pesë kilometrat, me telashin se udhëtari do të qëndronte i mbyllur në karrocë në një rrjet udhësh të përcaktuara, ose të kisha një kalë timin dhe të kërkoja udhërrëfyes dhe njerëz për shoqërim, kur të kisha nevojë për ta, të drejtë që ma jepte bujurulldia ime. I mësuar nga një përvojë e mëparshme, zgjodha menjëherë alternativën e dytë dhe bleva një kalë në
Vllahi. Duke qenë se nuk më pëlqente t'i merrja me vete zaptijet, sepse druhesha se nuk do të mund t'i përmbanin sjelljet e tyre poshtëruese në fshatrat e krishtere, mendova të kuturisja i vetëm në rrugën e Sistovit, që shtrihej anës Danubit dhe ku nuk mund të humbja kurrsesi.
Rruga nga Sistovi në Ruse është, si gjithë rrugët e tjera të Turqisë, vetëm një shteg përmes kullotave të mëdha, përgjatë pllajave të larta të valëzuara që përbëjnë Bullgarinë e poshtme. Nuk ka gjë më monotone dhe më të papëlqyeshme për syrin sesa rrafshinat e pafundme brigje-brigje, pa drurë dhe pa ujë, që do ta quaja me dëshirë Bosa e Orientit, sepse këtij vendi i mungon vetëm një popullsi tri herë më e madhe në numër që të mbulojë me të korra të shkëlqyera kullotat ku shtresa e pasur me elemente organike shkon deri në thellësi të tokës. Udhëtari, tek i cili kjo natyrë prozaike dhe e zymtë ngjall në fillim vetëm mërzi, arrin megjithatë ta lërë veten të pushtohet nga njëfarë bukurie melankolike dhe depërtuese, e veçantë për këtë peizazh pa veçori. Linjat e papërcaktuara të kodrave, të mbytura nga mjegulla e mbrëmjes, ku nuk sheh asnjë qenie të gjallë, me përjashtim të siluetës së çuditshme të lejlekut, pastrues i dobishëm dhe i palodhur, aq i dashur për fshatarin e Orientit; rrallë e më rrallë syri të kap ndonjë korrier arnaut që kalon me galop, ose figurën energjike, të freskët dhe të çiltër të një fshatari bullgar që ju përshëndet me një ugurula (udha e mbarë): ja fizionomia e përjetshme e rrafshinës që zbret nga mali Ballkan për të përfunduar në Danub në një shtrirje prej më shumë se pesëdhjetë legash.
Rrafshnalta që ndiqja ishte pak më tërheqëse, sepse vështrimi mund të prehej mbi ishujt e pyllëzuar të Danubit në të djathtë dhe, në të majtë, mbi luginën e Lomit, e mbuluar nga fshatra, pyje dhe të mbjella. Shkëmbi gëlqeror që formon nëntokën e gjithë këtij vendi, paraqet, përgjatë gjithë lumenjve, rrëpira që mund t'i krahasoj më mirë vetëm me ato të Çernajës, me të cilat lexuesit tanë janë familjarizuar, falë botimeve të ilustruara të këtyre viteve të fundit. Nuk ka gjë më mbresëlënëse, si kontrast, sesa rrafshinat e mëdha krejt të zhveshura që hapen, më të rrallë, për t'i treguar udhëtarit, fshehur midis dy mureve të larta e të trasha me ngjyrë të përhimët, një lumë të bukur me ujëra të errëta dhe të qeta por që i gëzohet lëvizjes dhe jetës, mullinjtë e fshehur nën shelgje, tufat që hidhen drejt koritave për të pirë ujë, një pendë qesh që zbret ngadalë në va. Në këto lugina të humbura janë grupuar fshatrat e krishtera, larg ndikimit të drejtpërdrejtë të pushtetit turk, fyerjeve dhe poshtërimeve, rekuizimeve dhe banesave ushtarake, të frikshme, me të drejtë, për rajanë. Mua më kanë thënë që në disa vende, si në Besarabi, ka kisha interesante dhe të vjetra, të gërmuara në shkëmb, të cilat më vjen keq që nuk munda t'i vizitoj.
Mbërrita vonë në Pirgos, katër lega nga Ruseja, dhe kërkova menjëherë kiaia-në, njëfarë kryetari bashkie i krishterë që duhej, kur t'i paraqitja bujurulldinë time, të më tregonte shtëpinë ku duhej të kaloja natën. Duhet ditur se në të gjithë Turqinë, me përjashtim të qyteteve dhe të disa fshatrave të mëdha me hane, popullsia e krishterë është e detyruar të strehojë udhëtarët e pajisur me një bujurulldi, e cila u jep atyre të gjitha privilegjet e ushtarëve dhe nëpunësve të qeverisë osmane. Kur ishte fjala për udhëtarë europianë apo edhe nëpunës civilë të Portës, puna angari kufizohej në pak gjëra; por ka edhe të tjerë, përveç ushtarëve, që udhëtojnë të veçuar apo me detashmente, janë edhe zaptijet e pashallarëve dhe të mydyrëve, xhandarmëria e parregullt që mbulon rrugët dhe që këta funksionarë të lartë kanë interes të madh të jetojnë me shpenzimet e banorëve vendës. Duhet të them se udhëtarët e huaj dhe turqit që përpiqen të tregojnë se dinë të jetojnë, u japin të zotëve të shtëpive, kur largohen, një bakshish, që përfaqëson pothuaj vlerën e shpenzimit; por shumica largohet pa paguar, jo aq nga koprracia sesa nga bindja se ushtrojnë një të drejtë në kurriz të shtetasve të tyre dhe, sa u përket zaptijeve, këta njerëz të mirë paguhen aq pak, sa do të ishte e tepërt të prisje ndonjë dëmshpërblim prej tyre.
Nuk do ta mërzis lexuesin tim me hollësitë e një fjetjeje në një fshat të Turqisë, hollësi që janë më pak interesante sesa të domosdoshme për këdo që udhëton në këto vende. Duke hyrë në oborrin e rrethuar me dru dhe shkurre që shtrihet para çdo shtëpie fshatari, sa vini këmbën në tokë, ia jepni yzengjinë e kalit tuaj çorbaxhiut, mikpritësi juaj, i cili e shëtit për një çerek ore, përkujdesje së cilës orientalët i qëndrojnë me përpikëri; pastaj ju hyni në shtëpi, ku e zonja e shtëpisë nxiton të pastrojë një hapësirë prej disa këmbësh katrorë, të cilën e mbulon me një hasër; mbi hasër shtrin një qilim ku ju shtriheni, në qoftë se nuk doni të rrini galiç si turqit për të pirë duhan, përgatitni kafen tuaj ose mendoni për ato që keni bërë gjatë ditës. Me të kryer këtë, shkarkoni kalin tuaj, i hiqni shalën dhe vini mbi qilim, sa më pranë vetes, plaçkat dhe armët tuaja dhe ndërsa përgatitet darka, ju i ofroni kafenë, sipas mënyrës turke, çorbaxhiut dhe fqinjëve që kanë ardhur për t'ju nderuar, për të pirë duhan pranë jush dhe për t'ju pyetur për të rejat. Nuk është dhe aq e largët koha kur, për turqit ishte diçka e ulët që një europian t'i ofronte kafe të zotit të krishterë të shtëpisë siç duket e ulët te ne që një dukë apo par t'i ofrojë akullore një rraqembledhësi në shkallët e Tortonit. Por kanë ndryshuar gjithë ato gjëra në Turqi gjatë këtyre dhjetë vjetëve, sidomos gjatë këtyre tre të fundit.
Menyja e një darke bullgare është nga më të thjeshtat: bukë e thekur në hi, një supë me erëza e shoqëruar me vezë në pjatë, ose disa nga gjellët kombëtare, pilav, yaourt ose brinza. Të gjitha shërbehen në një pjatë të madhe druri, që i ngjan një tryeze që mbahet në një këmbë, vetëm disa gisht e lartë. Në vjeshtë, kësaj menyje të zakonshme i shtrohet një gjellë me rrush, argëtim i çmueshëm për qiellzat pak të familjarizuara me specin dhe erëzat e tjera të vendit. Të ftuarit ulen këmbëkryq rreth sofrës; para, ashtu si edhe pas ngrënies, një nga gratë e shtëpisë vjen me një ibrik para tyre: larja e duarve është e domosdoshme tek orientalët, të paktën katër herë në ditë, pavarësisht se sa herë e parashikon feja. Pastaj secili mbështillet në mbulesën apo pallton e tij, shtrihet në qilimin e përbashkët, duke qenë vendi i nderit pranë zjarrit - njerëzit e shtëpisë bëjnë të njëjtën gjë në anën tjetër të vatrës - ndërsa gratë tërhiqen në dhomën e tyre.
Në mëngjes, udhëtarët zgjohen me të lindur dita, hanë pak më lehtë se në darkë, i hipin kalit, i japin një bakshish të zonjës së shtëpisë dhe rreth orës nëntë nisen për të kalëruar deri në orën pesë. Aq më keq për europianin, në qoftë se ngutet: ai nuk do të bëjë kurrë që një tru turku të kuptojë se ka momente që duhet të nisesh me urgjencë pa thithur për treçerek ore çibukun apo nargjilenë. Nuk po flas për lutjen. Ushtari, në Turqi, është po aq besimtar sa të tjerët gjetkë, dhe nga gjithë zaptijet që pata nën urdhrat e mia, nuk pashë as edhe një që të plotësonte, nga kjo pikëpamje, detyrimet e myslimanit besnik.
Unë u nisa nga Pirgosi pa gjetur aty asnjë nga monumentet e lashta që më kishte bërë të shpresoja ky emër grek në mes të vendit bullgar, emër që ndoshta të kujton një nga ato monopyrgos ose fortifikatat e ngritura nga Justiniani, për të mbrojtur linjën e Danubit kundër sllavëve dhe avarëve. Pasi kapërceva dy valëzime të rrafshnaltës, zbrita në lumë, përballë një kasolleje që shërbente për bekleme (truprojë); një zaptije që ishte në shërbim, më bërtiti dhe më kërkoi t'i paraqitja bujurulldinë time, të cilën, natyrisht, nuk mund ta lexonte, pasi kishte pasur gjithmonë para syve vetëm tesqeretë* e tregtarëve vendës. Buzë ujit më tërhoqi vëmendjen një shtyllë e veçuar me formë të habitshme dhe m'u duk sikur pashë një rrënojë të bukur antike; por nuk e pata të vështirë të njihja në atë obelisk, që ngrihej në mes të një masivi mbeturinash gërmadhash, një lojë të natyrës dhe një veprim të erozioneve të lumit të madh në shkëmbinjtë gëlqerorë që formonin bregun. Sestini kishte rënë në të njëjtin gabim para gati tetëdhjetë vjetësh, duke e përshkruar këtë dikilitasch (gur i ngritur) si një ndërtim të lashtë. Aty pata një model për mënyrën se si disa eksplorues bëjnë hartën e një vendi që përshkojnë. Udhëtari kalon mbi Danub, sheh në bregun e djathtë një objekt që i krijon një iluzion pamor, për të cilin fola, dhe pyet udhërrëfyesin për emrin, i cili i përgjigjet: Dikilitasch. Ai hedh në hartën e tij emrin turk dhe shënon në krah të tij fjalën latine rudera (rrënoja). Dhjetë gjeografë kopjojnë më vonë këta tregues pa i kuptuar dhe ja ku të ashtuquajturit fshatra të Dikilitasch-it dhe të Rudera-s zbukurojnë hartat më të hollësishme të Turqisë.
Nga kjo pikë deri na Jatra, rrafshnalta shkëputet dhe i afrohet pak nga pak Danubit, duke formuar kështu tre cirqe natyrore me një diametër më shumë se gjysmë lege, duke e dominuar lumin dy apo tre [qind] këmbë, me përjashtim të cirkut të fundit, që është pothuaj i barabartë me nivelin e ujërave të larta. Nga kjo rrjedh se rruga, që në fillim kalon përmes rrafshinave me bar, pa banesa, pa puse dhe pa ujë, humbet në kallamishtet e mëdha dhe arrin në liqenet e vogla, të bukura, brigjet e të cilave janë të shtruara me mijëra guaska lumi të mbetura në të thatë pas përmbytjeve verore. Isha shumë i lumtur që iu ngjita malit të Krivnës dhe të mbërrija në atë fshat të madh që kurorëzon në mënyrë mjaft piktoreske lartësitë fqinje të Jantrës.
Ky lumë i madh, që do ta ndeshim përsëri gjetkë, humbet këtu në Danub: ai është një ujë i turbullt, lymor dhe i pabesë, në të cilin pata fatin të gjej, pranë Novogradit, një trap që e përdorte një plak osmanli me pamje të qetë. Me të arritur në Vardin, qytezë bullgare që shtrihej shkallë-shkallë në shpat të pllajës, përballë një ishulli të bukur të pyllëzuar që mban emrin e tij, nuk kisha pse të trembesha se do të humbisja, duke pasur vazhdimisht para syve hissar-in e Sistovit, kullë e vërtetë e Monlerisë për udhëtarin që ka nevojë për një pikë orientimi në këtë vend. Dy orë pas Vidinit, pashë të hapej para meje e çara natyrore ku fshihet një nga qytetet me tregtinë më të gjallë të Bullgarisë.
Sistovi është një qytet me pesëmbëdhjetë deri në tetëmbëdhjetë mijë frymë, i ndërtuar në majë dhe në rrëpirat e një shkëmbi të lartë që shtrihet përgjatë Danubit, në një gjatësi prej rreth tre legash. Një kodrinë e rrumbullakët gëlqerore, shpati i së cilës është i veshur me bar, zbret përnjëherësh deri në bregun e lumit, duke mbartur gërmadhën e bukur të quajtur nga turqit Xhinevis Hisar (kështjella gjenoveze) dhe dominon mjaft mirë një numër prej më shumë se tre mijë shtëpish që gjenden rreth tetë xhamive, me tërë parregullsitë e tyre orientale. Rrethinat që mbyllin qytetin e madh humbin mes një morie kopshtesh, pemishtesh dhe vreshtash, sidomos në lindje, në lagjen e quajtur Gërmadhat, ku, sipas gojëdhënave, ka ekzistuar Sistovi i lashtë. Në këtë pikë, gojëdhënat pajtohen me sasinë e madhe të mbetjeve romake, që kazma e vreshtarit i lëviz nga vendi në çdo hap në atë pjesë të rrethinës.
Në Sistov, ndalova për aq kohë sa ishte e nevojshme të gjeja një zaptije dhe të takoja mydyrin, pastaj u hodha menjëherë për te shkolla bullgare, ku duhej të gjeja mësuesin, për të cilin kisha një letër nga një mik i përbashkët. Në pjesën e sipërme të qytetit gjeta një ndërtesë të bukur e të madhe, arkitektura dhe pjesa e brendshme e së cilës më kujtuan shumë mirë bashkitë e kryeqendrave tona të rajoneve, që shërbenin njëherazi si gjykatë dhe si shkollë. Ndërtesa e Sistovit kishte, mes të tjerash, një bibliotekë publike, dhe në galerinë e jashtme, që është salloni i pëlqyer i orientalëve, gjeta disa të rinj me sjellje të shkëlqyer, që më dhanë me një frëngjishte të mirë të gjitha të dhënat që dëshiroja të dija. Unë e njihja mjaft Turqinë dhe nuk kishte përse të habitesha për këtë prirje të jashtëzakonshme të të krishterëve të Orientit për të mësuar gjuhë. Vetëm një herë takova fshatarë që dinin vetëm një gjuhë; por takova shumë njerëz që flisnin rrjedhshëm shtatë apo tetë gjuhë. Nevoja e tregtisë, përzierja e pabesueshme e gjuhëve dhe e racave në atë perandori i detyronin popullsitë të vinin në shërbim të tyre lehtësinë e natyrshme që turqit, veç të tjerash, zotërojnë pothuaj në të njëjtën shkallë, por që krenaria kombëtare dhe plogështia tradicionale nuk i lejonte aspak të përfitonin.
Mësuesi, zoti Vasili Mansheviçi, është një djalë i ri, i shkolluar, i dhënë me mish e me shpirt pas çështjes kombëtare dhe letërsisë bullgare; atë kohë ai ishte i zënë me përshkrimin topografik dhe statistikor të kazasë së Sistovit dhe vuri tërë dashamirësi në përdorimin tim pjesën gjeografike të punës së tij, shkruar në bullgarisht, të cilën kishte ndërmend ta botonte në Bukuresht. Është mirë të themi së autoriteti turk, tepër i alarmuar nga përparimet e sllavizmit në provincat e veriut, nuk kishte lejuar deri atëherë ngritjen e shtypshkronjave në Bullgari, duke mos njohur kështu gjithë punën intelektuale që ishte kryer që prej pesëmbëdhjetë vjetësh nga ai popull punëdashës dhe i etur për dije. Meqë kjo nevojë duhet të plotësohet me çdo kusht dhe meqë kur bëhet fjalë për ndalim është fort e rrezikshme të marrësh vendimin, kur nuk ka një polici të aftë për të penguar shkeljet, Porta i detyronte bullgarët të përdornin shtypin klandestin, ose edhe më shumë, shtypshkronjat e Kievit, Odesës dhe sidomos të Beogradit, qyteti i shenjtë i sllavëve, qendra e sllavizmit më të pastër e më të guximshëm. Megjithatë, duhet të shtoj se kur kalova në Svistov, një pronar shtypshkronje ishte gati të siguronte një patentë dhe se kishte shkuar ta kërkonte në Kostandinopojë: të gjithë shpresonin se përgjigjja do të ishte pozitive.
Emri i zotit Mansheviç ka mbetur në kujtesën time për një hollësi të parëndësishme, por që jep shumë bukur sistemin e poshtërimeve groteske që rëndon mbi të krishterët e Orientit. Një tregtar që takova në Ruse, dy muaj më vonë, dhe me të cilin hyra në bisedë për Sistovin dhe zotin Mansheviç, më pyeti nën ç'mbrojte konsullore ishte ai. "Me sa di unë, nën asnjë,- i thashë,- ai është shtetas osman si i ati." "Por a nuk më thatë se ai mbante syze?" "Po, e pastaj?" "Atëherë, zotëri, ai është i mbrojtur nga jashtë: një raja nuk inund të mbajë syze." "Po sikur të mos shohë mirë nga sytë?" "Ah, aq më keq për të, zotëri, ka rregulla për rajanë."
Nga Sistovi, u nisa në shoqërinë e një zaptije të ngarkuar të më çonte në Loveç, në këmbë të malit Ballkan, nëpërmjet një rruge karrocash, që ndiqte, deri në Oreacha, luginën e papunuar që, në muajin qershor, Danubi e shndërronte në një det të vërtetë. Ajo është rruga e Nikopolisit: rruga që do të duhej të merrja kthehej menjëherë në të majtë, një orë e gjysmë nga Sistovi, në një terren pa pemë e pa shtëpi; me një pamje monotone tejet trishtuese. Megjithatë, emri turko-bullgar i asaj lugine, Stejar-deresi (lugina e Lisave) më jepte pak shpresë; dhe, në të vërtetë, pas disa orësh ecjeje nën një diell verbues, pashë të skicoheshin disa drurë të vegjël që hijezonin një fshat të madh, që më thanë se quhej Stejarov dhe se në harta shkruhej gabim Strishenie. Dielli po perëndonte dhe mua m'u desh ta kaloja natën aty.
Pak më lart e përmenda se për ç'arsye kisha shmangur në fillim të merrja një zaptije si shoqërues. Një qëndrim i gjatë në Turqi, më kishte mësuar t'i jepja të drejtë trupës së zaptijeve, për të cilët do të ruaj gjithmonë kujtimin më dashamirës. Ajo që u bën dëmin më të madh këtyre ushtarëve të mirë e të ndershëm, është se shumë gjëra të jashtme, kostumi i tyre, detyrat e tyre, i bëjnë t'i ngatërrojnë me zeibek-ët, që janë zaptijet e Azisë së Vogël, me ndryshimin se të parët janë një milici e nderuar dhe të dytët janë bashibozukë, përherë të gatshëm të vjedhin dhe të kërkojnë shpërblim për njerëzit që rrëmbejnë apo për udhëtarët që duhet të mbrojnë. Para disa vjetësh, një anglez që po vizitonte Efesin u masakrua nga zeibek-ët e eskortës së tij, për hiçmosgjë; njç numër i Journal Officiel de Constantinopole, që e kam para syve, përmendte vrasjen e pesë fshatarëve kozakë të rrethit të Balatabatit nga katër zetbek-ë vendës, kreu i të cilëve ishte një hajdut i frikshëm. Gjëra të tilla mund t'i dëgjosh vetëm për Azinë.
Sigurisht, një zaptije nuk ta mbush syrin. Ju e shihni atë kudo në Turqi, duke ecur trokthi nëpër rrugë vetëm apo në eskortë, duke u ngrohur në diell, në këmbë të shkallës së ngrënë nga krimbat, që të çon te pashai, apo të ulur galiç në çardakun e një truproje ose të një kafeneje, duke hedhur mbi kalimtarët vështrimin e tij të ngeshëm dhe krenar, veshur me kostumin aq të dashur për miqtë e Turqisë së vjetër, piktoreske dhe barbare: shamia vija-vija e mbështjellë rreth feses, për t'i ngjasuar turbanit, xhaketa prej shajaku të zi me arabeskat tekanjoze, pushka e gjatë shqiptare kaluar horizontalisht prapa shpine, pistoletat dhe kandjari që zbukurojnë një rrip shumë të madh prej lëkure, çibuku i futur me kujdes në një këllëf që i ngjan shumë atij të pushkëve tona të gjahut, kur i zoti ka para me vete; i gjori vëlite duhet të kënaqet me një çibuk tridhjetë centimetra të gjatë të cilin, kur udhëton, e vendos në jakën e dolloinanit ose në palën e turbanit të tij, në vendin ku dandy mysliman vendos një trëndafil ose jasemin. E përgjithshmja është disi e rrënuar, e marrtë, me përjashtim të armëve që janë gjithmonë të fërkuara me kujdes dhe njeriu ka shpesh një pamje që ju bën të ëndërroni limeret në fund të përroskave të Demir- Kapisë ose lirishtat e Deli-Ormanit.
Por sapo ky burrë i ka hipur kalit bullgar, trupvogël dhe të dobët, dhe sapo urdhri i lëshuar nga bylykbashi (brigadieri) ose nga subashi5' (kreu i rrethit) ju vë nën mbrojtjen e tij, mos kini as shqetësimin më të vogël: ai përgjigjet me kokën e tij për sigurinë tuaj dhe deri diku edhe për mirëqenien tuaj. Ai është i detyruar vetëm t'ju mbrojë, t'ju sigurojë ushqim e strehim; nëse do t'i përmbahej pikë për pikë detyrës që ka, nuk e di si do t'ia dilnit mbanë me gjithë ato telashe të jetës së përditshme në këtë vend të çuditshëm. Ai do të bëjë për juve gjithçka që do të duket se nuk mundeni, do të kujdeset për kalin tuaj, madje do ta kashaisë me dashamirësi dhe do t'i bëjë sytë katër, në han, që hanxhiu grek të mos ju mashtrojë në llogari apo për vlerën e monedhës. Mos u largoni shumë në mal, në kërkim të ndonjë bime apo të ndonjë mostre gjeologjike, sepse do t'i ngjallni frikëra të tmerrshme. Në qoftë se do të sulmoheni nga banditët, qoftë edhe myslimanë, ai do të luftojë trimërisht për ju: në radhë të parë sepse është trim, pastaj se përgjigjet për ju "kokë për kokë", në fund, sepse një turk nuk do të donte të tregohej frikacak para një francezi, duke qenë për të francezi njeriu më trim i botës. Mos mendoni se i bën të gjitha këto sepse shqetësohet shumë për bakshishin që do t'i jepni në fund të rrugës: paguaje bujarisht, ai do t'ju falënderojë; jepini pak, ai do t'ju falënderojë përsëri dhe nuk do të kërkojë kurrë. Cilësitë vetjake të osmanliut, të kombinuara me qëndrimin që ka ai ndaj trupit, të cilin është më lehtë ta studiosh në imtësi sesa ta përcaktosh, e kanë bërë zaptijen të marrë nga shtresat e ulëta, tipin më të mirë të ushtarit të rendit të brendshëm dhe të paqes publike. Për hir të cilësive të tij, atij burri të mirë duhet t'i falen disa shejtani dhe është mirë të shtiresh sikur nuk merr vesh asgjë, kur ai këndon me sa ka në kokë ndonjë këngë të kripur turke, si Dis-donc, që tregon historinë e një francezi që magjepsi një besimtare të vërtetë në Stamboll, deri në atë pikë sa ajo pranoi të martohet me të dhe ta ndjekë pas: "Thuaj, pra, është i papërballueshëm; fjala e tij e praruar është një turjelë që hap zemrat; ajo e dëgjoi, ajo nuk mund t'i bënte ballë..." Sa u takon vjedhjeve dhe fyerjeve për të cilat qortohen zaptijet në fshatrat e krishtera, ato janë të shumta dhe është e pamundur të shmangen në një vend ku nuk ekziston asnjë siguri reale për të krishterin përballë myslimanit; por duhet të deklaroj se asnjëherë nuk vura re te miqtë e mi bullgarë ndonjë mbikëqyrje dyshuese ndaj zaptijeve të mia. Përveç kësaj, do të rikthehem te kjo dëshmi e mirë, që nuk i përgënjeshtron faktet e përmendura nga zoti Bue, më i sakti dhe më i vërteti nga udhëtarët në Turqi; një largësi prej njëzet vjetësh ndan udhëtimin tim nga udhëtimi i tij, pa folur për rrethanat e ndryshme që do të na duhej të zgjateshim shumë po t'i shtjellonim këtu.
Unë pata, në Stejarov, provën e parë të gjithçkaje që sapo thashë për zaptijet. Të nesërmen në mëngjes, vazhdova udhëtimin nëpër një shteg edhe më të mërzitshëm se ai i një dite më parë, duke iu ngjitur Stejar-Deresit; pasi kaluam burimin e këtij përroi, një orë e gjysmë nga fshati, arrita në pikën më të lartë të rrafshnaltës dhe munda të pushtoj me një vështrim pamjen më pak të zymtë. Kodrat vinin duke u ulur menjëherë në jug, duke lënë të shihej në këmbë të tyre një rrafshinë e gjatë, mbuluar me fshatra, drurë dhe tufa bagëtish; drejt Nikopolisit, rrëpirat e rrafshnaltës bënin kontrast me linjat e turbullta të vendeve që do të përshkoja dhe një perde drurësh shënonin në fund të rrafshinës drejtimin e Osamës, lumë i gjerë por jo i thellë, të cilën e kaluam në va pranë fshatit të madh Bulgarine.
Deri në Loveç, do të kisha shumë pak gjëra për të shënuar; i njëjti peizazh i rëndomtë, disa fshatra të treguara saktë në hartat e Lapisë dhe të Kiperit, dy karaullë, që i shërbejnë shumë pak sigurisë publike, në atë rrugë të hapur dhe të populluar, sesa prehjes së udhëtarit. Nuk ka gjë më të thjeshtë dhe më paqësore sesa pamja e një karaulli: ja, le ta marrim me mend, në anën e prapme të një lartësie që sundon rrugën dhe pyllin ngjitur, nje shtëpi fshatari turk, me një çardak ose një galeri në katin e parë; pranë, katër hunj mbi të cilin ngrihet një lloj koteci, që u ngjan pak kasolleve-mbrojtëse të kozakëve të Kubanit, që Homer dë Heli i skicoi gjatë udhëtimit të tij të parë, që shërbente edhe si pikë vrojtimi. Kalit i zbritet në këmbë të shtëpizës, pastaj ngjitesh në çardak, ose kalon në dhomën e brendshme, në qoftë se ajo shërben si sallon; aty gjenden dy apo tre zaptije, me apo pa bylykbashin, dhe një apo dy djem të rinj që përbëjnë një lloj shtese ushtarake; detyra e tyre më e zakonshme m'u duk se ishte t'u jepnin vizitorëve çibukun dhe kafen në filxhanin prej argjendi të punuar hollë. Bisedohet, pihet duhan, pushohet shumë këndshëm në hije për një çerek ore të mirë; dhe udhëtari, në qoftë se do që të mbahet për një çelebi (një xhentëlmen), lë para se të largohet një gjysmë zvanzingu (42 qindarka) mbi tabakanë ndërsa kafexhiu i ri, për të mos mbetur borxhli, i mbush xhepat me arra dhe fruta.
Pas karaullit të dytë, zbrita në një rrafshinë pjellore, nga më të habitshmet për nga kontrasti që kishte me linjën e lartësive të zhveshura që lag Osma e rrëmbyeshme, duke rrokullisur aq gurë zalli sa rrokullis një nga rrëketë tona të Dofinesë. Kudo të mbjella, livadhe, mullinj, uzina, por pak fshatra; pothuajse të gjitha fshatrat fshihen në grykën e luginës nga dhe dalin në rrafshinë. Fshatrat janë të krishtera dhe Loveç, që komandon këtë rrafshinë, është qytet mysliman. Fshatrat bullgare kanë nga kjo anë diçka të përvuajtur dhe të trembur; është e vërtetë që ato kanë shumë gjëra për t'iu trembur: pak turkut, më shumë taksave, qeverisë, nëpunësit të qytetëruar dhe grabitës, dhe në fund, në kohë lufte, mësymjeve myslimane apo të krishtera, që nuk bëjnë asnjë ndryshim midis gjaurit dhe osmanliut.
Loveçi nuk është vetëm një qytet i populluar, tregtar dhe historik; vendndodhja e tij, e pakrahasueshme për nga bukuria, do të mjaftonte për t'i tërhequr vëmendjen udhëtarit, që nuk ka pasur aspak rastin, që nga Danubi, të entuziazmohet.
Vargmali më i lartë i maleve Ballkan, pothuaj paralel me Danubin, ka një ndërtim që të kujton mjaft atë të Pirenejve Qendrorë: domethënë, shpati i tij jugor zbret përnjëherësh drejt rrafshinave lyshtërore, ndërsa shpati veror zbret brezare- brezare deri te lumi i madh, ku derdhen ujërat e tij. Por brezaret e Gaskonjës janë të vendosura me më shumë kate se ato të Bullgarisë: këto të fundit kanë vetëm dy kate, kati i parë që formon rrafshinën e lartë ose pllajën e valëzuar të Mesisë së lashtë, që mbizotërohet nga ana e saj nga kati i dytë, i cili ka një gjatësi që mund të përshkohet pas tetë deri në dhjetë orë ecjeje dhe që derdh në rrafshinë shumë lumenj të bukur, ujërat e kulluara e të freskëta të të cilëve nuk vonojnë ta humbasin shkëlqimin, duke kaluar në shtresat e thella të lymishtës. Në pikën ku pjesa më e madhe e këtyre lumenjve del nga grykat mbytëse dhe ku çan rrugën dredha-dredha, në kufirin e dy brezareve, ngrihen shumë qytete të rëndësishme të Bullgarisë: Loveçi është njëri prej tyre, pastaj Tirnova, shembulli më piktoresk.
Loveçi është një qytet me 15 000 frymë, i gjithi i ndërtuar mbi dy brigjet e Osamës, që i lidh një urë e vjetër e mbuluar dhe që në të njëjtën kohë shërben si pazar. Qyteti shtrihet si një gjarpër midis dy mureve kolosale, që bien pingul në rrafshnaltën me lartësi 90 këmbë, korridor i vërtetë i maleve Ballkan, që digjesha nga dëshira për ta arrirë sa më parë: kështu, në Loveç kalova kohën e nevojshme për të takuar mydyrin. Atë administrator e gjeta në një konak të rrënuar, si zakonisht, por nga ana tjetër i ngritur në mënyrë shumë të këndshme pranë Osamës: zaptija im bëri një raportim me gojë për misionin e tij, mori një vërtetim për pakot e çuara në vendin e caktuar dhe u nis menjëherë. Kur zbrita në oborr, udhërrëfyesi im i ri tashmë kishte shaluar kalin, dhe ne u nisëm pa humbur kohë.
Në të dalë të qytetit, u gjendëm përballë një muri të përhimët për të cilin fola dhe zaptija ime u fut i vendosur në një shteg të ngushtë tërë zigzage në shkëmbin gëlqeror dhe pothuaj pingul mbi Osamë. Pas disa hapash, u detyruam t'u zbresim kuajve dhe t'i mbajmë nga kapistra, të frikësuar mos pësonim ndonjë aksident; por frika u zhduk shpejt, aq shpejt sa duhet për t'u mësuar me pamjen e zakonshme të atyre kuajve bullgarë, ponë të shkëlqyer, trupvegjël dhe me këmbë të forta. Pra, në atë zbritje nuk ka shumë rrezik, por, nga ana tjetër, arrin duke marrë frymë me vështirësi në kreshtën e shkëmbit, për të zbritur një të tatëpjetë pak më të thiktë deri te një rrugë e bukur romake që vjen nga Loveç, duke i rënë rrotull shkëmbit jashtëzakonisht të madh, që do e ndjekësh deri në Rumeli.
Unë u drejtova për në qytetin e vogël Trojan, në këmbë të vetë malit Ballkan, pika më e skajshme e njohjeve ruse më 1829. Shtabi i përgjithshëm perandorak kishte zbuluar gjithë Bullgarinë Lindore deri në Razgrad dhe Ruse; por në perëndim të këtyre dy qyteteve, kishte kryer vetëm zbulime të veçuara, përgjatë Jantrës, drejt Sevlievos, Trojanit, Vracës: në jug të këtyre dy qyteteve të fundit, do të gjendesha përballë visesh tërësisht të panjohura nga gjeografët dhe nga udhëtarët dhe lexuesi do ta kuptojë me lehtësi me sa padurim prisja çastin të shihja këtë vend të panjohur. Dy udhë të çojnë nga Loveç në Trojan: ajo e maleve nëpërmjet Hlevenit, Lomecit, Kalejcës, zbuluar nga rusët, dhe ajo e Osamës, ose rruga romake, në të cilën nuk gjendet asnjë fshat, por vetëm dy karaullë dhe shumë mullinj. Fshatra, të shumta në numër, fshihen një të shtënë pushke në zgavrën e disa lugajave që dalin në Osma: bullgarët dhe turqit jetojnë pranë e pranë dhe në numër pothuaj të barabartë, në ato fshatra të rrethuara nga toka të punuara, që formojnë lirishtat e pyllit të pandërprerë që mbulon brezaren e sipërme të Bullgarisë.
Në qoftë se ka diçka që mund ta habisë udhëtarin aq sa edhe ta hutojë me peizazhet madhështore që pasojnë njëra- tjetrën përgjatë kësaj lugaje, janë mbetjet e rrugës romake që gjarpëron në shpatin e kodrës dhe zbret, dy lega pas Loveçit, në fushat dhe livadhet e Osamës për t'i braktisur ato vetëm gjashtë orë më larg. Këtu nuk dua të përsëris gjithë banalitetet e zakonshme për veprat e "popullit-mbret", por në Orient, ku në çdo hap gjen rrënojat më të bukura të gjenisë greke dhe romake, krahasimi midis këtyre dy qytetërimeve shumë të fuqishme dhe shumë të pangjashme lind natyrshëm në mendimet e udhëtarit. Veprat e qytetërimit romak nuk flasin kurrë për zgjuarsi, ashtu si flasin ato të paraardhësit të tij të lavdishëm, por natyra e tyre e dobishmërisë praktike nuk është askund më e habitshme sesa te një vend ku banorët përtacë i përdorin kudo, por nuk krijojnë pothuaj asgjë për t'i zëvendësuar kur ato zhduken.
Në gjendjen e sotme, udha e Trojanit përdoret nga kalorësit vetëm në pjesët e sheshta, sepse disa nga të tatëpjetat e saj janë aq të thikta, sa edhe patkonjtë e kuajve më të mirë rrëshqasin mbi kalldrëmin po aq të rregullt sa edhe ai i qyteteve tona. Kalorësit e lënë mënjanë, për të ndjekur shtegun që shtrihet në të majtë të udhës që u përkiste këmbësorëve, arabave turke dhe karrocave të vogla bullgare të tërhequra nga buaj të fuqishëm e të gjallë, si karrocierët e tyre. Në luginë, rrugës i janë hequr gurët nga bregalumasit, që kanë gjetur aty një gurore të shkëlqyer me gurë të vegjël për muret e tyre: ne nuk kemi të drejtë t'i trajtojmë ata njerëz të mirë si vandalë, po të sjellim ndër mend monopatet tona të shtruara me kolonat ushtarake të Septim Severi Patrikut.
Trojani, që hartat tona e japin vetëm si një fshat mjaft të madh, m'u duk një qytet i vogël me gjashtëqind shtëpi, ndërtuar në bregun shumë të ngritur të Beli-Osemit (Osma e bardhë), në fund të një hinke, ku vijnë e bashkohen pesë apo gjashtë përrenj të malit. Përroi i vetëm që kalon në Trojan quhet Daskotina; Knezha (princesha), Razhdaveci dhe disa të tjerë rrjedhin rnë shumë se një orë larg qy tetit, në juglindje; gjy smë ore poshtë Trojanit, në të djathtë, në këmbë të një mali të thepisur të quajtur Biliçilder-Tepesi, nga emri i një fshati63, që e kurorëzon, prej andej del në një luginë të gjerë dhe pjellore të formuar nga Osma e zezë (Çerni-Osem i bullgarëve, Kara-Osma e turqve). Për fatin tim të keq, m'u desh të heq dorë nga ngjitja e atij lumi të bukur deri në manastirin e Uspenisë (Ngjitja e Shën Mërisë në qiell), manastir i bukur, i ndërtuar në mes të një pylli, si pjesa më e madhe e manastireve bullgare. Nuk munda të mësoj asgjë për zanafillën e Uspenisë: e krijuar, pa dyshim, nga besimtaria liberale e mbretërve të Bullgarisë të periudhës së dytë, ai duhej të përmbante në sallën e hartave thesare historike, nga ku do të kisha përfituar dhe ku do të merrja pjesën time, por eruditët sllavistë, kryesisht serbët, duhet t'i botojnë dhe t'i vënë në punë. Identiteti i fesë do t'u hapë për herë të parë arkivat, të mbyllura deri tani për heretikët e Perëndimit; unë munda të vërej nga disa raste të veçuara se historia e vërtetë e Servisë dhe e Bullgarisë është te krisobulat e manastireve, ashtu si historia jonë është në pjesën më të madhe në sallën e hartave të shekujve IX dhe XIII.
Në Trojan zura vend në një han të rrugës kryesore dhe që ishte, me sa m'u duk, restoranti i pëlqyer i shoqërisë së vendit: bukuroshët e rinj me fese dhe me redengotë vinin aty për të shmangur supën e pandryshueshme me perime dhe me mish të vatrës atërore. Shërbimi ishte i këndshëm, si në të gjitha hanet e mbajtura nga grekët; por ajo që kishte më shumë vlerë për mua sesa për banorët vendës, ishte çardaku i oborrit të brendshëm, në këmbë të të cilit Osma rrokulliste ujërat e saj të bukura dhe të kulluara në ujëvara të gjera mbi një shtrat me rreshpe rrasash të pastra kate-kate. Mali Kapinxho, me lëndinat e tij të gjelbra dhe pyjet e errëta mbështetur në shpatet e atyre vargmaleve të ulëta, formonte sfondin e atij dekori madhështor, të paçmueshëm nga ata që dinin si t'i gëzoheshin, dhe që do fia kishin zili asaj qyteze të humbur edhe shtëpitë më luksoze të kryeqyteteve të Europës.
Kur mbërrita unë, disa nga paria e vendit dhe mësuesi erdhën e më rrethuan me kureshtjen e njerëzishme të orientalëve dhe munda të marr prej tyre të gjitha të dhënat për të cilat kisha nevojë. Harta e Kiperit, që ua shpalosa para syve, e jepte në mënyrë shumë të gabuar pozicionin e Trojanit: mësuesi mori lapsin tim dhe më vizatoi me shpejtësi një skicë tepër fillestare, por që kishte përparësinë e çmueshme që t'i mësonte sytë e mi me konfiguracionin e vendit që do synoja ta zbuloja. Veç të tjerash, mësova se fshati (se/o) i Trojanit ishte qendra politike e një komune të madhe bullgare sa gjysma ose të paktën sa një rajon francez, dhe që kishte për kufi vetëm linjën e majave që ndanin pellgun e dy Osmave nga pellgjet fqinje. Për pasojë, ajo është diçka si luginat tona të Pirenejve para Revolucionit; Bastani, Katër Luginat ose Andora, republikat e vogla të përfshira në shtetet feudale, kanë pasur, pa dyshuar për këtë, të ngjashmet e tyre në Bullgari. Selot e Trojanit, Gabrovos, Drjanovos, Trjavnës, Elenës dhe shumë të tjerë qeverisen sipas dëshirës së tyre, kanë administrimin e të ardhurave të tyre, përfaqësimin në komunë dhe kanë turke vetëm dy pika: kazermën e zaptijeve dhe taksën. Gjysmë tolerancë, gjysmë moskokëçarje, turqit i lejojnë raja-të e maleve t'i rregullojnë punët e tyre si t'iu duket më mirë, mjafton që të paguajnë. Selo është kryeqendra e pesëmbëdhjetë, njëzet dhe deri në dyzet kolibas (katunde), që mbulojnë shpatin e maleve dhe që dallohen nga prapashtesa -vci. Derisa të bëhet harta zyrtare e Bullgarisë së sipërme, nuk do të kemi asnjëherë një mendim të saktë për popullsinë shumë të madhe të krishtere që është fshehur në thellësi të atyre koshereve malore, për t'u shpëtuar pushtetit arbitrar dhe shpërdorimeve të pashallarëve, dhe të mos kenë ndonjë llogari për të shlyer me qeverinë qendrore.
Unë nuk gjeta në Trojan, ndryshe nga sa shpresoja, asnjë monument dhe informatorët e mi të rinj nuk dinin më shumë. Ata më treguan, me një "thuhet", se qyteti ia detyronte theme- limin e tij Trajanit, traditë kjo e mbështetur kryesisht tek emri i vendit. Nga të dyja anët e Danubit, emri i Trajanit u përgjigjet të gjithave, ashtu si ai i Cezarit në Francë.
Duke parë gjithë të dhënat e mbledhura, isha disi i pavendosur për drejtimin që më mbetej të merrja për të vazhduar udhëtimin tim. Në fillim kisha vendosur të eksploroja rrethin e Zlaticës, për të cilën gjeografët nuk dinin asgjë, përveçse ndodhej midis Etropolit dhe Trojanit dhe përfshinte rreth tridhjetë fshatra; prej andej, shpresoja të arrija pellgun e Moravës bullgare, të banuar nga popullsi serbe, bullgare dhe shqiptare pothuaj të panjohura dhe nga më interesantet për t'i vizituar. Por Rumelia e sipërme, nuk është se nuk më tërhiqte më pak, dhe shpesh gjendesha i hutuar duke arritur në fshatrat e malit, ku nuk kisha përkthyes që dinte vllahishten që e flisja sa mirë aq edhe keq. Për këto arsye dhe shumë të tjera, vendosa të shkoja drejt e në Filipopolis dhe të lidhja kështu udhëtimin tim me atë të zotit Viksnel, që i caktonte për kufi Hebrenë ose Maricën, që ai udhëtar i palodhur e kishte marrë për kufirin verior të Trakës.
Pra, lashë Trojanin një mëngjes, në shoqërinë e një zaptijeje turk dhe të një udhërrëfyesi bullgar, dhe mora, duke dalë nga qyteti, rrugën romake që i ngjitet Osamës së bardhë përmes rrëpirave që përbëjnë një "rrugë të vërtetë të Kornishës" për rreth dy kilometra. Më lart, ajo zbret drejt luadheve ku lumi, më pak i shpejtë, pret Knezhën, një përrua i bukur me ujëra të gjelbëreme. Një urë e ruajtur shumë mirë, e quajtur Kemer- Kypry, mbetet pak në të djathtë vendit, ku lumi takon përroin, i cili kalohet në va në këmbë të një hani të vogël, të ngritur atje ku duhej, sepse mali që mbizotëron këtë cep të vogël e të hijshëm toke, nuk është gjë tjetër veçse vetë mali Ballkan.
Ne u ngjitëm, për një gjysmë ore, përgjatë një brinje dredha- dredha, të thiktë, përmes dendësirave që ndryshuan shumë shpejt në lëndishte të bukura dhe në shtigje të mbushura me mbeturina rreshpore, që vithiseshin nën hapat tanë dhe nën ata të kuajve që i tërhiqnim nga yzengjia: një pllajë e vogël që formonte çeltinën na ndihmoi të mësonim ku ndodheshim. Në këmbët tona shtrihej qilimi i gjatë i livadheve të Beli-Osemit, prapa të cilave nguteshin, si valë të ngurtësuara, majat e panumërta e të rrjepura dhe kodrat e pyllëzuara të Gradacit; ky mur hapej më të rrallë dhe linte të shiheshin sa të hante syri, përmes hapësirave të luginave të Rakovdolit e të Razhdevicit, male të tjera.
Linja ku bashkoheshin dy shpatet që ne po ndiqnim po ngushtohej sa më shumë që i afroheshim majës; ajo erdhi dhe u kthye në një lloj shtylle kurrizore disa metra e gjerë; ndërsa rrëpira ishte kaq e thiktë, saqë një hap i gabuar të rrokulliste deri në fund të përroskave shumë të mëdha që, në të majtën tonë, derdhnin ujërat në Knezha. Një vend i vetmuar, por aspak i shkretë, sepse tek-tuk shihje të shfaqej kësula prej gëzofi i një bariu bullgar, sëpata e një druvari ose çatitë e disa kasolleve prej nga dilte tym, të fshehura buzë përrenjve. Ai shteg i vogël ishte pothuaj horizontal dhe ne u mbushëm me frymë duke e ndjekur me hap, kur një karaull na dha mundësinë të ndalonim dhe të pinim një kafe. Ishte karaulli i Loveçit, i quajtur kështu sepse ishte pika e fundit e kazasë me këtë emër në rrugën e Sistovit për në detin Egje. Ai ishte zënë nga një postë me njerëz fort të mirë, ku më i riu u ngarkua të më çonte përtej malit Ballkan, deri në rrafshinën e Gopcës, në këmbë të malit.
U kërkova leje njerëzve të mi të Trojanit për t'u ndarë, dhe pasi i hipa kalit, ndoqa pas zaptijen e ri, që ishte në këmbë dhe ecte me hap të lehtë, me duart e mbështetura te një hanxhar që i shërbente njëkohësisht si armë dhe si baraspeshë. Një pjerrësi e thiktë dhe një shteg tërë zigzage që fillonte sa një e shtënë me pistoletë nga karaulli, na çoi shpejt në majë të vargmalit të ulët. Lëndishtat rralloheshin prapa nesh, shkëmbi çante kudo tokën e mbuluar nga një bar i tharë dhe i rrallë. Unë iu afrova plot emocion majës së malit Ballkan. Këtyre Alpeve të Turqisë europiane, prej nga do shihja të shpalosej para syve të mi një nga pamjet më madhështore që mund të pushtojë shikimi: rrafshina e pamat e Filipopolisit, e mbushur me qytete dhe fshatra të populluara dhe në një turbullirë të largët, muri hijerëndë i maleve Rodope.
Siç e shihni, nuk isha familjarizuar ende me të gjitha kushtet e veçanta të së nesërmes. Unë nuk e dija se maja e vargmaleve të larta është pika më e papërshtatshme për ata që pëlqejnë pamjet të shtrihen deri në pafundësi: sytë që kërkojnë tërë lakmi një horizont të gjerë e të lirë, ndalen menjëherë nga linjat e thata, të njëtrajtshme dhe pa madhështi të lartësive që formojnë katin e dytë të malit. Vëzhguesi ndien një zhgënjim të përzierë me padurim dhe me kureshtje, sepse e di mirë se ajo që ndiqte nuk ishte një ëndërr, ai mund ta vërente skutave përgjatë ditëve dhe grykave që gërryenin kreshtat e rrjepura; edhe një orë ecje dhe nga maja e kreshtës së fundit, mund të rrokte me një vështrim entuziast një skenë që vetë kontrasti i papritur do ta detyronte ta vlerësonte më mirë.
Duke pritur këtë çast, ndiqja, sipas hapave të udhërrëfyesit tim, një shteg që vinte rrotull disa majave të rrumbullakëta që sundonin luginat pa drurë, pa ndonjë veti karakteristike, madje pa emër: turqit i quajnë bashkërisht Balkan dereler, "lugajat e malit". Dy maja të thikta, mes të cilave çante me vështirësi shtegu, më lanë mbresë që në fillim. Zaptija m'i quajti kapuxhikler, "portinat". Gjuha turke përdor shpesh këto figura, saktësia e të cilave do të vlerësohet shumë prej atyre që dinë, nga përvoja, se çfarë janë këto porta të Hoemusit. Përtej, filluam të zbresim shumë shpejt; shkëmbi pothuaj i zhveshur ia la vendin pyllit; disa drurë frutorë lartoheshin mbi rrëmujën e lisave dhe të drurëve të rrëgjuar, që dukeshin sikur lajmëronin fqinjësinë e njeriut, të kulturës dhe të punës.
Është e vërtetë që në Orient, në qoftë se druri frutor nënkupton gjithmonë kultivuesin e tij, do të ishte shumë e guximshme të arrinim gjithmonë nga i pari tek i dyti. Te ne, këmbësori që do të ishte ndalur buzë një përroi, në një rrugë të shkretë dhe të zhveshur, për të nxjerrë nga trasta një copë bukë dhe disa fruta, do të hante dhe do të vazhdonte rrugën pa u shqetësuar për mbeturinat e drekës së tij të varfër. Njeriu i Orientit, që nuk ngutet asnjëherë, do të zbavitej me dëshirë duke gërmuar tokën me thikën e tij dhe do të hidhte aty disa fara që do të jepnin frutat e tyre kur të vinte koha. Kjo nuk do të thotë se ai shqetësohet shumë për ata që, pas tridhjetë vjetësh, do të ndalen me kënaqësi nën drurin e bekuar që ai do të mbjellë. Vargu i ëmbël i fabulistit: Stërnipërit e mi e kanë nga unë këtë hije, do të kishte fare pak kuptim në brigjet e Danubit; por udhëtari mysliman kujton se e theu njëzet herë urinë nën drurin ushqyes buzë rrugës; atij i duket sikur shlyen një borxh dhe në shpirtin e atyre popujve, ka, veç të tjerash, njëfarë butësie të plogët më e lehtë të ndihet sesa të analizohet. Në Vllahi, pashë një gjë të ngjashme, të çuditshme në pamje të parë, por të hijshme dhe prekëse. Cara rumaneska zotëron pyje të pafundme pothuaj të virgjëra, të përshkuara nga shtigje të rralla, buzë të cilave udhëtari gjen nganjëherë grumbuj pemësh frutore me prejardhje nga më të bukurat. Në qoftë se habiteni nga kjo, fshatarët do t'ju tregojnë se prifti i fshatit fqinj, në vend të lutjeve të thëna në mënyrë mekanike apo të dhuratave për kishën u vë si pendesë besimtarëve të vet, disa orë pune për mbjelljen e pemëve në pyllin aty pranë. "Ke punuar të dielën? Do të mbjellësh dhjetë kajsi. Ke pirë qumësht për kreshmë? Ky është një mëkat shumë i madh, do të shartosh tridhjetë mollë.
Ke goditur babanë? Duhet të mbjellësh pesëmbëdhjetë mana të bardhë." Të penduarit kjo detyrë i duket mjaft e lehtë dhe, në fund, të gjithë fitojnë nga ajo.
Ndërsa zaptija im po shkundte me shkop një arrë të re, unë përpija gjithë lakmi peizazhin, hollësitë e të cilit më shpëtonin ende pa i vërejtur ashtu si duhej. Në këmbë të së tatëpjetës së pyllëzuar që po zbrisja, nëpër një shteg sa të drejtë aq edhe dredha-dredha, shpalosej një rrafshinë tepër e gjerë, mbuluar me të mbjella, me drurë të bukur, me fshatra turke dhe bullgare, të mbështjella plot hijeshi nga tufat e drurëve; një lumë i ngushtë dhe i kulluar rridhte në lindje dhe njomte këmbët e një vargmali më pak hijerëndë, por ndoshta më piktoresk, në format e tij të larmishme, sesa masa shtypëse e malit Ballkan. Ajo është rrafshina e Karlovos (Karlova ovali), e bollshme dhe pjellore sa një rrafshinë e Flandrës, me një bukuri të harmonishme dhe të qetë që e takon në çdo hap në Trakë.
Unë arrita të shquaj, pothuaj nën këmbët e mia, disa ndërtime që mund të mbaheshin për një manastir grek: një mur katërkëndësh me disa pjesë ndërtesash të mbështetura në murin rrethues dhe një çardak para hyrjes. Ky detaj i fundit tregonte qartë një karaull dhe ai që unë e mora për një manastir ishte thjesht një han i fortifikuar, gjë që nuk më befasoi, sepse ai vend ishte një dervent, që në Pirene, quhet një port dhe një postë xhandarmërie mjaftonte me vështirësi të mbikëqyrte grykat e hijezuara nga pyjet pa fund.
Dita ishte thyer kur mbërrita në çardak. Zaptijet po freskoheshin nën drurët e mëdhenj, buzë një përroi, ku një karvan i vogël bullgar ishte ndalur për t'u dhënë ujë kuajve. Bylykbashi, një burrë i hijshëm me pamje krenare, i shëndoshë si një pasha i ri, rrinte ulur mbi një rrogoz dhe më pyeti me njëfarë mosbesimi, të zbutur nga mirësjellja dhe nga toni i ëmbël, që turqit e moshuar i kanë gjithmonë. Unë thashë titullin tim mehendiss (inxhinier) dhe shpalosa, si arsye të fundit, hartën e Kiperit ku i tregova, duke i thënë me emër, qytetet dhe viset fqinje. Osmanliu i shëndoshë, me gjakftohtësi prej komandanti, vështroi hartën, paksa si maçoku i Florianit shihte pasqyrimin e vet; por njerëzit e tij, që pozita e tyre nuk i detyronte aspak të hiqeshin me dinjitet, u shkrinë tërë zhurmë mbi zotësinë e magjistarëve frankë, që vizatonin të gjitha qytetet dhe të gjithë lumenjtë e vendit të besimtarëve mbi një fletë letre thuajse po aq e madhe sa një dolloma ushtari.
Në çastin kur ndala këtu këto kujtime të shpejta udhëtimi, në hyrje të një vendi të ri, pyeta veten: a ka gjë më të mirë sesa të tregosh mbresat e tua vetjake prej turisti, kur gjithë ato çështje të stuhishme qëndrojnë pezull mbi botën e çuditshme e misterioze të Orientit dhe kur pasionet fetare nxitin shqetësime shoqërore e politike nga më të frikshmet. Pa hyrë në parashtrime dhe polemika që ushtrojnë gjerësisht durimin e publikut, mendoj se duhet t'u shtoj një numër vrojtimesh të përgjithshme atyre që udhëtarët e tjerë kanë mbledhur, në një drejtim apo një tjetër, për vendet që vizitova. Mbi të gjitha, ishte populli bullgar, më i madhi në numër, më i heshturi dhe më i harruari nga ata të Europës orientale, që kërkova pareshtur ta studioja.
Secili komb (memleket)M i Perandorisë Osmane duket se ka karakteristika të dallueshme mirë në atë përzierje anarkike, të paqëndrueshme dhe të turbullt. Kështu, turku është mbi të gjitha një funksionar, shqiptari një ushtar, serbi një bari, greku një marinar, çifuti një pramatar, armeni një bankier, cigani një kovaç. Fshatari është bullgari.
Një aksiomë e një të vërtete fillestare është se elementi bujqësor, i fuqishëm, i duruar, konservator deri në tepri, është themeli më i palëkundur dhe më i sigurt i çdo shoqërie dhe çdo kombi. Kjo tregon rolin e jashtëzakonshme për të cilin janë thirrur katër apo pesë milionë bullgarët për përtëritjen, me Turqinë apo pa të, e Orientit të krishterë.
Kjo nuk do të thotë se popujt e tjerë të së njëjtës fe me ta i duan e i vlerësojnë shumë. Butësia e tyre pasive, rëndësia pak e trashë, ngadalësia e tyre në punë ngacmon talljet pa fund të fqinjëve të tyre, grekëve dhe vllehve, të gjallë, të hollë dhe tallës si parisianët e Danubit. Bullgari dhe bualli i tij, zëvendësojnë, atje, banorin e Shampanjës dhe dashin e tij:
Kur Zoti krijoi gjithë njerëzit, i dha secilit një copë zgjuarsi të mbyllur në një letër të palosur: secili prijës i ardhshëm i racës vinte sipas radhës, për të marrë pjesën nga shpërndarja hyjnore. Greku pati një pjesë të madhe, edhe rumuni; njemci (gjermani) pati një pjesë të vogël. Bullgari, që merrte pjesë në atë skenë me një pamje të trallisur, bëri para kur e thirrën; por në çastin kur po zgjate dorën për të marrë letrën e tij, bualli i tij besnik zgjati para kokën e tij të madhe me një bulurimë, përlau me gjuhë dozën e çmueshme dhe e gëlltiti. Mirë apo keq dituria nuk u përfitua, bualli nuk u bë i zgjuar por edhe të zotit nuk iu kthye më asgjë.
Si të gjitha epigramat, kjo histori e shkurtër qëllon shumë larg. Bullgari nuk është budalla dhe rëndësia e tij solemne nuk është aspak e përjashtuar nga një përfytyrim poetik, ashtu si do ta provojnë një ditë legjendat e tij popullore, kur të marrë mundimin t'i botojë. Ja një prej tyre, që po e vendos krejt rastësisht në malin Çadir, prej nga dalin dy nga lumenjtë e mëdhenj bullgarë, Iskeri dhe Marica:
Iskeri dhe Marica ishin, në zanafillë, vëlla dhe motër, ata ngjiteshin shpesh në shëtitjet e tyre të gëzuara në majën e Çadirit. Një ditë, Marica, duke i hedhur një vështrim lakmitar rrafshinës së bukur të Gopcës që shpalosej në këmbët e saj, i tha shoqëruesit të vet: "Vëlla, nuk mund të qëndroj këtu, më duhet të shkoj të shoh detin e madh të Bardhë, për të cilin thuhen gjithë ato gjëra të mrekullueshme." Iskeri, i trembur, iu lut, qau, pa mundur ta thyente vajzën e re kureshtare; pastaj, meqëajo do tënisej: "Ah!~ i tha ai,- ti do të shohësh atë det të mallkuar dhe po më braktis për hir të tij? Epo, mirë, unë do të arrij në det para teje, sepse do shkoj drejt Dunës!" Dhe thoshte të vërtetën, sepse ndërsa Marica humbiste në rrathë tëgjatë mes maleve, vëllai i saj ecte drejt e në veri dhe iu besua ujërave të shpejta të mbretit të lumenjve të mëdhenj.
Nëse bashkësia e gjuhës dhe e kultit vendos një lloj afrie midis serbit dhe bullgarit, nuk ka gjë më reale se ky krahasim. Banor i një vendi të rrafshinave pjellore, i dyti u bë një bujk paqësor, ndërsa vëllai i tij më i madh, i rrasur në thellësi të pyjeve të tij, të vjetër sa bota, vazhdon, në qytetërim të plotë, jetën heroike dhe baritore, që duket e zhdukur që në kohën e Homerit. Princat e Iliadës, që i kryejnë vetë përgatitjet e darkës së tyre, nuk do të duken të huaj në brigjet e Moravës. Një nga ankesat e popullit serb kundër Milloshit, çlirimtarit, ishte se ai nuk mund të duronte që një shtetas i tij të kishte një tufë me derra më të madhe se tufa e tij.
Kara Gjorgje kishte marrë nga Shën Petërburgu shiritin e madh të një urdhri rus: ai e kaloi atë sipër kaftanit të tij, shkoi t'i vinte rrathë një kadeje dhe e prishi tërësisht shenjën e vyer të car Aleksandrit. Ai jetoi gjithmonë në shtëpizën e tij të Topolës dhe vajza e tij shkonte e mbushte vetë ujë te çezma, së bashku me vajzat e tjera serbe të fshatit.
Serbët malazezë kanë një senat, seancat e të cilit zgjatin vetëm disa javë. Çdo senator arrin në Cetinjë duke sjellë me vete batanijen dhe një sasi miell misri: shteti u jep një galeri të madhe që i përket manastirit të Cetinjës, ku senati, mbasi ka rrahur çështjet, vjen aty për të ngrënë dhe për të kaluar natën. Në kohë paqeje, pushteti nuk ekziston, fisi, klani është gjithçka; në kohë lufte, është një diktaturë absolute.
Nëse do të përmblidhja karakteristikat e popullit serb në një tip historik, nuk do të kërkoja, siç veprojmë gjithmonë, ta gjeja te Kara Gjorgjeja, një nga ata heronj që i përkasin mbarë njerëzimit, ose te Milloshi, një fshatar i guximshëm, egoist dhe dinak, që e admirojmë dhe që nuk e vlerësojmë; unë do ta gjeja këtë tip te një prijës i errët i luftës për pavarësi, te Velikoja, dhe do të lija të fliste kronika krejt lakuriq:
Velikoja ishte atëherë hero kombëtar. Ai ishte një bylybash i thjeshtë i Cema-Rjekës. Kur rusët e qortuan që e quante veten hai'duk (hajdut), ai u përgjigj: "Do tëzemërohesha nëse do tëkishte njëhaiduk më të madh se unë." Ai ishte shumë i etur për të bërë plaçkë lufte. Do rrezikonte edhejetën, për një çiftpistoletash; por, me t'i shtënë në dorë, ifalte. "Nëse unë kam,- thoshte ai,- duhet që të kenë edhe të tjerët; por, nëse unë nuk kam, do të marr." Ishte njeri gazmor, plot guxim dhe i ndershëm, por nuk dinte të mbante një të fshehtë. Ai e donte luftën për luftë. E dëshiroi për Serbinë gjatë gjithë jetës: pas vdekjes së tij, u arrit të kishte paqe. Nuk donte të kishte të bënte me ushtarët që vinin nga parmenda; donte vetëm luftëtarë të vendosur, punëtorëferme apo beqarë. Ai u grind me të shoqen, sepse ajo nuk kishte pranuar t'u shërbente njerëzve të tij, të cilët i quante vëllezër. Për të papriturat dhe mbrojtjen e grykave, ishte njeriu më i përshtatshëm, por më pas do të angazhohej me mbrojtjen efortifikatave...
Pashai i Vidinit, Rexhep aga, me 18 000 njerëz e rrethoi në Negotin; princi vllah Karaxha dhe veziri i madh dërguan përforcime. Ata punuan ditë e net nën tokë dhe po afroheshin gjithnjë e më shumë. Shkatërruan një kullë, pastaj një tjetër dhe, në fund, kullën inë të lartë, ku rrinte Velikoja. Atëherë ky i fundit u vendos në bodrum. Ai urdhëroi të shkrihej gjithçka prej plumbi e kallaji, i mbushi topat me monedha dhe vazhdoi të mbrohej trimërisht. Mladeni u thirr për ta ndihmuar, por ai u përgjigj: "Le të mbrohet vetë: dhjetë këngëtarë kënduan në tryezë lavde për të, kurse unë nuk kam njeri. Ai ështëhero: le tëmbrohet vetë!" Senati, që Velikoja i kishte shkruar se do tëshkonte për Krishtlindje, për të parë si ishte qeverisur vendi, dërgoi shumë vonë një anije me municion. Velikoja, duke inspektuar një mëngjes si zakonisht dhe duke dhënë urdhër për të ndrequr një fortifikatë, u njoh nga një topçi turk që e mori në shenjë. Velikoja ra duke bërtitur: "Qëndroni të patundur!" Njerëzit e tij e varrosën në kishe.
Kështu, ky ushtar-prift shëtit gazmor dhe provokues, mustaqepërdredhur, me fesin e përkulur mbi vesh dhe armët e hatashme të rripit të tij; serbi nuk e fsheh mospërfilljen e tij për bujkun paqësor bullgar, të cilin e trajton me dëshirë si lalash dhe nuk ia fal që nuk lëvizi nga vendi kur ai rrëmbeu armët për Serbinë. Në këtë gjykim ka teprim dhe padrejtësi. Durimi nuk është burracakëri dhe ai fshatar i shëndoshë, i përkorë dhe i fuqishëm, do të bëhet nën uniformën e redifit, një ushtar po aq i përkryer sa ushtari i rregullt turk, të cilit fushata e Danubit e 1854 i dha përmasën e vërtetë. Neve na vjen keq kur shohim shkrimtarë të vetëdijshëm, por të mashtruar, t'i marrin për të vërteta thëniet që i interesojnë kancelarisë osmane, që pohon se, nëse e shtyn thirrjen e të krishterëve në barazinë e shërbimit ushtarak, kjo ndodh ngaqë rajaja i ka tmerr armët dhe se pëlqen më mirë të paguajë haraçin poshtërues sesa taksën e gjakut. Një pronar bullgar, me të cilin po bisedoja për këtë një ditë, më tha: "Ne kemi kërkuar të shërbejmë në ushtri, por ata i bëjnë bisht kërkesës sonë duke na thënë se ishte arritur paqja dhe se Porta nuk kishte më nevojë për njerëz: ajo ka nevojë për para. Politika e zotërinjve tanë, është të na mbajnë gjithmonë të çarmatosur; ata e dinë mirë se një njeri që ka mbajtur xhaketën e kaltër dhe pushkën me municion nuk i pranon me dëshirë, kur kthehet në shtëpi, fyerjet dhe goditjet e kërbaçit: kjo është arsyeja e vërtetë e mospranimit të tyre dhe puk kam pse t'ua fsheh, është gjithashtu arsyeja e kërkesës sonë. Fshatarët tanë e kuptojnë mirë dhe do të jepnin me kënaqësi disa vite nga koha e tyre në këmbim të pak dinjiteti vetjak; por turqit nuk do të na japin shpejt në dorë një pushkë, sepse tremben mos na shohin të ndjekim shembullin e Serbisë".
Duke e shtyrë herë pas here, Porta arriti të shpallë këto kohët e fundit se do të pranojë të krishterë në shërbimin ushtarak: por a do të jetë ky angazhim më serioz se pjesa më e madhe e premtimeve të tjera të shkruara në hatti-humabun? Çdo gjë që pashë, më lejon të dyshoj për këtë: dhe çiltërsisht, ka pak siguri për t'u dhënë armë dhe sidomos të kemi një organizim ushtarak të një populli të mposhtur, para se të ketë zhdukur pabarazitë dhe shpërdorimet që kanë lindur nga pushtimi.
Pasiviteti i bullgarëve, në mes të acarimeve përherë në rritje që kanë ndjekur luftën e Orientit, është edhe më i dukshëm, ngaqë ata kanë pothuaj të njëjtat ankesa si kryengritësit e krishterë të Hercegovinës. Disa muaj para se unë të mbërrija në Ballkan, në luginën e Jantrës ndodhi një përpjekje. Njëfarë Haxhi Nikolo, grek, me sa më kujtohet, që jetonte te mitropoliti Neofit, në Tirnova, i hipi një ditë të bukur kalit të stallës së prelatit dhe shkoi në Gabrovo, ku valëviti flamurin helen, i bëri thirrje popullit të rrëmbente armët dhe lajmëroi se disa qindra vullnetarë grekë do të vinin të bashkoheshin me ta. Askush nuk lëvizi nga vendi, me përjashtim të nja dhjetë burrave; pasha- kajmakami, i paralajmëruar nga vetë metropolitani që u tremb nga pasojat që mund të kishte duke u akuzuar si bashkëfajtor, lëshoi zaptijet në ndjekje të asaj bërthame çete dhe Nikolo u kap pa shumë mundim. Pati një përleshje të vogël: kryengritësit humbën dy veta dhe vranë po dy; Nikolo, i plagosur, vazhdoi të luftonte tërë forcë, donte të hynte në bisedime, por u arrestua. I prenë kokën dhe ia çuan pashait.
Shpesh bullgari e krahason gjendjen e tij me atë të popujve të tjerë që, edhe pse të lirë nuk janë më të lumtur se ata, dhe kjo e ndihmon t'i kalojë me durim të këqijat e veta. Vllahu, për shembull, është i mbrojtur nga traktate kundër trilleve të Portës; ai ka sovranët e tij kombëtarë, ligjet e tij, lirinë e ndërgjegjes së plotë se myslimanët nuk kanë të drejtë të kenë një xhami në territorin rumun. Por fshatarin, fatkeqin klakash", ç'kapitullim do ta mbrojë kundër tiranisë së bojarëve të tij, vjedhjeve të nëpunësve të tij, shitjes së gjykatësve të tij? Unë nuk jam i pari që pranoj se gjendja materiale e fshatarit bullgar në Turqi është më e tolerueshme se ajo e shtresave rurale të pjesës më të madhe të shteteve fqinje. Në radhë të parë, në qoftë se sipas ligjit turk ai është vetëm frutgëzuesi i tokës që punon, ky frytëzim i papërcaktuar është i barabartë në praktikë me një pronë të vërtetë. Shteti përzihet pak dhe nuk ndërhyn aspak në jetën e përditshme, mjafton që ai të paguajë taksën, taksë, veç të tjerash, fort e tolerueshme, sado poshtëruese që është në parim: e kam fjalën për haraçin, të shndërruar nga ligji i ri në një ndihmesë vetjake për të cilën rajatë nuk kanë pse të mos mbeten të kënaqur. Regjimi vendor, aq shumë i përshtatshëm për zhvillimin e popujve bujqësorë, lulëzoi lirshëm në gjithë Bullgarinë dhe selo-t e Ballkanit janë më veçanërisht, siç e thashë, republika të vërteta baritore, si disa ksurus-ë të Kabilias. Kësaj lirie qytetare vjen dhe i bashkohet një liri fetare, që do të shërbente si shembull për tre të katrat e shteteve të botës së krishterë; por këtu prek një çështje shumë të ndërlikuar, me ide të pranuara dhe që kanë arsyen e tyre të jenë të tilla pa qenë më të vërteta dhe shpresoj t'i kthehem kësaj një ditë tjetër. Në fund, sa i përket sigurisë së përgjithshme, vendi është i sigurt, policia është e ndërtuar mirë dhe ndëshkimi është i menjëhershëm: hollësi e rëndësishme për popullsinë që tregtia nuk të vjen në shtëpi dhe, për pasojë, tregtarët një të katrën e kohës së tyre e kalojnë nëpër rrugët që të çojnë në vendet e importimit dhe sidomos të eksportimit.
Të gjitha këtyre gjërave të shkëlqyera u mungon më thelbë- sorja: siguria ndaj pasioneve dhe lakmive vetjake. Kjo siguri do të ekzistonte sikur hatti-humahuni të praktikohej seriozisht. A do të praktikohet ndonjëherë? Kjo varet, jo nga vullneti i sullta- nit, që nuk vihet në dyshim, por nga forca e qeverisjes së tij, që është e pafundme.