Që në kohën e Skënderbeut, emri i lashtë i Elbasanit, kishte rënë në harresë. Marin Barleti, biografi i heroit tonë kombëtar, kur na flet për rindërtimin e kalasë së këtij qyteti nga turqit, i quan gërmadhat, mbi të cilat u ngrit kjo, me emrin Urbs Valmorum[1] (qyteti i Valmëve), por na kumton gjithashtu se <tanët», domethënë shqiptarët i thënkeshin thjesht Civitas[2]. Barleti, jo më kot bën dallim ndërmjet urbs, kryeqytet, qendër (dihet se për romakët me urbs nënkuptohej vetëm Roma) dhe civitas emër me të cilin ai përkthen fjalën qytet[3] shprehje kjo shumë kuptimplotë, mbasi, kudo që ka qenë përdorur dhe përdoret edhe sot nga goja e popullit, e ndihmon arkeologun për të rënë në gjurmat e mbeturinave të qyteteve e vendbanimeve antike të zhdukura.
Barleti, për kohën në të cilën jetoi, ka një kulturë të gjerë humanistike: ai njeh jo vetëm vepra mesjetare si Aleksiadën e Ana Komnenës, por, ka lexuar edhe luftën civile ndërmjet Jul Cezarit e Pompeut dhe nuk gabon shumë kur kërkon ta identifikojë Oppidum Parthinorum, të pushtuar gjatë kësaj lufte nga legjionet romake, me Prezën[4]. Ai di që gotët, të cilët i quan gologrekë, në marshimin e tyre kundër Durrësit, pushtuan e rrënuan edhe qytetin tonë. Por këtë njohuri të tij, heistoriani i parë shqiptar, me sa duket, nuk e ka marrë nga Malhu, i vetmi që na e kumton këtë episod historik[5] përndryshe do të kishte dhënë, për gërmadhat, emrin Skampia dhe jo Urbs Valmorum, të krijuar prej tij, duke marrë për shembull Oppidum Parthinorum të Çezarit.
Vetëm në shekullin e kaluar, kur studimit të gjeografisë antike, filloi t’i kushtohet vëmendja e duhur, u bë e mundur të identifikohen, ku me të drejtë e ku pa të drejtë, një pjesë emirë e qyteteve antike me vendbanime apo gërmadha ekzistuese të vendit tonë. Një ndër këto ishte edhe Elbasani. Duke u mbështetur në koordinatat gjeografike të Ptolemeut si dhe në distancat e largësisë së shënuar mbi tabelën e Peutingerit (tabula Peutingeriana), itineratet e Antoninit dhe të Burdigalës, nuk paraqiste më vështirësi serioze për gjeografët, arkeologët e historianiët të zbulonin se Elbasani i sotëm ka qenë rindërtuar mbi gërmadhat e një vendbanimi antik të një stacioni me rëndësi të rrugës Egnatia. Këtë stacion rrugor, ketë mansio të etapës së parë të Via Egnatia[6] burimet e shkruara, e përmendin në forma të ndryshme por, pothuajise gjithnjë, duke ruajtur rrënjën Skamp. Sikurse do të shohim më poshtë, shqiptimi i dikurshëm i këtij vendbanimi ilir, nuk ishte Scampa, siç është zakon të thirret, por Skampinus.
Në fillim të shekullit tonë, arkeologu austriak C. Praschniker, i mbështetur tek mbeturinat e ndryshme arkeologjike të zbuluara në Elbasan, kryesisht tek mbishkrimet sepulkrale laitine dhe sidomos, nëpërmjet studimit të murit rrethues, tek i cili ai dalloi themele të lashta të kohës së vonë antike, e përforcoi edhe më tej identifikimin e Skampinit me Elbasanin[7]. Mendimi i tij gjeti vërtetim të plotë pas gjetjes, aty nga viti 1922, të mbishkrimit të M. Sabidit[8], që ruhet në Muzeun e Elbasanit. Rëndësia e këtij dokumenti mbishkrimor qëndron, në radhë të parë, në faktin se ai është i vetmi monument epigrafik që na përmend emrin e lashtë të Elbasamit, ndonëse në trajtë të shkurtuar, duke mos na sqaruar kështu mbi shqiptimin e plotë të emrit antik të qytetit tonë; mbishkrimi shënon vetëm Scamp dhe është plotësuar nga botuesi i tij, në përputhje me kontekstin, me Scampenses. Por një lexim i tillë, do të ishte i pranueshëm vetëm në qoftë se emri do të ketë qenë Scampa. Një vërtetim i tillë ka munguar deri më sot, si nga A. Betzi, ashtu edhe nga hulumitues të tjerë.
Edhe pse mbishkrimi në fjalë, në këtë drejtim, nuk na sqaron sa duhet, ai ruan rëndësinë e tij për faktin se u zbulua në pjesën e shembur të portës jugore të kalasë, pra në truallin e atij qyteti që ka qenë mbajtur për Skampinin (Skampa), përpara se të zbulohej mbishkrimi farkëtues. Duke qenë se guri, mbi të cilin ëshitë skalitur mbishkrimi, ka një peshë të rëndë, që e përjashton mundësinë e sjelljes së tij nga një vend i largët u zhduk edhe ai dyshim i vogël, që pengonte identifikimin pa rezerva të Skampinit me Elbasanin e sotëm.
Cili duhet të ketë qenë emri i plotë i vendbanimit antik, trashëgimtar i truallit dhe historisë së të cilit u bë Elbasani? Dokumenti më autentik, ku mund të mbështeteshim, pa më të voglin ngurim, do të kishte qenë, para së gjithash, mbishkrimi i M. Sabidit, Po ky, sikurse e pamë, na jep emrin në formë të shkurtuar, në një trajtë që e lë rrugën hapur për plotësime të ndryshme. Megjiithatë ndihma e tij, në këtë drejtim, nuk është për t’u nënçmuar, pasi ka ruajtur rrënjën e emrit dihe na lejon kështu të quajmë si korrumpime disa emra që largohen nga rrënja Skamp, st përshëmbull Skapta dhe Skappa[9].
Në burimet letrare, qyteti ynë, përmendet për herë të parë nga gjeografi egjiptas Ptolemeu[10], domethënë jo më parë se në shek. II të erës sonë. i cili e quan Skampeis. Mbi tabelën rrugore të Peutingërit qyteti shkruhet si Scampia, në itinerarin e Antoninit (318, 2), na paraqitet me dy forma, si Scampis dhe Scambis, kurse në atë të Burdigalës (608, 2) lexojmë Hiscampis. Një formë tjetër e kumtuar nga Malhu (18. 413) na e jep emrin e qytetit si Scampia, Hierokli, më në fund, siç e pamë më lart, na përmend një Skapla apo Skappa.
Sikurse shihet emri Scampa, nuk na kumtohet në asnjë literaturë antike, prandaj duhet ta shlyejmë, në këtë formë, nga leksiku ynë: Shumë-shumë ai mund të qëndronte si Scampia. Por unë kujtoj se rrënja e vërtetë e emrit, siç del nga literatura e sipërpërmendur, nuk është Scamp por Scampi (n) me theksin mbi i-në hundore. Në analogji me Dri(n)-Drini lat. Drinus kemi edhe këtu Skampi (n) — Skampini dhe lait. Scampinus. s dhe a nuk janë tjetër veçse prapashtesa që ia vunë emrit për t’ja përshtatur atë gjuhëve greke e latine.
Mendimi i sipërm do të ishte dënuar të mbetej një hipotezë, në- qoftë se nuk do të na vinte në ndihmë një burim tjetër jo me më pak vlerë dokumentuese sa mbishkrimi i M. Sabidit, të cilin ai e plotëson. Është f jala për dy letra, për dy dokumente origjinale të arkivit të Romës, të cilat, ka shumë të ngjarë të jenë shkruar e nisur nga qyteti ynë. Është një korrespoodecë në gjuhën- latine e vitit 519[11]; me njerën prej tyre i raportohej Papës për pritjen e ngrohtë, që i bëjnë klerikët e Skampinit delegatëve të tij të ngarkuar me një mision të posaçëm. Në të dyja letrat përmendet, për disa herë, emri i qytetit tonë, gjithnjë në trajtën Scampinus, me përjashtim të një rasti të vetëm kur jepet me Scampis.
Nuk mund të ketë dyshim se të dy letrat e përmendura, të shkruara e të nisura nga Scampini, na japin emrin e vërtetë, ashtu si ka qenë shqiptuar aso kohe nga banorët. Po këtë trajtë ka pasur sigurisht edhe kur u skalit mbishkrlimi i M. Sabidit, kur Scampini nuk ishte veçse një fshat i thjeshtë, një vicus i varur nga Dyrrahu. Këtë e përforcon për kohën e mëvonshme edhe emri i lumit që e përshkonte qytetin tonë nga jugu, i cili, në një dokument të vitit 1338 shkruhet njëlloj si edhe emri i qytetit të rënë në harresë, Scampinus[12]. Në trajtën Scampinus këtë lumë e njeh edhe Marin Barleti[13]. Nuk mund të përcaktohet me siguri data se kur ndodhi ndërrimi i emrit antik të lumit nga Genusus në Scampin - Shkumbin. Por fakti që ai, në tabelën e Peutingerit, quhet ende Genesis flumen, tregon se ndryshimi nuk ngjan të ketë ndodhur veçse në një kohë kur vendbanimi, të cilit i mori emrin, arriti kuimin e zhvillimit të vet, sidoqoftë jo më parë se ky të ngrihesh në shkallën e qytetit.
Në favor të tezës, se emri i vjetër i qytetit tonë duhet të jetë Skampin dhe jo Scampa, ngjan të flasë më në fund edhe një emër tjetër, të cilit deri më sot nuk i është kushtuar asnjë vëmendje. E kam fjalën për një emër, që përfshihet në listën e gjatë të fortesave të ndërtuara prej perandorit bizantin Justinianit I (527-561), në tokat e Epirit të Ri, ku bënte pjesë dhe krahina e Elbasanit. Emri na kumtohet në trajtën Skeminites[14], në një formë pra, që ka një tingëllim shumë të afërt me emrin e lashtë të Elbasanit, veçanërisht me formën e dhënë në dy dokumentet e vitit 519. Po t’i heqnim emrit prapashtesën greke, ites, e cila, në rastin tonë ngjan të ketë më tepër karakter etnikoni, do të mbetej Skemin, i cili nga pikëpamja gjuhësore, na duket se ka lidhje drejtpërdrejtë me emrin. Skampin (Skempin, Skemin). Pra tek kjo formë nuk kemi veçse një deformim, një korrumpim, që vërehet edhe tek shumë emra të tjerë të listës së këtij autori. Ky tingëllim i afërt gjuhësor ka të mirën e vet. Ai përputhet edhe me të dhënat arkeologjike, mbasi themelet e mureve, mbi të cilët u ndërtua kalaja turke, kujtohen t’i përkasin pikërisht njerës nga fortesat kala të Epirit të Ri, për të cilat na flet Prokopi i Cezaresë[15].
Si përmbledhje e analizës së sipërme del se emri Scampa nuk ka .asnjë mbështetje dokumentare, kurse format Skampeis, Scampeis, Hiscampis, Scampia dhe Skeminites, nuk na e japin veçse pjesërisht dhe jo në trajtë të plotë emrin e vërtetë të qytetit tonë. Me f jalë të tjera emri i vjetër i Elbasanit ishte Scampi (n), ashtu si na e kujtojnë dy dokumentet origjinale të vitit 519, dhe na është ruajtur edhe tek lumi Shkumbi (n), që lagte brigjet jugore të tij. Të mbështetur në këtë përfundim, mund t’i lejojmë vetes, për të marrë në shqyrtim edhe një herë plotësimin, që i bëhet formës së shkurtuar Scamp në mbishkrimin e Sabidit e ta lexojmë Scamp (inertses) dhe jo Scamp (enses).
Si shënimet letrare, me në krye Ptolemeun, ashtu edhte dokumenti mbishkrimor që përmendet më sipër, i cili i. përket gjithashtu shek. II të erës sonë, janë të një periudhe relativisht të vonë antike. Këto dëshmojnë vetëm për ekzistencën e Skampinit, në këtë kohë, e jo më tepër. Mbi jetën e tij të mëparshme, nuk kemi asnjë të dhënë letrare. Ndriçimi i kësaj periudhe të historisë së Skampanit, është dhe mbetet detyrë e kërkimeve dhe zbulimeve arkeologjike. Në truallin e qytetit të Elbasanit, kryesisht brenda në lagjen kala dhe në terrenet kufitare përreth saj, në afërsi të qytetit, si në Tepe[16] apo tëk kodra, që ngrihet përtej urës së Shkumbinit dhe që ruan emrin qytet, janë zbuluar një tok varre e gur-varresh me mbishkrime latine, pjesë arqitektonike e objekteve të tjera, që nuk janë më të hershme se të kohës perandorake romake[17]. Vetë muret e rrethimit, qoftë përsa i përket materialeve të ndërtimit ashtu edhe teknikës së përdorur, të çojnë në një kohë edhe më të vonë, në shek. IV të erës sonë.
Skampini, edhe sikur të mendohej se ekzistonte si vendbanim shumë kohë më parë se sa na e thonë Ptolemeu dhe gjetjet e deritanishme arkeologjiike, nuk mund të zhvillohej kurrsesi në qytet, për arsye të pozitës së tij topike. Skampini, i ndërtuar në fushë, nuk gëzonte as pozitë strategjike të forcuar prej natyre, as ka qenë rrethuar me mure të një periudhe më të lashtë se sa të erës sonë. Këtë privilegj, për të qenë qendra politike ekonomike e krahinës, e kishin fituar qytetet, ose më drejt, vendbanimet e fortifikuara të Lieshanit dhe të Shkambit të Shënlliut[18], të ciiët, me sa del nga monedhat e sendet e tjera antike të gjetura në gërmadhat e tyire, e kanë pasur këtë funksion, të paktën që nga koha helenistike dhe nuk e lëshuan deri aty nga fillimi i kohës së Augustit[19]. Skampinit i takoi ta përvetësonte këtë rol udhëheqës të krahinës së vetëm kur me forcimin e pushtetit romak dhe zgjerimin e kufijve të perandorisë, nuk qenë më kushtet strategjike, por kushtet ekonomike ato që fituan për një çast supremacinë dhe ndihmuan kështu edhe në zhvillimin e vendbanimeve të hapta e të pambrojtura as nga natyra, as nga dora e njeriut.
Lindjen dhe zhvillimin e tij, Skampini, ia detyron pikërisht kësaj periudhe dhe, në radhë të parë, ndërtimit të rrugës Egnatia[20]. Kjo rrugë përbënte arterien kryesor të lëvizjeve tokësore dhe marrëdhënieve tregtare, ndërmjet gadishullit të Apenineve, nga njëra anë dhe Ballkanit dhe Orientit nga ana tjetër. Si trase natyrale kjo rrugë punonte edhe shumë kohë më përpara se pushtimi romak i Ilirisë; por ndërtimi artificial i saj dhe ngritja e staçioneve të mëdha në pika fikse e distanca të një largësie të barabartë, afërsisht prej 25 miljesh, domethënë 37 km. nga njëra-tjetra, i detyrohet periudhës së sundimit të Augustit[21], jo më parë se viti 37 para e sonë. Duke qenë se edhe gjetjet e deritanishme arkeologjike, në truallin e Elbasanit, nuk janë në kundërshtim, por e mbështesin këtë datim, lindjen e Skampinit, si qendër e banuar dhe stacion rrugor mund ta vendosnim aty niga fundi i shekullit I para e. sonë ose në fillimin e erës së re.
Via Egnatia, si edhe rrugët e tjera kryesore të perandorisë romake, u pajis me dy lloj stacionesh: me mutationes, për ndërrrimin e kafshëve e të mjeteve të tjera të udhëtimit, por edhe për çlodhje të udhëtarëve; dhe mansdones, që shërbenin për bujtje e fjetje. Ky organizim, u ndoq në rrugët tona edhe gjatë mesjetës dhe vazhdoi edhe në kohën e pushtimit turk, veçse mutationet u shndërruan në hane, kurse vendin e mansioneve e zunë qyetet, që lindën nga disa prej tyre. Skampini nuk ishte një mutaitio e thjeshtë, por një mansio, e dyta e trasesë kryesore, që fillonte nga Dyrrahu dhe mansio e katërt e degës që nisesh nga Apolonia[22].
Gjatë kohës perandorake, Skampini mori një zhvillim gjithnjë e më të madih. Përveç me rrugën Egnatia ai u lidh, në këtë periudhë, edhe me një rrugë të dytë të rëndësishme, që e kalonte Shkumbinin tek Fusha Mbret, nëpërmjet të një ure të gurtë të lidhur me horosan, këmbët e së cilës duken edhe sot e kësaj dite në shtratin e lumit pranë Topçiasit. Kjo rrugë që lidhte Skampinin me hinterlandin e tij më pjellor, krahinën e Dumresë dhe Shpatin e ulët, kalonte nga Muriqani, ku shihen gjurmët e një ure tjetër, po aq të moçme sa ajo e Topçiasit[23]; prej andej merrte drejtimin për në Gradishten e Belshit për t’u lidhur pastaj me Antipatrian- Beratin, Byllis-in (Hekalin) dhe Aulonën — Vlorën.
Pikërisht këtij zhvillimi të vrullshëm, që e ngriti katundin e dikurshëm në shkallën e një qyteti të begatshëm, në një qendër të rëndësishme ekonomike të krejt pellgut të Shkumbinit, i detyrohet edhe rënëja apo lënia në harresë e emrit antik të lumit Genusus dhe pagëzimi i tij në Skampin, me emrin e qytetiit kryesor pranë të cilit kalonte.
Në itinerarin e Burdigalës, stacionet kryesore, Apollonia (Pojani), Cledo (Ohri), Serdica (Sofja) quhen Civitates, domethënë qytete. Hiscampis (Skampini) nga ana tjetër, nuk shoqërohet me një emër të tillë. Kjo do të thotë se, deri nga mesi i shekullit IV të erës sonë (itinerari i Burdigalës u. përpilua në vitin 333), Skampini ynë vazhdonte të ishte, ashtu si na thotë edhe mbishkrimi i Sabidit, ende një vicus, katund i varur nga një civitas, nga një qytet, në rastin tonë, nga Dyrrahu. Në listën e qyteteve të Hieroklit[24], nga ana tjetër, të përpiluar në shek. VI, Skampini figuron si qytet. Ngritja e tij në shkallën e qytetit duhet të ketë ndodhur ndërimjet këtyre dy datave. Malhu, kur flet për pushtimin e Skampinit nga gobët[25], aty nga çereku i fundit i shek. V nuk na thotë shprehimisht në se në këtë kohë e gëzonte këtë të drjtë; por fakti që ky historian e përmend si një nga pushtimet me rëndësi të gotëve, lë të kuptohet, se një privilegj i tillë i ka qenë njohur Skampinit disa kohë më parë; ndoshta që me organizimin e ri admindstraitiv të vënë në jetë fill mbas ndarjes së perandorisë romake; sidoqoftë jo më vonë se në vitin 458, që njihet si datë në të cilën Skampini bëhet qendër peshkopate[26].
Në qoftë se Prokopi i Cezaresë ngritjen e fortesës së Skeminites — Skampinit e konsaderon si një ndërtim të ri, duke mos e rreshtuar në listën e fortesave të rindëntuara, kjo nuk do të thotë aspak se qyteti, në këtë kohë, nuk ekzistonte. Nuk ishte qyteti që u ndërtua rishtas, por muret me të cilët u rirrethua për t’u mbrojtur nga dyndjet e popujve të Veriut dhe nga kryengritjet e ilirëve.
Sikurse e vërtetojnë gjetjet arkeologjike, veçanërisht mbishkrimi i M. Sabidit, Skampini ekzistonte shekuj më parë, kështu që Justiniani I nuk bëri gjë tjetër veçse e shndërroi nga një qytet i hapët në një të tillë të rrethuar me mure.. Kësaj periudhe i përket edhe ndërtimi i kalasë së Mengnit, e cila shërbente si një parafortesë për mbrojtjen e qytetit të Skampinit, rënia e të cilit në duart e armikut rrezikonte krejt provincën e Epirit të Ri dhe qendrën e saj Dyrrahun.
Njëkohësisht, me ngritjen në shkallën e qytetit, jo shumë kohë më përpara se në vitin 458, Skampini u bë edhe qendër peshkopate[27]. Si e tillë përmendet, për herë të fundit, në dy dokumentet e sipërpërmendura të vitit 519. që nuk do të thotë, natyrisht, se në këtë vit u suprimua përsëri. Skampini mori fund, si një seli e lartë kishtare, ditën e shkatërrimit të qytetit dhe largimit të popullsisë, datë kjo që mbetet një nga pikat e errëta të historisë së qytetit.
Sipas Barletit, Skampini ka qenë rrënuar nga galogrekët, domethënë gotët; por Malhu flet vetëm për një pushtim; banorët ishin larguar para se të vinë gotët. Sidoqoftë të dhënat burimore, si dhe ato arkeologjike, tregojnë se nga ky rrebesh d.m.th. rrënimi got, Skampini duhet ta ketë marrë veten shpejt, pasi, sikundër e pamë, jo vetëm rrethimi i tij me mure, por edhe përmendja e fundit dokumentare si qendër peshkopate, bien pikërisht pas kësaj ngjarjeje.
Sikurse lindjen e zhvillimin në qytet ashtu edhe rrënimin përfundimtar Skampini ia detyron të njëjtit faktor, rrugës Egnatia. Ndërsa, në shekujt e parë të erës sonë, ndërtimi i saj qe burim mirëqënjeje e lulëzimi ekonomik jo vetëm për Skampimn, por për krejt krahinën rreth e rrotull, në vigjiljen e dyndjeve të popujve e në vazhdim të tyre, ajo u shndërrua në një shkak mjerimi të pandërprerë. Rrëmuja e pasiguria, që mbretëronte në kohën e vonë antike dhe mesjetën e hershme mbi këtë rrugë, nëpër të cilën ndiqnin njeri-tjetrin, invazionet e popujve të ndryshëm dhe vinin e shkonin ushtritë jo më pak shkatërrimtare bizantine, nuk i kanë të qetë banorët e fshatrave, të qyteteve e të krahinave rreth e rrotull. Këto dyndje e vërshime kërcënonin, grabitnin, digjnin, e shkatërronin edhe qytetet e fortifikuara, të ndërtuara buzë rrugës, dhe as u jepnin këtyre kohë e mundësi të shëronin plagët e rënda të shkaktuara nga rrënimet e herëpashershme. Kështu, një pjesë e mirë e popuilsisë, që mundi të shpëtonte kokën, u detyrua të largohesh përgjithnjë nga vendi i lindjes dhe i punës e te mos kthehej më. Një nga vërshimet me pasoja të rënda, viktimë e të cilit ra, me sa duket, edhe Skampini, ka shumë të ngjarë të ketë qenë invazioni bullgar i shekullit IX, i cili. me sa tregojnë emrat tipike sllave të rrethit të ngushtë e të largët të Elbasanit e rrethoi edhe më tepër popullsinë autoktone ilire dhe vende-vende edhe e shfarosi.
Kemi shumë shembuj që dëshmojnë se emrat antike janë trashëguar deri në ditët tona. Ka raste, madje që një pjesë nga këto emra vendesh të mos benë pësuar, edhe pse u krijuan dhjetra shekuj më parë, asnjë ndryshim ose një ndryshim shumë të vogël si për shembull Skodra-Shkodra; Lisi-Leshi[28], Aulon-Vlona etj. Emra të tjerë u shpëmgulën bashkë me banorët dhe iu dhanë, prej tyre, vendbanimeve të reja: Amantia- Amonica; Byllis-Ballsh. Nuk është i vogël numri i atyrë që ranë në harrese; duke lënë pas vetëm gërmadha pa emër ose ja trashëguan këtë, sikurse ndodhi në rastin tomë, lumit që kalonte pranë Skampin — Shkumin[29]. Më në fund kemi edhe një kategbri tjëtër, ku emri i sotëm përkujton një faktor tjetër që kishte bërë të njohur vendin në kohën antike. Kështu Nymfeu (Nymphaeum), pranë Apollonisë, që njihej e çmohej shumë jo vetëm për serën, por edhe për orakullin e tij, ideiitifikohet sot me fshatin Frakull në rrethin e Fierit, emër ky që nuk ka asnjë ldhje me emrin antik, por rrjedh nga f jala latine oraculum. Kujtoj se ne nuk do të gabojmë, në qoftë së, do ta rreshtojmë, në këtë kategori të fundit, edhe Skampanin. Pikërisht pozita e tij, si mansio, mundi t’i rezistonte harresës së kohës dhe të ruhet edhe sot tek Mansi (Rrapi Mansit, Çesmja e Mansit). Në këtë vend, ku është ruajtur ky emër dhe ku kishte edhe ujë të bollshëm burimi, dcr ta kërkoja unë edhe Skampinin më të hershëm, dhe jo aty ku u ngrit kalaja, e cila në origjinën e saj, sikurse e thamë më lart, i përket kohës së Justinianit; distanca prej 6 miljesh, domethënë 9 km. ndërmjet mutatios Ad Quintum (gërmadhat romake të Fikasit)31 dhe Skampinit do t’i përgjigjeshin Më mirë teqes së dikurshme bektashiane, ku duhet vendosur mansio Hiscampis e itinerarit të Burdigalës, se sa El-basanit. Si përforcim mund të shërbente katundi Manës i sotëm, që ndodhet mbi rrugën Dyrrah-Lis-Scodra e që të përkujton pa dashur një mansio të kësaj dege tjetër rrugone të kohës antike.
Një kujtim tjetër të lashtësisë historike të qytetit tonë duhet të shohim, mendoj unë, edhe tek emri Fusha Mbret, në analogji me Udha Mbret, emrin që mban trakti i degës së rrugës Egnatia, prej Apollonisë nga ku niset32. Në se fjala shqipe mbret rrjedh apo jo etimologjikisht nga latinishtja imperator, kjo nuk peshon edhe aq në rastin tonë. Rruga nga Ad Quintum-Fikas për në mansio Hiscampis-Elbasan nuk merrte drejtimin e rru-gës së sotme automobiiistike, por kalonte, përmes fushave të Mozgës dhe të Mbretit për të hyrë në Elbasan nga rrapet e Kamqopekut dhe jo nga Zaranika. E sigurtë është se emri Fusha Mbret është shumë më i vjetër se sa pushtimi turk, pra ka shumë të ngjarë të jetë trashëguar në mos nga koha antiike, nga koha e mesme.
[1] Marlin Barleti, Historia e jetës dhe veprave të Skënderbeut, Tiranë 1964, f.481.
[2] Po aty.
[3] Sikurse dihet vepra orgjinale e Barletit u shkrua në gjuhën latine. Autori duke dashur t’i përgjigjet kërkesës së kohës, atje ku pati mundësi, i ka përkthyer latinisht të gjitha toponimet shqiptare: Guribardhë(Petralba), Ujët e Bardhë, ndërmjet Krujës e Milotit (Albula), Fusha e Kuqe, afër Ishmit(Rubra) etj. Për shembuj të tjerë shih H. Ceka, Vërejtje mbi disa të dhëna topografike rreth luftave të Skënderbeut sipas Barletit, Buletini i Shkencave shoqërore nr. 3. 1952, f. 21-36.
[4] M. Barleti, vep. e cit. f 247.
[5]Malchus në: Burime të zgjedhura për historinë e shqipërisë, vëll. I, Ilirët dhe Iliria, Tiranë, 1965, f. 407.
[6] Ndër hulumtuesit e shumtë që janë marrë me problemin e identifikimit të Skampinitka qenë edhe J.G.v. Hahn, Albanesische Studien, vëll. I, Jena 1853, f. 195, i cili e bën njëkohësisht edhe përpjekje ta shpjegojë me shkëmb (tosk), shkamb (geg), Shkumb(lumi i soçëm).
[7] C. Praschniker-A.Schober, Archaologische Forschungen in Albanien un Montenegro. Wien 1919, f, 48 vv. Një vrojtim më të plotë të bazuar në pastrime dhe sondazhe e kemi nga Gj. Karaiskaj, Kalaja e Elbasanit, (Monumentet), 1, 1971.
[8] A. Betz, Eine neue Inschrift aus Elbasan in Albanien, në: (Jahresh. d. Ost. Arch. Institutes in Wien), Bd. XXX/1 (1936); 101 vv.
[9] Në këto dy trajta e gjejmë emrin e qytetit tonë tek Hierokli, 653, ndërsa tek Kostandin Porfyrogeneti, De them. 2, 26, i cili mbështet po tek Hirokli, lexojmë Scampta.
[10] Në Notitia Dignitatum Orientis, 9, bëhet fjalë për një repart pseudocomitatenses Scampenses. Duke qenë se një etnikon i tillë nuk mund të rridhte veçse nga një qytet Scampa u nxuarr konkluzioni se format e kumtuara nga Hierokli e Kostandin Porfyrogeneti ishin korruptime të emrit Scampa, kurse trajta Sampis nuk paraqiste veçse një ablativ të marrur gabimisht për normativ nga Ptolemeu e të tjerë që ndoqën atë. Shih Praschniker-Schober, vep. cit. f. 48m shënimi 37 dhe A. Betz, vep. cit. kol. 105, shënimi 10.
[11] Shih L. Thalloczy, C. Jerecikm E. Sufflay – Acta et diplomata res Albaniae mediae aetatis illustrantia, vëll. I. Vindobonae 1913, dokumentet nr. 29 e 30.
[12] Po aty, f. 246, dokumenti nr. 816.
[13] Barleti, po aty, f. 481.
[14] Prokopi i Cezaresë, De aedificiis, 4, 3 (Ilirët dhe Iliria, f. 439)
[15] Gj. Karaiskaj, vep. cit., dallon në këto mure dy periudha ndërtimi, të vonën e të cilave e lidh me rindërtimet e Justinianit.
[16] Në vitet 1968-69 u zbulua aty një bazilikë paleokristiane që u datua nga autorët e gërmimit në shek. IV-VI të e. sonë: A. Meksi N. Ceka, Bazilika paleokristiane në Tepe të Elbasanit, Buletini Arkeologjik, Tiranë 1973.
[17] Mbi zbulimet e vjetra arkeologjike të Elbasanit — shih kryesisht Praschniker- Schober, po aty, f. 52-54 dhe 59 vv. Shih edhe L. Heuzey et H. Daumet, Mission archeologique de Macedoine, Paris, f. 347 dhe H. Ceka — S. Anamali, Mbishkri- me të pabotuara të Shqipërisë, Bul. USH Seria Shk. Sh. nr. 1 — 1961, f. 221 vv. Mbi nekropolin e qyteiit shih H. Geka, Zbulimi i një nekropoli në Elbasan, B.I., Sh. hr. 1, 1948; f. 64 vv. Për të rejat: Gj. Karaiskaj, Të dhëna të reja për datimin e kalasë së Elbasanit, Monumentet, 3, 1972; N. Ceka, Vështrim arkeoiogjik mbi rrethin e Elbasanit, po aty.
[18] Gërmadhat e qytetit të Lleshanit, emrin antik të të cilit nuk e dimë, ndodhen në sinurin e katundit të soçëm Lleshan, në krahinën e Shpatit, në jugë të Elba- sanit. Nuk e njohim as emrin e lashtë të qytetit, tek Shkambi i Shenlliut, afër Katundit Petresh (nga petra-shkëmb), mbi rrugën automobilistike Elbasan-Tiranë
[19] Pjesa më e madhe e monedhave antike të Muzeut të Elbasanit, kryesisht të prera në punishten monetare të Dyrrahut, e kanë prejardhjen nga Lleshani. Deri tani nuk është gjetur këtu asnjë monedhë që të jetë më e re se koha e Augustit.
[20] Mbi teknikën e ndërtimit të kësaj rruge, dhe funksionimin e saj në kohën antike, shih N. Ceka, L Papajani, Rruga në luginën e Shkumbinit në kohën antike, Monumentet 1, 1971.
[21] L. Friedlander, Sittengeschichte Roms. Ungekiirzte Textausgabe, Wien, 1934; f. 285
[22] Shih Tabelën e Peutingerit dhe itineraret e Antoninit e të Burdigalës, në «Ilirët . dhe Iliria, f. 311, 316 e 318.
[23] Për ekzistencën e kësaj rruge shih artikullin e cituar të N. Cekës dhe K. Papajanit..
[24] Hierokli, 653 (Ilirët dhe Iliria, f. 455).
[25] C. Praschniker-A. Schober, vep. cit.
[26] Thalloczy-Jirecek-Sufflay, Acta et diplomata, indeks. f. 251.
[27] Po aty. Duhet shtuar këtu se data 458 nuk duhet marrë si vit, në të cilin Skampini u bë qendër peshkopate, por si një terminus arite quem për vendosjen e selisë së një peshkopi në këtë qytet të ri.
[28] Duhet thënë se, si në alfabetin grek ashtu edhe në atë latin, mungonte një germë e posaçme për sh: kështu që ka shumë të ngjarë që kjo bashkëtingëllore të jetë dhënë po ime germat 2 resp.s; pra pavarësisht se shkruhet Scodra, apo Scampin(us). shqipttai i vërtetë të ketë qenë ashtu si sot, ShkocLra, Shkampin (us). Në rastin Lis (sus),— Lesh (por jo Lezha, formë e cila, me sa di unë, nuk përdoret nga populli) mund të jetë fjala edhe për një shndërrim historik të s-së në sh.
[29] Një fenomen i tillë ka ndodhur edhe në ditët tona. Lumi që përshkon kryeqyte- tin tonë nga ana e veriut thirrej, ende para disa dhjetra vjetësh, ashtu sikurse në kohën e Skënderbeut (Shih, M. Barleti, Historia e Skënderbeut, f. 462) me emrin Argjilata. Ky emër ka rënë sot pothuajse fare në harresë dhe është zë- vendësuar me emrin Lumi i Tiranës.