Nëse legjendat e mëparshme (kthimi i argonautëve dhe qëndrimi i Kadmit dhe Harmonisë në Iliri), me përjashtim të atyre që lidhen me hiperboreanët dhe me Herakliun, kanë të bëjnë kryesisht me bregun lindor të Adriatikut, nuk ndodh njëlloj me rrëfenjat që i takojnë kthimit të pjesëmarrësve në lufën e Trojës (akej dhe trojanë), të cilët qarkullojnë dhe vendosen në detin Adriatik ose, më në jug, në brigjet e detit Jon. Qysh prej Apulisë veriore, një rit vendas thuhej se përjetësonte kujtimin e zjarrit që u vunë anijeve robinjat trojane, ndërsa qyteti i Lucerias kishte një faltore të Atena Ilias, sipas Strabonit (VI, 1, 14), dhe gratë daune i truheshin kultit të Kasandrës në afërsi të Elpias e të një qyteti të quajtur Dardanos.
ANTENOPJ paraqitet nga poetët si një plak trojan plot mençuri, që mban një qëndrim arbitri mes bashkatdhetarëve të tij dhe akejve; dëshira që ushqen për paqen e shtyn atë që, për t’i dhënë fund luftës, të urojë fitoren e akejve, gjë që veç një grimë e ndan nga tradhëtia, por që i shpëton jetën. Thuhej se ai iu kundërvu Eneut me qëllim që të qëndronin në Trojadë e të ngrinin sërish një mbretëri trojane. Por shumica e tregimeve e vendojnë nisjen e tij për në dhe të huaj që në çastin kur bie Troja. Ai ikën i shoqëruar me disa trojanë dhe henetë paflagonë, aleatë të trojanëve; Dareu i Frigjisë (§ 44) e vlerëson në 2 500 numrin e bashkudhëtarëve në mërgim që e pasojnë Antenorin; mes tyre, i kanë mbetur vetëm disa nga shtatëmbëdhjetë a tetëmbëdhjetë bijtë, e shoqja Teano dhe e bija Krino. Së pari, mbërrijnë në Traki, pastaj në detin Jon, dhe ndjekin brigjet ilire për të mbërritur në veri të Adriatikut, “mu në zemër të mbretërisë së liburnëve” (Eneida, I, 242-249). Pasi i mund vendasit euganë, Antenori themelon një Trojë të re, në veri të grykëderdhjes së Lumit Po, në një territor të pagëzuar me emrin Heneti (= Veneti), për nder të bashkudhëtarëve të tij. Troja në Veneti, e njohur edhe për Stefanin e Bizantit (s.v. Troia), mori më vonë emrin Patavium (= Padova). Sipas një gojëdhëne tjetër, Antenori kishte shkuar të kolonizonte ishullin e Korkyrës së Zezë (Korçula), ku i paskëshin kushtuar një kult.
Kthimi i DIOMEDIT në qytetin e vet Argos ka qenë ndër më të lehtët, por bashkëshortja e pabesë e detyron atë t’ia mbathë bashkë me shokët e tij për në Itali, tek mbreti Daun, i cili e heq qafe me anë të dredhisë (sipas poetit Mimnerm të shekullit VII para J.K.). Timeu i Tauromenionit dhe Liku i Regionit japin një rrëfim tjetër: falë shqytës së artë të Glaukut (Iliada, VI, 234-236), Diomedi i paskësh shpëtuar feakët nga dragoi i Kolkidës, rojtari i Bashkës së Artë. Likofroni jep një version më të hollësishëm të së njëjtës gojëdhënë: Diomedi përndiqet nga dëshira për hakmarrje e Afërditës, të cilën e ka lënduar pasi ka goditur Eneun, birin e hyjneshës (Iliada, V, 334-340). Ai merr arratinë për në Itali ku themelon Argyripën, në vendin e daunëve. Ai i vjen në ndihmë mbretit të vendit, Daunit, i cili nuk ia jep atë çfarë i është premtuar. Mallkimet e tij të tmerrshme e bëjnë vendin shterpë dhe ai e zapton, por Dauni ngadhënjen më së fundi dhe shokët e Diomedit shndërrohen në zogj. Episodi i fundit që përmendet nga autori i Aleksandrës është fitoija e heroit mbi dragoin e ishullit të feakëve dhe kulti që i kushtohet atij pas kësaj bëme në brigjet e “gjirit Jonian”.
Duke përshkruar Apulinë, Straboni e përmend disa herë, veçanërisht tek VI, 3, 9, legjendën e Diomedit. Ai kujton themelimin e Argyripës nga Diomedi, pranë portit të Elpias20; përmend blatimet që ai i ka bërë tempullit të Atenës në qytetin e lashtë daun të Lucerias (sëpata bronzi dhe armë). Vdekja e tij është objekt gojëdhënash të ndryshme: njëra prej tyre bën fjalë për zhdukjen e tij tek ishujt (= ishujt Tremiti) që mbajnë emrin e tij dhe ku thuhet se ka qenë varri i tij, në veri të Garganos. Antoninus Liberalisi (§ 37) shton martesën e Diomedit me vajzën e mbretit Daun, pasi e pati ndihmuar atë në luftën kundër mesapëve. Në morinë e madhe të autorëve të lashtë që cekin legjendën e Diomedit, le të shënojmë Justinin (XII, 2, 7-11) i cili e quan themelimin e Brundisit vepër të etolëve që ishin shokë të Diomedit; sidoqoftë, duhet pranuar se themelimi i Brentesionit u është mveshur vepruesve të shumtë e të ndryshëm: e kemi përmendur tashmë themelimin nga Brentosi, biri i Herakliut, sipas Stefanit të Bizantit; por Straboni (VI, 3, 6) thotë se është themeluar nga kretas, ja të ardhur nga Siqelia me Japiksin, ja të ardhur nga Knososi me Tezeun. Diomedi është shumë i pranishëm në Italinë qendrore dhe veriore, sidomos nëbregun adriatik. Vetëm disa burime të epokave të vona pohojnë se ai ka themeluar Venusian.
themelimin e Spinës. Straboni (V, i, 8-9) e tregon Diomedin aktiv në Veneti, ku ai gëzon një faltore, të quajtur Timavumi, që i është kushtuar atij, ndërsa dy drurë të shenjë i janë kushtuar, njëri Herës Arge, tjetri Artemidës Etole, kulte që e përfaqësojnë mirë karakterin e dyfishtë arg dhe etol të Diomedit. Sipas Zhan Berarit22, qendra e legjendës së Diomedit duket të ketë qenë Daunia me themelimet prej tij të Argyripës (= Arpi) pranë Foxhias, Luceria (= Luçera) pak më në lindje, Siponte pranë Manfredonias, Kanusium (= Kanosa) më nëjug. Por legjenda është gjithashtu shumë e pranishme edhe në veri të Adriatikut, ku takohet me atë të Antenorit. Për më tepër, kërkimet arkeologjike të kohëve të fundit në Kroaci kanë tërhequr vëmendjen mbi një promunturium Diomedis (Plini Plaku, N. H., III, 141) në kepin Ploca, mes Shibenikut dhe Trogirit, aty ku për nder të Diomedit në shekullin IV para J.K. është ndërtuar një faltore, si edhe në ujëdhesat e Velas dhe Mala Palagruzhës, ndërmjet Isës dhe malit Gargano, ku do të mund të përcaktohej vendi i vdekjes së Diomedit dhe ku ndodhej një faltore që në fillim të shekullit VI; janë zbuluar fragmente enësh me einrin e Diomedit. Do të duhej pranuar pra se ishujt e Diomedit nuk janë ato Tremiti, por ujëdhesat kroate të Palagruzhës.
Nostoi-të më të famshme kanë të bëjnë me ODISEUN, por edhe me Andromakën dhe Helenin, dhe atyre u shtohet vizita që u bëjnë atyre Eneu dhe shokët e tij në Trojën e tyre të re, në Buthrot, përpara se të shkonin në Lacium. Qëndrimi i Odiseut tek mbreti Alkino, në ishullin e feakëve, në Korfuz, i paraprin kthimit në Itakë, në fund të aq shumë peripecive. Odiseu ka shkuar edhe në kontinent për t’u këshilluar me orakullin e të vdekurve. Më në jug, piratët e Tafos, të cilët duhen lokalizuar në ishujt afër grykës së Akelout, duket se bëjnë tregti drejt Italisë Jugore përmes detit Jon (Odiseja, XIV, 452; XV, 427); vetë feakët janë të njohur për ushtrimin e zanatit të lundërtarëve bartës mbi kanalin e Otrantos. Duke filluar nga Viktor Berari, është gjë e njohur brishtësia e identifikimeve të vendeve në rrëfimin e udhëtimeve të Odiseut, si edhe ajo e orvatjeve për të rindërtuar itinerarin e rravgimit të tij nëpër detra. Me siguri që nuk është kuturisur në Adriatik, a thua se për hartuesin e Odisesë bota e njohur mbaronte në Itakë23, madje edhe ishulli i feakëve ishte një botë imagjinare, ndërsa legjendat më të lashta, si ajo e argonautëve apo rrëfenjat lidhur me Diomedin, duken më të mirinformuara. Telegonia, e shkruar rreth mesit të shekullit VI nga Eugamoni i Kirenës, që ishte vijim i tregimit të Odisesë, ka humbur plotësisht, por Proklosi jep një analizë të saj në veprën e tij Krestomatia (315 e vijim): ai tregon, pas varrosjes së mëtuesve, udhëtimin e Odiseut në Tesproti, ku martohet me mbretëreshën Kalidike dhe lind me të një djalë, Polipoetin; Odiseu vihet atje në krye të tesprotëve në luftën kundër brigëve; në këngën e dytë, Telegoni, i biri i Odiseut dhe i Circes, mbërrin në Itakë, ku bën plaçkitje dhe e vret të atin pa e ditur. Kur e merr vesh krimin që ka kryer, kthehet pranë Circes duke marrë me vete kufomën e Odiseut, Penelopën dhe Telemakun.
ANDROMAKA, e veja e Hektorit, është, bashkë me Antenorin, shembulli më i mirë i vendosjes në “gjirin Jonian” të trojanëve që i kanë shpëtuar masakrës. Ndryshe nga Antenori, qëndrimi dashamirës i të cilit ndaj akejve ua ka ngrënë atyre zemrën, Andromaka është shpërngulur në Buthrot si robinjë që i ka rënë si plaçkë lufte vrasësit të të shoqit, Akilit, dhe, pas vdekjes së këtij të fundit, skllave e Pirro Neoptolemit, birit të Akilit. Në veprën e tij Andromaka, të shkruar rreth vitit 420, Euripidi përmend dërgimin e vejushës së Hektorit tek molosët. Tetida i thotë Peleut (v. 1243-1252): “Përsa i përket robinjës, dua të them Andromakës, ajo duhet të banojë në dhe të Molosisë, o plak, duke U futur me martesë në shtratin e Helenit, e bashkë me të edhe ai fëmijë [Molosi, biri i Neoptolemit dhe i Andromakës], i vetmi që ka mbetur nga gjaku i Eakut. Mbretër pinjollë të tij duhet të bëjnë, njëri pas tjetrit, një jetë të begatë në Molosi. Sepse nuk është e thënë që të zhduket kështu, o plak, ai fis që është edhe i yti, edhe i imi, edhe i Trojës: perënditë përkujdesen edhe për këtë qytet, pavarësisht se ka rënë me vullnetin e Atena Paladës”. Edhe më herët, në Ciklin epik24, bëhet fjalë për Pirro-Neoptolemin e ardhur nga toka tek molosët bashkë me trojanin Helen. Edhe ky i fundit, bir i Priamit, i ka shpëtuar masakrës dhe paraqitet si mbret i kaonëve (Eneida, III, 335). Disa gjenealogji, herë-herë kontradiktore, shërbejnë për të shpjeguar emrat e et/me-ve të këtij rajoni: sipas Pausanias (I, 11, 1-2), Andromaka paskësh pasur me Neoptolemin tre djem, Molosin, Peialin dhe Pergamin, kurse nga martesa me Helenin, pas vdekjes së Neoptolemit të vrarë nga Oresti në Delfi, paskësh lindur Kestrini. Eneida e Virgjilit (III, 291-507) rrëfen takimin e papritur të Eneut e të shokëve të tij, të zbritur në bregdetin e Kaonisë, të cilët shkojnë në Buthrot. Një variant tjetër, i treguar nga Dionisi i Halikarnasit (Lashtësi romake, I, 51), saktëson se Eneu me shokët e tij më trima kanë ardhur nëpër tokë nga Ambrakia, pasi kishin kaluar në faltoren e Dodonës; aty ata takojnë ca shokë trojanë të Helenit dhe shkojnë bashkë me ta deri në Buthrot ku zbulojnë të mrekulluar një Trojë të re, të ndërtuar nga Heleni dhe bashkëshortja e tij Andromaka.
Ankizi bashkohet me ta duke ardhur nëpër det, përpara se ekspedita, sipas këshillave të fallxhorit Helen, i cili përcakton itinerarin për të mbërritur në Hesperi, të niset prapë për aventura të reja në rrugën që shpie drejt Ausonisë: kalimthi, Virgjili (Eneida, III, 398-402), nëpërmjet gojës së Helenit, i paraqet tashmë brigjet e Italisë jugore të pushtuara nga “grekët e mallkuar” (malis Grais), lokrët e Nariksit, kretasi Idomene në fushën e Salentos, tesaliani Filoktet në Petilia. Trillimi poetik i jep mundësi autorit që të paraqesë ngulimet që grekët do të themelonin disa shekuj më vonë nëbrigjet e Magna Grecias dhe të Siqelisë, gjë që u vjen zaten për shtat dëshirave të disave nga këto qytete që donin si e si t’i shpinin fillesat e tyre në kohën e luftës së Trojës. Dionisi i Halikarnasit (Lashtësi romake, I, 50-51) paraqet një itinerar të ndryshëm, i cili piketohet nga themele faltoresh për nder të Afërditës, nënës së Eneut, në Zakintë, në Leukadë, në Aktion e deri në Onhesm (Saranda e sotme).
Në rrethinat e Buthrotit, është e habitshme se sa jetëgjatë ka qenë kjo traditë pranie trojane: Varroni (II, 2, 1), i cili kishte lundruar aty pari gjatë luftës kundër piratëve të udhëhequr nga Pompeu, e pohon këtë legjendë, duke vënë në dukje një krahinë blegtorale të quajtur Pergamis në Epir dhe një mbishkrim i Pasaronit përmend ethnos-in e quajtur pergamioi25, ndërsa Dionisi i Halikarnsit (I, 51) jep njoftim për një kodër të quajtur Trojë, pranë Buthrotit, mbi të cilën Eneu dhe shokët e tij paskëshin ngulur kampin e tyre. Në kapitullin që pason, do të shohim se si qyteti i Apolonisë së Ilirisë shfaq të njëjtën besnikëri ndaj kujtimeve të trojanëve në përmendoren e ngritur në Olimpi për të festuar fitoren e apoloniatëve mbi qytetin e abantëve, Thronionin, diku nga mesi i shekullit V para J.K.
Për historianin është e vështirë që të nxjerrë të dhëna të sakta mbi këtë periudhë të hershme të historisë së Adriatikut prej këtyre legjendave të shumta, të përcjella nga një epokë e mëparshme deri në fillimin e periudhës arkaike greke, mjaft shpesh të ndryshuara, të shndërruara e të shtrembëruara në kohë të mëvona. Me siguri, “gjiri Jonian” paraqitet si një rrugë depërtimi drejt ca rajonesh veriore krejt të mistershme, për vetë relievin që kanë, por sidomos për klimën e tyre, bimësinë e tyre dhe, pa dyshim, për bashkësitë njerëzore që jetojnë në to dhe për prodhimet që mund të gjenden atje mbi bazën e shkëmbimit në natyrë. Në kërkim të vendbanimit të të fortlumëve, të vendit të hiperboreanëve, ka njerëz që kanë përfytyruar mundësinë e një komunikimi, përtej botës së njohur, ndërmjet deteve të Lindjes dhe atyre të Perëndimit, mes Detit të Zi (Pontus Euxinus~) dhe gjirit Jonian. Më vonë, kjo udhë zgjatet pa masë, duke iu futur lumenjve të Ukrainës (Dnieprit, Dniestrit) përpara se të bashkohet me lumenjtë e fushave të mëdha të Veriut (Niemenin, Vistulën) që shpien në detin Baltik, në detin e Veriut, në La Mansh, në oqeanin Atlantik dhe, nëpërmjet Kolonave të Herkulit, i kthejnë anijet në Mesdheun perëndimor. Jasoni, Medea dhe argonautët, të ndjekur këmba-këmbës nga kolkët, del t’i kenë rrahur me kohë brigjet lindore të Adriatikut. Kadmi dhe Harmonia kanë krijuar lidhje ndërmjet Beotisë dhe Ilirisë. Fundi i luftës së Trojës do ta ketë thelluar zbulimin e këtij deti të brendshëm me mbërritjen e ca akejve dhe ca trojanëve në kërkim trojesh të reja: Antenori dhe Diomedi, Odiseu, Andromaka, Heleni dhe Eneu.
Kjo kohë e legjendave në detin Adriatik njihet pothuajse vetëm nëpërmjet burimeve letrare greke e, në vijim, latine. E shkuara e rajoneve ku janë ndalur kështu heronjtë grekë e trojanë mbetet pak a shumë krejtësisht e panjohur, ndërkohë që popullsitë që i banonin ato kishin të kaluarën e tyre. Specialistët e parahistorisë nënvizojnë ngjashmërinë e kulturës materiale ndërmjet Picenumit, Daunisë dhe vendit të liburnëve në anën tjetër të Adriatikut. A.-M. Bieti-Sestieri dhe F. Lo Skiavo26 e kanë quajtur koine-ja metalurgjike adriatike që zë fill në shekullin XII para J.K. Afri ka edhe midis qytetërimit epirot dhe atij të Mesapisë27. Duke u nisur nga të dhëna shumë të shkëputura mbi gjendjen para vendosjes së ngulimeve korintase, nganjëherë është hamendësuar njëfarë “thalasokracie” [sundimi i detit] nga liburnët: Straboni (VI, 2, 3 c 269) bën fjalë për një prani të liburnëve në Korkyrë përpara mbërritjes së Kersikratit që i paskësh përzënë ata. Kur rrëfen legjendat që rrekeshin të shpjegonin emërtimin e dyfishtë të Epidamn-Dyrrahut, Apiani (Luftëi'at civile, H, 39) tregon se zotërues të qytetit (apo të vendbanimit) qenë njëri pas tjetrit brigët, pastaj taulantët, të cilëve ua zunë vendin më vonë liburnët që ai i cilëson si ilirë. Këta të fundit dëbohen pastaj nga korkyrasit me ndihmën e taulantëve. Plini (H.N., III, 112) tregon më tej se banorët më të lashtë të bregdetit italian ndërmjet Riminit dhe Ankonës ishin sikulët dhe liburnët, të cilët u paskan paraprirë umbrëve që u zëvendësuan për vete nga etruskët, dhe këta të fundit nga galët. Së fundi, Eneida (I, 242-249) pohon ekzistencën e një mbretërie të liburnëve, në zemrën e të cilës depërton Antenori, kur kthehet nga Troja, tek shkon e themelon Padovën. Kështu, ka qenë pa dyshim gjysma e dytë e mijëvjeçarit II koha kur liburnët kanë mundur të kontrollojnë Korkyrën, Epidamnin dhe bregdetin italian përballë bregdetit të tyre në Dalmacinë Veriore dhe të bëheshin sundues të “gjirit Jonian” ndërkohë që qarkullonin legjendat epike të ruajtura nga autorët grekë e latinë.
Në kohën kur merr hov vendosja e ngulimeve greke (dhe fenikase), sidomos drejt Perëndimit, gjatë shekullit VIII, “gjiri Jonian” nuk është krejt i panjohur. Udhëtimet zbuluese kanë zënë tashmë fill, kujtime të shumta legjendare mbahen gjallë në nënvetëdijen e udhëtarëve, edhe pse ndonjëherë ca ngjashmëri të thjeshta emrash mund të lënë shteg për tregime kryekëput të sajuara.