GJEOGRAFIA nuk ekziston pa historinë, por edhe historia nuk shpjegohet pa gjeografinë. Historia e Adriatikut fillon në lashtësinë e hershme me origjinalitetin e saj detar, sipas ritmit të popullsive që vijnë nga brendësia dhe nga jashtë. Historia e tij është historia e një deti, e brigjeve, qyteteve bredetare, anijeve të tregtisë, peizazhesh që shkojnë nga Alpet deri në zemër të Mesdheut.
Ai është një det i ngushtë e i zgjatur që depërton thellë në brendësi të tokave, i vetmi i tillë në Evropë bashkë me Balltikun në veri. Shifrat që e përkufizojnë atë po i huazoj nga Fernand Braudel-i*: “Nga Venecia deri në ngushticën e Otrantos, Adriatiku numëron 700 kilometra; sipërfaqja e tij është 140 000 kilometra katrore; po të bëhej rreth, diametrin do ta kishte 492 kilometra; brigjet e tij kontinentale e ishullore janë përkatësisht 3 887 dhe 1 980 kilometra të gjata, apo gjithsej 5 867 kilometra”. Le të shtojmë këtu se gjerësia e tij mesatare është 220 kilometra. Kanali i Otrantos, mes Italisë dhe Shqipërisë, nëpërmjet të të cilit ai del në Mesdhe, është vetëm 72 kilometra i gjerë.
Ai është një det asimetrik. Bregu perëndimor është përgjithësisht drejtvizor, me përjashtim të xhungës së Garganos, me zonat e turbullta të deltës së lumit Po dhe të lagunës së Venecies dhe, përveç Venecies, me porte të një rëndësie mesatare: Ankonën, që sidoqoftë ka qenë port papnor deri në fundin e shekullit XIX, Barin dhe Brindizin që në mesjetë qenë porte nisjeje për pelegrinazhin në Tokën e Shenjtë. Kurmi i shën Kollit erdhi nga Lindja e Afërme e ngeci në cekëtinë në Bari për t’u bërë aty pajtor i pelegrinëve dhe i nxënësve të shkollave dhe për t’u shndërruar në Babagjyshin e Vit’ të Ri në Evropën Veriore: Santa Claus. Si shpeshherë, edhe në këtë gojëdhënë ndesh një temë thelbësore e Adriatikut: marrëdhëniet Lindje-Perëndim.
Bregu lindor në jug të gjirit të Triestes dhe të gadishullit të Istries është, në t kundërt, shumë i çrregullt nga gjiri i Rijekës (Fiumes, sot në Kroaci) deri në Korfuz, i cili është më i madhi në atë vargan ishujsh që shtriqen në det të hapur përballë një bregdeti ku mbisundon më të shumtën e herëve, që prej Istries deri në Malin e Zi, një reliev gëlqeror, karstik, me atë qarkullim gjarpërues e të pasosur ujërash nëntokësore i cili është aq karakteristik sa që edhe termat që e shënojnë janë huazuar nga serbokroatishtja. Rrethanat për veprimtari portore nuk janë edhe aq të volitshme. Përveç Triestes që ka marrë të tatëpjetën qëkurse u shemb Austro-Hungaria më 1918, vetëm porti, sot kroat, i Dubrovnikut (Raguzës) ka pasur njëfarë rëndësie historike.
Para se rrethanat historike e politike t’i favorizojnë zonat bregdetare në kurriz të prapatokës, kushtet gjeografike më fort i vënë ato kundër njëra-tjetrës sesa i bashkojnë. Rripat bregdetarë ndeshen në perëndim me Apeninet dhe në lindje me
Alpet Dinarike. Aty është i ngushtë brezi i bimësisë mesdhetare. Kufiri i kulturës së ullirit është pranë brigjeve.
Gjëja që ka më shumë rëndësi në Adriatik është deti dhe sundimi i gjatë i Venedikut është simbolizuar me martesën e dogjes me detin. Ai u ka sjellë bregdetasve të Adriatikut thesare e gjëma: pasuritë e tregtisë, turrin e erërave dhe mbytjen e anijeve në një det jo të qetë, sulmet e piratëve (Venediku nxori një ligj kundër piraterisë që në vitin 1303), kërditë e epidemive të murtajës nga mesi i shekullit XIV deri në fillim të shekullit XVIII. Malaria u çrrënjos vetëm pas vitit 1960.
Megjithë shndërrimet e thella, gjeografia do të sjellë edhe disa vijimësi në Adriatik. Eubeasit e kishin themeluar Orikosin në gjirin e Vlorës që në shekullin VIII. “Nga koha e lashtë deri në ditët tona, siç na e kujton këtu Pierre Cabanes, kjo zonë është përdorur vazhdimisht si bazë detare që në kohën e ngulimit të parë, duke vijuar me Orikumin romak e pastaj me Pasha Limanin [nga pushtimi osman deri më sot]. Pikërisht këtë bazë kishin zgjedhur sovjetikët për të vendosur nëndetëset e tyre gjatë diktaturës së Enver Hoxhës, pas vitit 1944. Aty janë vendosur edhe ngjaijet që përbëjnë intrigën e romanit Dimri i madh të Ismail Kadaresë, gjatë prishjes shqiptaro-sovjetike në dimrin 1960-1961”.
Është thënë se historia në Adriatik zbret nga lart poshtë, nga veriu në jug. Kjo gjë ka qenë e vërtetë për Venedikun, për austro-hungarezët, për sllavët. Por ka edhe nga ata që kanë ardhur nga jugu, nga ai Mesdhe kyçi i të cilit është Korfuzi, për të cilin Senati venedikas deklaroi më 1500 se është “zemra” e çfarëdo shteti venedikas “si për lundrimin, ashtu edhe në çdo këndvështrim tjetër”.
Me themelimin e ngulimeve eubease e më pas korintase: Korkyra (Korfuzi), Apolonia, Dyrrahium (Durazzo e më vonë Durrësi sot në Shqipëri), kolonizimi grek përhapet në bregun lindor dhe në bregun perëndimor me Magna Grecia-n në Italinë e Jugut. Bashkë me grekët, në Adriatik mbërrijnë edhe mitet historike që i shoqërojnë ata: kthimi i argonautëve dhe i pjesëmarrësve në luftën e Trojës, qëndrimi i Kadmit dhe i Harmonisë në Iliri dhe, si pikë e skajshme e mbërritur në veri të bregut perëndimor, Adria mbi deltën e lumit Po, e cila do t’i japë detit emrin e vet.
Tani e tutje, Adriatiku do të pëijetojë këmbime rolesh, herë si vijë lidhëse mes dy brigjeve, midis Perëndimit dhe Lindjes, e herë si kufi ndarës ndërmjet Perëndimit dhe Lindjes, herë me bashkime popujsh dhe trojesh, herë me copëzime etnike e politike si pasojë e shpërbërjes së perandorive adriatike: Parandorisë Bizantine, Perandorisë Venedikase, Perandorisë Austro-Hungareze, Perandorisë Osmane, Federatësjugosllave.
Deri më sot, Adriatiku është ndodhur në vijën e ndaijes mes Perëndimit e Lindjes.
Perandoria Romake i bashkoi të dyja brigjet dhe bregu lindor u bë madje, me Perandorinë Ilire, vetëzemra e Perandorisë në shekujt II dhe III. Më vonë, Perandoria Bizantine u përpoq ta rindërtojë këtë unitet, por ajo pësoi disfatë gjatë mesjetës për shkak të bashkëveprimit të rënies së Bizantit me dyndjet e sllavëve (sllovenëve, kroatëve, serbëve) dhe me shkëputjen e një Italie lombarde në veri, papnore në qendër dhe normande në jug. Adriatiku ishte trualli ku përballeshin e ndaheshin popujt e Evropës që po lindte. Ai ishte edhe arena e përplasjeve fetare mes katolicizmit latin, krishtërimit grek ortodoks dhe, që nga fundi i mesjetës, myslimanizmit.
Venediku, për një kohë të gjatë në simbiozë me Perandorinë Bizantine, u shkëput pak nga pak prej saj për të ndërtuar perandorinë e vet, ndërkohë që Adriatiku u kthye në një koleksion qytetesh portore, ndër të cilat më të shquarat ishin Zara (Zadari në Kroacinë e sotme) e sidomos Dubrovniku kroai (Raguza).
Në fund të mesjetës, dy janë dukuritë që e vulosën për një kohë të gjatë fatin e popujve të Adriatikut, strukturat politike e shoqërore arkaike të të cilëve u shpërbënë në lindje. Në njërën anë, “kombet dështuan dhe u shkrinë në një Perandori të re Osmane”. Në anën tjetër, “popujt, të çoroditur nga zhdukja e pikave të tyre tradicionale të referimit shoqëror e kulturor, filluan të zhvendosen në distanca jo të largëta e pastaj do të kapërcenin detin Adriatik, duke nisur kështu një valë të gjatë mërgimi sllav, shqiptar e grek drejt Italisë, nga Venediku deri në Sicili. Edhe pse jo kudo njëlloj, ky imigrim shpuri, që në fundin e shekullit XIV, në një integrim të shkëlqyer të të huajve” (Alain Ducellier).
Pas fundit të mesjetës, u pa agonia e gjatë dhe shpesh rrezëlluese e Venedikut, të cilit i dha fund Bonaparti më 1797.
Ndërkohë, Austria (më vonë, pas vitit 1867, Perandoria Austro-hungareze) zbriti në drejtim të Mesdheut, duke e mbështetur sundimin e saj të mangët në krijimin, më 1719, të portit të lirë të Triestes.
Në shekullin XIX, Adriatiku, ashtu si edhe pjesa tjetër e Evropës, ra pre e nacionalizmave. Ai u kthye në një kazan që ziente nga shtysat nacionaliste. E vetmja fitore e madhe qe ajo e Italisë, e cila fitoi pavarësinë dhe realizoi bashkimin e saj.
Shpërbërja e Perandorisë Osmane gjatë luftërave të fillimit të shekullit XX futi në fjalorin historik e politik emërtimin e pakëndshëm përbuzës: “Ballkani”.
Dy luftërat botërore të shekullit XX, gjatë të cilave Adriatiku u kthye në një arenë të rëndësishme veprimesh luftarake, e tronditën bregun lindor dhe i dhanë fund ëndrrës austro-hungareze që ushqehej ende nga arkiduka Franc-Ferdinand i vrarë më 28 qershor 1914 prej një nacionalisti serb në Sarajevë të Bosnjë- Hercegovinës, ngjaije që do të shpërthente, siç dihet, Luftën e Parë Botërore.
Një përpjekje e brishtë për të përforcuar strukturat politike të bregut lindor shpuri në krijimin e Federatës Jugosllave, si trashëgimtare e monarkisë së themeluar me mendjelehtësi nga traktatet e viteve 1918-1920.
Shembja e komunizmit në Jugosllavi dhe në Shqipëri, shpërbërja e Jugosllavisë pas vitit 1990, ndërhyrja e NATO-s në Kosovë më 1999, trazirat në Maqedoni më 2001, nuk i kanë lënë rajonin dhe kombet e reja (Slloveni, Kroaci, Bosnjë- Hercegovinë, Maqedoni) të gjejnë qetësi. Pa folur pastaj për Serbinë që ka hequr qafe Millosheviçin, për Malin e Zi pa ndonjë pavarësi të vërtetë, për Shqipërinë popullsia fatkeqe e së cilës përpiqet të shkojë në Itali megjithë rrezikun e rrethanave dramatike të detit Adriatik, vende që janë ende në situata të paqëndrueshme ekonomike, politike dhe me identitet të brishtë.
Këtyre popujve të moçëm e të paepur, këtyre kombeve të reja me një të kaluar të pasur (Adriatiku ka gëzuar, që në kohët e lashta, trashëgimi të çmuara artistike e kulturore), u duhet uruar paqja dhe demokracia, si garanci mbarësie e burim begatie për ato vise të bukura. E, në radhë të parë, duhet shpresuar që, në një ditë jo fort të largët, këta popuj do të gjejnë tek Evropa e bashkuar atë strukturë që do t’u japë atyre mundësinë par ta kthyer përfundimisht Adriatikun jo më në një kufi, në një hendek, në një front lufte, por në një vijë lidhëse mes Perëndimit dhe Lindjes.
Kjo histori aq komplekse, aq dramatike, e përbërë nga aq shumë përmbysje, por njëkohësisht edhe aq tërheqëse dhe e pasur, është bërë, për herë të parë më duket, nga autorët e këtij libri - Pierre Cabanes, Olivier Chaline, Bernard Doumerc, Alain Ducellier, Michel Sivignon -, përgjithësisht dhe në detaje, në tërë shtrirjen e gjatë të historisë, e lexueshme dhe magjepëse.
SHKRIMI i një Historie të Adriatikut është një detyrë shumë ambicioze në një kohë kur ky det po gjen përsëri një rol kryesor në historinë e marrëdhënieve ndërkombëtare, siç e treguan operacionet ushtarake të pranverës së vitit 1999- Kufi ndërmjet dy botësh, asaj perëndimore dhe asaj lindore, cak mes katolicizmit, ortodoksisë dhe myslimanizmit, e çarë midis Bashkimit Evropian dhe Evropës Qendrore e Lindore të sapodalë nga komunizmi dhe me nivel jetese shumë të ulët, deti Adriatik është gjithashtu, si gjatë gjithë historisë së tij, një vijë lidhëse, një urë kalimi mes dy buzëve fare të afërta me njëra-tjetrën dhe të dukshme nga njëri breg në tjetrin, në jug, në kanalin e Otrantos. Gji i zhytur thellë në zemër të Mitteleuropa- s, ai e lidh fushën e madhe të Evropës veriore dhe qëndrore me vendet gjysmëshkretëtirë të Jugut mesdhetar. E kufizuar nga qytetërimet më të lashta evropiane, greke, etruske dhe romake, ai nuk mund të mbetet zonë anësore, por imponohet si një zonë qendrore e Evropës jugore, ashtu si në kohët e lulëzimit të Venedikut.
Në përpjekjen për ta paraqitur përgjatë gjithë fushës historike ndryshimin e këtij deti janë bashkuar pesë profesorë universiteti, specialistë të periudhave të ndryshme:
• Pierre CABANES është autori i pjesës I: “Adriatiku në kohën e lashtë”, dhe bashkërenditësi i tërë veprës.
• Alain DucELUERka hartuar pjesën II: “Adriatiku nga shekulli IV deri në shekullin XIII”.
• Bernard DOUMERC është autori i pjesës III: “Adriatiku nga shekulli XIII deri në shekullin XVII”.
• Olivier CHALINE ka shkruar pjesën IV: “Adriatiku, nga lufta e Kandisë deri në fundin e perandorive (1645-1918)”.
• Michel SIVIGNON ka paraqitur hyrjen “Suaza natyrore” dhe ka shkruar pjesën V: “Adriatiku nga viti 1918 deri në ditët tona”. Atij i detyrohen edhe hartat e realizuara me propozim të autorëve.