“Uni i komunës” nuk karakterizohej nga gjuha. Vetëdija e statusit të veçantë juridik kundrejt banorëve të krahinës nuk ishte vetëm një madhësi abstrakte, por konkretizohej dhe përjetohej në imazh e simbol. Shprehje e dukshme e bashkësisë ishte asambleja (kuvendi) e “popullit”, dhe ipeshkvit, prej së cilës buronte sovraniteti i komunës. Edhe më i rëndësishëm e më mbresëlënës për shqisat ishte nderimi i patronit të qytetit. Pa dyshim gati të gjithë banorët e Shkodrës, si qytetarë ashtu edhe banorë të rrethinave, e rroknin qenien e tyre brenda komunës nëpërmjet kremtimit të shenjtorit të qytetit, Shën Stefanit, “nostro Confaloner”. Ky kremtim përbënte një pikë kulmore në vitin e jetesës së shkodranit Në ato ditë të huajt gëzonin një mbrojtje të veçantë ligjore. Kur ndodhën në vitin 1346 në Kishën e Shën Stefanit disa mrekulli, lajmi u përhap si vetëtima dhe e ngriti edhe më shumë lavdinë e shenjtorit e bashkë me të edhe të qytetit që lidhej me të.
Nderim të ngjashëm gëzonin shenjtorët mbrojtës të Budvës (Shën Gjon Pagëzori), të Tivarit dhe Drishtit (Shën Gjergji); ishin të famshëm patronët dalmatë Shën Trifoni i Kotorit dhe Shën Vlashi i Raguzës.
Nderimi i shenjtorëve në bregdetin e Arbërisë i kishte rrënjët në antikitetin e vonë të shumë komunave qytetare dhe me një vazhdimësi kishtare të pandërprerë edhe në kohët e migrimit sllav në shekullin 7. Ashtu si dhe elementi roman në popullsi, në qytetet mesjetare të Arbërisë venore u ruajtën shumë kulte si trashëgimi e antikitetit të vonë. Kjo hapësirë gëlon nga vendet, kishat e manastiret të emërtuara me emra shenjtorësh, në të cilat kujtoheshin deri në mesjetën e vonë shenjtorët e mëdhenj të Perandorisë romake të shekujve 4-6. Eshtë e çuditshme ardhja e kultit të shenjtorëve Sergj dhe Bak nga mjedisi sirian në Shkodër, ku kodra e keshtjellës Rozafa e ka marrë emrin nga emërtimi i vjetër i qytetit sirian Sergiopolis, Rusafa (para fundit të shekullit 12). Pas fitores së Justimanit mbi gotët e lindjes, u përhap kulti i Sergjit në Itali dhe Dalmaci, dmth. edhe në “Tribus Sergia” e vjetër romake midis Kotorit, Risanës dhe Prevlakës; vetë perandori kishte ngri- tur në Kostandinopojë një kishë kushtuar shenjtorit, madje edhe mbreti i madh i sasamdëve, Kosrau I, e radhiste veten ndër adhuruesit e shenjtorit. Manastiri benediktin i shenjtorëve Sergj dhe Bak në jug të Shkodrës bënte pjesë në manastiret më të rëndësishme të të gjithë Ballkanit perëndimor; aty ishte vendi ku varroseshin mbretërit e Dioklesë, ky vend blatohej bujarisht nga mbretërit serbë dhe kishte privilegje të jashtëzakonshme si një nga katër tregjet e kripës të Mbretërisë serbe. Në Dalmaci dokumentohet që dita e Sergjit kremtohej edhe përpara vitit 1067, në Shkodër kjo ishte pjesë e kalendarit të festave (7 tetor). Si emër Sergji ishte afërsisht prej vitit 1000 den më 1500 në Dalmaci, nëpër qytete, ndër të tjera edhe në Ulqin dhe Tivar, shumë i parapëlqyer dhe shenjë dalluese e romanitetit të qytetarisë.
Një përhapje të gjerë gjeti dhe kulti i shenjtorit Stefan sipas modelit bizantin; kjo pasi në kishën e Shën Stefanit në Kostandinopojë janë kurorëzuar e martuar në shekujt 5-8 perandorët e Perandorisë romake të Lindjes. Lavdia e këtij shenjtori depërtoi me të shpejtë në të gjitha provincat, deri në Afrikë të Veriut, por edhe në Dalmaci, ku janë ndërtuar prej Shkodrës deri në Raguzë shumë kisha kushtuar këtij shenjtori. Lidhjen e tyre të ngushtë me këtë patron shkodranët e shprehnin duke u vënë djemve të tyre shpesh e me dëshirë emrin Stefan.
Bizantin ishte edhe nderimi i Sofisë në manastirin benediktin Shën Sofia e Gentës pranë Mazrekut, nga 1431-1434 seli e kapitelit të katedrales së Danjës gjatë pushtimit osman të këtij qytetit; nderimi i shenjtorit Mihal në kishën ortodokse me të njëjtin emër të Ulqinit, e cila në kohë të mëparshme pa tjetër që ka pasur lidhje me qendrën e kultit në malin Gargano të Pulias, në vijë të drejtë në perëndim të Ulqinit; po kështu kult i shenjtorit Gjergj dhe i shenjtorit Teodor, i cili i kish dhënë emrin e vet katedrales së vjetër të Tivarit; në mjedisin ortodoks të Shkodrës ndodheshin kishat e Shën Petrit dhe "J. Auracio”, në të vërtetë “mjekët e shenjtë” Kozmai dhe Damjani (sllavisht Sveti Vraci). Në malësinë e Arbërisë ashtu si edhe në qytetet e Dalmacisë shumë kisha dhe manastire ishin emërtuar pas shenjtorit Aleksandër, kështu për shembull Shën Aleksandri de Collemacio, ndoshta në derdhje të lumit Mat, dhe abacia e famshme e Shën Aleksandnt de Monte në Orosh, deri në shekullin 20 qendra shpirtërore e krahinës së Mirditës.
Sidomos në krahina popullata tregonte përkushtim të thellë ndaj një shenjtoreje: Shën Parashqevisë (sllavisht Sveta Petka, lat St Veneranda, arbërisht Shën e Prema), në të vërtetë motra e Shën Efthimiut, peshkopit të Maditosit pranë Kalipolit në shekullin 10, e cila kishte emër të madh në të gjithë Ballkanin. Reliket e saj ishin prurë në shekullin 13 prej Kostandinopoje në qytetin e carëve bullgarë Trnovo, e prej këndej ky kult rrezatoi në gjithë Europën Juglindore, ndër të tjera edhe në krahinën e Matit.
Megjithatë të gjithë këta shenjtorë nuk mund ta errësonin shkëlqimin e Nënës së Zotit Vendet e pelegrinazhit për Marinë rriheshin nga masa të mëdha popullsie, për shembull ikona e Marisë që thuhej se ishte pikturuar nga vetë shenjtori Luka në kishën e Shën Mërisë së Ulqinit e po kështu edhe ikona çudibërëse në Rotezon aty pranë. Kisha të Shën Mërisë ose Vëllazëri të Mërisë ka patur thuajse në të gjitha qytetet e hapësirës arbëreveriore.
Larminë e nderimit të shenjtorëve në qytetet e Arbërisë së veriut e ilustron shembulli i Shkodrës, ku gjendeshin në malin e kështjellës katedralja e Shën Stefanit dhe ajo e Shën Mërisë; pranë tyre ngrihej Shën Vlashi, kisha e komunës raguzane, e cila drejtohej prej françeskanësh; Shën Lazari; kisha ortodokse e Shën Petrit; matanë Bunës Shën Magdalena; më tej e Kryqit të Shenjtë (S. Croce) dhe Shën Veneranda, Shën Aponali, Shën Teodori dhe “S. Auracio”. Prej lagjeve të qytetit njihet vetëm njëra me emër.
Në kalendarin kishtar të Shkodrës dilnin veçanënsht në pah prej statutit kremtimet e Shën Sergjit dhe Bakut Shën Marku (25 prill, njëkohësisht dita e asamblesë popullore), Shën Petri (29 qershor), Shën Ilia (20 korrik), Shën Stefani (si më 2 gusht ashtu edhe më 26 dhjetor), shenjtorët Angeli (29 shtator); Shën Andrea (30 nëntor) krahas festave kryesore si Krishtlindjet, Epifania dhe Pashkët. Jeta dhe puna e fshatarëve dhe barinjve rregullohej në ritmin e kremtimeve të shenjtorëve, e po kështu regjistrohej në Statutin e Shkodrës.
Ndërkohë që në këto festa merrte pjesë e gjithë popullsia, numri i anëtarëve të vëllazërive dhe të “Scuole” ishte i kufizuar. Aty bashkoheshin banorë të një qyteti për të nderuar një shenjtor të veçantë. Pa dyshim që në krijimin e “shkollave” arbëreveriore kanë ushtruar ndikim të fortë shembujt italianë. Megjithëse dihet shumë pak për jetën e brendshme të këtyre shoqatave në mjedisin arbër, ato mund të shihen sipas modelit italian si bashkësi bamirëse qytetarësh jofisnikë, të cilët kërkonin pas monopolizimit të pushtetit politik nga aristokratët forma të veçanta të shprehjes shpirtërore dhe të përfaqësimit shoqëror. Shën Barbara, Shën Mërkuri dhe “J. Croxie” quheshin vëllazëritë dhe shkollat e Shkodrës, S. Crux, Shën Gjergj dhe Shën Mëri ato të Drishtit të Vogël. Midis dy qyteteve ekzistonin në fshatra të tjera vëllazëri.
Numri i madh i këtyre bashkimeve të çon në përfundimin se ato ushtronin ndikirn jo të vogël mbi jetën qytetare; ndoshta ato zëvendësonin edhe esnafet që mungonin. Pasurinë e tyre vëllazëritë e investonin në toka, për shembull në ara përreth Shkodrës.