Nuk duhet harruar se, te njerëzit e lashtësisë, ai që krijonte lidhjen e krejt shoqërisë ishte kulti. Ashtu sikurse altari i shtëpisë mbante grupuar rreth vetes pjesëtarët e një familjeje, po ashtu edhe qyteza përbënte pikën e bashkimit të gjithë atyre që kishin të njëjtat perëndi mbrojtëse dhe përmbushnin aktin fetar në të njëjtin altar.
Ky altar i qytezës gjendej gjithnjë brenda një ndërtese, që grekët e quanin pritane, ndërsa romakët tempull i Vestas.
Në qytezë, asgjë nuk ishte më e shenjtë se ky altar, ku qëndronte ndezur kurdoherë zjarri i shenjtë. Është e vërtetë se në Greqi, ky nderim i madh do të shkonte duke u dobësuar, pasi imagjinata greke do të tërhiqej shumë shpejt nga tempuj më të bukur, nga legjenda më pjellore dhe nga statuja më joshëse. Por në Romë, ai nuk do të dobësohej kurrë. Romakët mbetën gjithnjë të bindur se, ati i qytezës së tyre, i lidhur me këtë vatër, mishëronte perënditë e tyre. Respekti i treguar ndaj Vestaleve dëshmon për rëndësinë e funksionit të tyre në drejtim të kultit. Nëse një konsull romak ndeshte në rrugë një prej tyre, ai ulte menjëherë sëpatën e Liktorit. Për më tepër, në rast se një prej Vestaleve linte zjarrin të shuhej ose ndynte kultin, duke mos përmbushur kësisoj detyrën për ruajtjen e dëlirësisë, atëherë, qyteza, e cila ndihej e kërcënuar nga zemërimi i perëndive, hakmerrej ndaj Vestales, duke e varrosur atë të gjallë.
Një ditë, tempulli i Vestas rrezikoi të digjej nga një zjarr që kishte rënë në shtëpitë përreth. Roma u përfshi nga alarmi, pasi ajo ndjeu se e ardhmja e saj ishte vënë në rrezik. Me largimin e rrezikut, Senati urdhëroi konsullin të zbulonte autorët e zjarrit dhe konsulli i drejtoi menjëherë akuzat e tij kundër disa banorëve, të Kapuas, që në atë kohë ndodheshin në Romë. Ndaj tyre, ai nuk kishte kurrfarë prove, por ai bëri këtë arsyetim: "Një zjarr ka kërcënuar vatrën tonë. Ky zjarr, i cili u përpoq të mposhtte madhështinë dhe të vuloste fatin tonë, mund të ndizej vetëm nga dora e armikut tonë më mizor. Mirëpo, ne nuk kemi armik më të pamëshirshëm sesa banorët e Kapuas, ai qytet që tani është aleat i Hanibalit dhe kërkon të na zërë vendin si kryeqytera i Italisë. Pra janë këta njerëz që janë përpjekur të shkatërrojnë tempullin e Vestas sonë, vatrën tonë të amshuar, këtë mbrojtëse dhe garantuese të madhështisë sonë të ardhshme." Kështu pra, një konsull, nën sundimin e ideve fetare, besonte se armiqtë e Romës nuk kishin mjet më të sigurt për ta mposhtur atë, sesa rrënimi i vatrës së saj. Ja pra se cili ishte besimi i të lashtëve; vatra publike përfaqësonte vendin e shenjtë të qytezës; ajo kishte çuar në lindjen e saj dhe e ruante atë.
Ashtu sikurse kulti i vatrës shtëpiake ishte i fshehtë dhe vetëm familja kishte të drejtë të merrte pjesë në të, po ashtu edhe kulti i vatrës publike u fshihej të huajve. Askush, nëse nuk ishte qytetar i një qyteze, nuk mund të merrte pjesë në flijimet që i ofroheshin asaj. Mjaftonte dhe vetëm shikimi i një të huaji, që akti fetar të ndyhej.
Çdo qytezë kishte perëndi, që i përkisnin vetëm asaj. Zakonisht, këto perëndi ishin të së njëjtës natyrë me atë të besimit primitiv të familjeve. Ato quheshin larë, penatë, xhinde, demonë, heronj; prapa të gjithë këtyre emrave qëndronin shpirtra njerëzore, të hyjnizuara nga vdekja. Kemi parë se, në racën indoeuropiane, njeriu kishte ushqyer fillimisht kultin e forcës së padukshme dhe të pavdekshme, që ai ndiente në vetvete. Në pjesën më të madhe të tyre, këto xhinde apo heronj ishin të parët e popullit.
Trupat e tyre varroseshin ose brenda vetë qytezës ose brenda territorit që zinte ajo dhe, meqenëse, sipas besimeve të përshkruara më lart, shpirti nuk e braktiste trupin, rridhte se të vdekurit hyjnorë i bashkëngjiteshin dheut, ku varroseshin eshtrat e tyre. Ata e mbronin qytetin që nga fundi i varrit; ata ruanin vendin dhe, në njëfarë mënyre, ata ishin vetë prijësit dhe zotët e tij. Shprehja prijës i vendit, që përdorej për të treguar të vdekurit, haset në gojën e orakullit të Pitias, i cili i drejtohet Solonit "Ndero me kult prijësit e vendit, të vdekurit që jetojnë nën dhë." Këto mendime buronin nga pushteti i plotfuqishëm që brezat e lashtë i kishin dhënë shpirtit njerëzor pas vdekjes. Gjithkush që kishte kryer një shërbim të madh për qytezën, që nga themeluesi i saj e deri tek ai që kishte dalë fitimtar në një luftë apo kishte përmirësuar ligjet e saj, kthehej në perëndi të saj. Madje nuk kërkohej domosdoshmërisht që ai të kish qenë njeri i madh apo bamirës; mjaftonte që dikush të godiste imagjinatën e bashkëkohësve të vet dhe të bëhej objekt i një tradite popullore, për t'u kthyer pastaj në hero, domethënë në një të vdekur të gjithëpushtetshëm, mbrojtja e të cilit ishte e shumëdëshiruar dhe frika ndaj tij tepër e madhe. Tebanët vazhduan për dhjetë shekuj të bënin flijime për Eteoklin dhe Polinisin. Banorët e Akantias i kushtonin kult një Persi, i cili kishte vdekur mes tyre gjatë fushatës se Kserksit në Trezenë, Hipoliti adhurohej si perëndi. Në Delf, Pirrua, bir i Akilit, ishte perëndi thjesht për faktin se ai kishte vdekur dhe ishte varrosur aty. Krotona i kushtonte kult një heroi, thjesht se në të gjallë të tij ai kishte qenë burri më i pashëm i qytetit. Athina adhuronte si një prej mbrojtësve të saj, Euristean, edhe pse banor i Argosit; por Euripidi na shpjegon lindjen e këtij kulti, kur ai shfaq mbi skenë Euristian, duke vdekur, që u drejtohet athinasve me këto fjalë: "Varrosmëni në Atikë; edhe atje do të jem i dobishëm për ju, madje do e mbroj vendin tuaj bujtës nga fundi i dheut." Krejt tragjedia Edipi në Kolonë ngrihet mbi besimin e mëposhtëm: Kreoni dhe Tezeu, domethënë Teba dhe Athina, grinden mes tyre për të vendosur se kush do të marrë trupin e pajetë të një njeriu që po vdes e që do të kthehet në perëndi; sipas legjendës, Edipi shprehet për Athinën, ai e cakton vetë vendin ku ai dëshiron të varroset: "I vdekur, nuk do të jem, thotë ai, banor i kotë i këtyre viseve; do t'ju mbroj kundër armiqve tuaj; do të jem për ju një ledh më i fortë se miliona luftëtarë; trupi im, i fjetur nën tokë, do të nginjet me gjakun e luftëtarëve tebanë.
Të vdekurit, cilëtdo të ishin ata, ishin mbrojtësit e vendit, me kusht që atyre t'u ofrohej një kult "Megarasit i kërkuan një ditë orakullit të Delfit se si mund të ishte i lumtur qyteti i tyre; perëndia iu përgjigj se ai do të ishte i lumtur, nëse ata do të bënin kujdes t'i merrnin në shumicë vendimet e tyre. Ata e kuptuan se me këto fjalë perëndia nënkuptonte të vdekurit, që në fakt, janë më të shumtë në numër se të gjallët: për rrjedhojë, ata e ndërtuan sallën ku mermin vendimet pikërisht në vendin ku ndodhej varreza e heronjve të tyre." Për një qytezë ishte lumturi e madhe të kishte të vdekur, qoftë edhe sado pak të shquar. Mantinea fliste me krenari për eshtrat e Arkias, Teba për ato të Gerionit, Mikena për ato të Aristomenit. Për të shtënë në zotërim këto relikte të çmuara, shpesh përdorëj edhe dredhia. Herodoti tregon se përmes çfarë mashtrimi spartanët arritën të vidhnin eshtrat e Orestit. E vërteta është se këto eshtra, të cilave u bashkëngjitej shpirti i heroit, i siguruan menjëherë fitoren spartanëve. Sapo Athina do të fuqizohej, veprimi i saj i parë ishte marrja e eshtrave të Tezeut, i cili ishte varrosur në ishullin e Skiros dhe të ngrinte për to, në qytet, një tempull, duke shtuar kështu numrin e perëndive të saj mbrojtëse.
Veç këtyre heronjve dhe xhindeve, njerëzit kishin edhe perëndi të një lloji tjetër, si Jupiterin, Junonën, Minervën, drejt të cilëve mendimi i tyre kishte shkuar si rrjedhojë e spektaklit të ofruar nga natyra. Por kemi parë se këto krijesa të mendjes njerëzore kanë pasur për një kohë të gjatë tiparet e hyjnive shtëpiake apo vendore. Fillimisht, këto perëndi nuk u përfytyruan si qenie që ruanin dhe vigjilonin mbi krejt racën njerëzore; mendohej se secila syresh i përkiste posaçërisht një familjeje apo një qyteze.
Kështu, ishte e zakonshme që çdo qytezë, pa llogaritur heronjtë e vet, të kishte edhe një Jupiter, një Minervë apo çdo lloj hyjnie tjetër, të cilën ajo e kishte shoqëruar mendërisht me penatët dhe vatrën e saj të parë. Në këtë mënyrë, në Greqi dhe në Itali ekzistonte një mori hyjnish poliade. Çdo qytet kishte perënditë e veta që banonin në të.
Emrat e shumë prej këtyre perëndive janë harruar; krejt rastësisht është mundur të ruhet kujtimi i perëndisë Satrapes, që i përkiste qytetit Elis, i perëndeshës Dindimena në Tebë, Soteria në Aegium, Britomartis në Kretë, Hiblea në Hibla. Emrat e Zeusit, Athinasë, Heras, Jupiterit, Minervës, Neptunit, për ne janë më të njohur dhe dimë se ato shpesh përdoreshin për të treguar këto hyjni poliade. Por nga fakti që dy qytete i jepnin perëndisë së tyre të njëjtin emër, nuk duhet të arrijmë në përfundimin se ato adhuronin të njëjtën perëndi; kishte një Athina në Athinë dhe një në Spartë; ato ishin dy perëndi të ndryshme. Një numër i madh qytezash kishin për hyjni poliade Jupiterin. Kishte po aq Jupiterë sa kishte edhe qytete. Në legjendën e luftës së Trojës shohim një Pallas, që lufton krahas grekëve dhe te trojanët një tjetër Pallas, objekt i kultit të tyre dhe mbrojtës i adhuruesve të tij. Mos vallë duhet thënë se jemi në prani të së njëjtës hyjni, e cila shfaqej në të dyja ushtritë? Sigurisht jo; sepse njerëzit e lashtësisë nuk u atribuonin perëndive të tyre dhuntinë e kudondodhjes. Qytetet e Argosit dhe të Samosit kishin secili një Hera poliade; ajo nuk ishte e njëjta perëndi, sepse ajo përfaqësohej në të dyja qytetet me atribute krejt të ndryshme. Në Romë kishte një Junon; pesë lega më tej, qyteti i Veii-t kishte një tjetër; aq të ndryshme janë ato nga njëra-tjetra, saqë shohim diktatorin Kamiljo, që gjatë rrethimit të Veii-t, t'i drejtohet Junonit të armikut, duke i bërë thirrje të braktisë qytetin etrusk dhe të kalojë në kampin e tij. Pas pushtimit të qytetit, ai merr statujën, i bindur se merr në të njëjtën kohë një perëndi dhe e transporton atë me devotshmëri në Romë. Që nga ajo kohë, Roma kishte dy Junona mbrojtëse. E njëjta histori përsëritet edhe disa vite më vonë edhe për një Jupiter, që një tjetër diktator e pat sjellë nga Prenesta, ndërkohë që në Romë kishte tashmë tre ose katër të tillë.
Qyteti që zotëronte një hyjni, nuk dëshironte që ajo të mbronte edhe të huajt që jetonin në të dhe nuk lejonte që ajo të adhurohej prej tyre. Në pjesën më të madhe të kohës tempulli ishte i hapur vetëm për qytetarët e qytezës. Në tempullin e Heras së Argosit, të drejtën për të hyrë në të e kishin vetëm argët. Të hyje në tempullin e Athinasë në Athinë, duhej të ishe athinas. Romakët që adhuronin në Romë dy Junonë nuk mund të hynin në tempullin e një Junoni të tretë që ndodhej në qytetin e vogël Lanuvium.
Duhet të mbajmë parasysh faktin që njerëzit e lashtësisë, me fare pak përjashtime të elitës së zgjuar, nuk e kanë përfytyruar kurrë Zotin si një qenie të vetme që ushtron veprimin e tij mbi gjithësinë. Secila prej perëndive të tyre të panumërta kishte hapësirën e vet; njërës i përkiste një familje, tjetrës një fis, dikujt tjetër një qytet: kjo ishte bota, ku secila prej perëndive kishte fushën e vet Për sa i përket Zotit të racës njerëzore, disa filozofë, kishin arritur ta përfytyronin atë, ndërkohë që misteret e Eleusit ua kishin shfaqur atë disa prej më të zgjuarve mes tyre, por njeriu i zakonshëm nuk besoi kurrë në të. Për shumë kohë, njerëzit e konceptuan qenien hyjnore si një forcë që e mbronte personalisht atë dhe çdo individ apo grup është përpjekur të kishte perëndinë e vet. Ende sot, te pasardhësit e këtyre grekëve, hasen fshatarë të prapambetur që u luten shenjtërve me zellin më të madh, por dyshojmë nëse ata e kanë ose jo idenë e Zotit; secili syresh kërkon të ketë mes këtyre shenjtërve një mbrojtës të veçantë, një hyjni të posaçme vetëm për ta. Në Napoli, çdo lagje ka madonën e vet; leckamani gjunjëzohet përpara madonës së rrugës së vet dhe fyen atë të rrugës ngjitur; jo rrallë ndodh që dy hamej të grinden dhe të ndeshen edhe me thika për meritat e zonjave të tyre të shelbueme. Sot gjëra të tilla janë përjashtime dhe ato gjenden vetëm pranë disa popujve dhe klasave të caktuara. Te njerëzit e lashtësisë, ky ishte rregull.
Çdo qytezë kishte trupën e priftërinjve të vet, e cila nuk varej nga asnjë autoritet i jashtëm. Midis priftërinjve të dy qytezave nuk ekzistonte kurrfarë lidhjeje, kurrfarë komunikimi, kurrfarë shkëmbimi mësimesh apo ritesh fetare. Nëse kalohej nga një qytet te tjetri, aty do të gjendeshin perëndi të tjera, dogma të tjera, ceremoni të tjera. Të lashtët kishin libra liturgjie; por librat e një qyteti nuk ngjasonin me librat e një qyteti tjetër. Çdo qytezë kishte përmbledhjen e lutjeve dhe të praktikave që ai i mbante të fshehta; shfaqja e tyre para të huajve përjetohej si komprometim i besimit dhe fatit të tij. Kështu pra, feja e asaj kohe ishte e një karakteri krejtësisht të veçuar, vetëm për qytezën, e marrë kjo në kuptimin e lashtë, domethënë, ajo ishte e veçantë për çdo qytezë.
Në përgjithësi, njerëzit njihnin vetëm perënditë e qytetit të tyre, ata nderonin dhe respektonin vetëm ato. Gjithkush mund të shqiptonte fjalët që një i huaj, në një tragjedi të Eskilit, u thotë grave të Argosit "Nuk tutem nga perënditë e vendit tuaj dhe nuk u detyrohem aspak atyre.
Çdo qytet priste shpëtimin e tij nga perënditë e veta. Njerëzit u luteshin atyre sa herë ishin në rrezik, duke u thënë: "Perëndi të këtij qyteti, mos lejoni që ai dhe shtëpitë e vatrat tona të shemben... Ti që banon qysh prej kohësh tokën tonë, do e tradhtosh atë? Të gjitha ju o Perëndi, ruajtëse të kullave tona, mos ia dorëzoni ato armikut tonë." Pra për të siguruar mbrojtjen e tyre, njerëzit u kushtonin atyre një kult. Këto perëndi ishin të etura për flijime: njerëzit tregoheshin të pakursyer me kusht që ato të vigjilonin natë e ditë për shpëtimin e qytetit të tyre. Le të mos harrojmë se ideja e një kulti thjesht moral, e një adhurimi mendor, për njerëzimin nuk është shumë e vjetër. Në epokat e lashta, kulti konsistonte në ushqyerjen e perëndisë, në dhënien asaj të gjithçkaje që i kënaqte ndjesitë, mishra, ëmbëlsira, verëra, parfume, veshje dhe stoli, kërcime dhe muzikë. Në këmbim, atyre u kërkoheshin bamirësi dhe shërbime. Kështu, tek Iliada, Krizesus-i i thotë perëndisë së vet: "Që prej shumë kohësh, kam djegur për ty dema të majmë; sot, përmbush dëshirat e mia dhe bëj që shigjetat e tua të bien mbi armikun tim." Diku tjetër, gratë trojane i luten perëndeshës së tyre, duke i ofruar një rrobë të bukur dhe i premtojnë dymbëdhjetë mëshqerra, "nëse ajo shpëton Ilionin." Mes këtyre perëndive dhe këtyre njerëzve ka gjithnjë një kontratë; besimi mëshirëplotë i njerëzve nuk bëhet kurrë veresie, ndërsa perënditë nuk japin asgjë nëse nuk marrin gjë. Tek Eskili, tebanët u drejtohen hyjnive të tyre poliade, duke iu thënë: "Jini mbrojtja jonë; interesat tanë janë të përbashkët; nëse qyteti begatohet, ai nderon perënditë e veta. Tregoni se ju e doni qytetin tonë; mendoni për kultin që ky popull ju jep dhe kujtohimi për flijimet madhështore që ju ofrohen". Ky mendim shprehet njëqind herë nga të lashtët; Teognisi thotë se Apoloni shpëtoi Megarën nga ligësia e persëve, "me qëllim që qyteti i tij t'i ofronte atij çdo vit hekatomba madhështorë.
Këtu e kishte burimin fakti që një qytet nuk u lejonte kurrsesi të huajve t'u ofronin flijime hyjnive të veta poliade e madje as t'i lejonte ata të hynin në tempujt e vet. Në mënyrë që këto perëndi të vigjilonin vetëm mbi të, ishte e nevojshme që kulti të ushtrohej vetëm prej njerëzve të atij qyteti. Të nderuar vetëm aty, në rast se perënditë dëshironin vazhdimin e flijimeve dhe të hekatombave që atyre u pëlqenin aq shumë, ato ishin të detyruara që këtë qytet ta mbronin, ta përjetësonin e ta bënin të begatë e të fuqishëm.
Zakonisht, perënditë mundoheshin mjaft për qytetin, që u ofronte kultin; dhe kjo gjë ishte krejt e natyrshme; shihni se si, te Virgjili, Junona "rreket e përpiqet" në mënyrë që një ditë Kartagjena të vendosë sundimin e saj në botë. Secila prej këtyre^ perëndive, si Junona e Virgjilit, kishte përzemër madhështinë e qytetit të vet. Këto perëndi kishin të njëjtët interesa si edhe njerëzit, bashkëqytetarët e tyre. Në kohë lufte, ato marshonin në zemër të betejës bashkë me ta. Tek Euripidi, në vigjilje të një. beteje, një personazh shprehet "Perënditë që luftojnë në krahun tonë janë po aq të fuqishme sa edhe ato që janë në krah të armiqve tanë." Eginasit nuk e nisnin kurrë betejën pa marrë me vete edhe statujat e heronjve të tyre kombëtarë, Eacidëve. Spartanët merrnin me vete në të gjitha fushatat e tyre, Tindaridët. Në zjarrin e betejës, perënditë dhe qy tetarët mbështesnin ndërsjelltas njëri-tjetrin dhe kur njëra palë dilte fitimtare, kjo nënkuptonte se të gjithë kishin kryer detyrën e tyre. Në rast se një palë mundej, njerëzit inatoseshin me perënditë e tyre; ato qortoheshin se e kishin bërë keq detyrën për mbrojtjen e qytetit; ngandonjëherë arrihej deri aty sa përmbyseshin altarët dhe qëlloheshin me gurë tempujt e tyre.
Kur një qytet mposhtej, besohej se bashkë me të ishin mposhtur edhe perënditë e tij. Nëse një qytet binte, bashkë me qytetarët e tij binin rob edhe perënditë e veta.
Është e vërtetë se mbi këtë çështje të fundit, mendimet ishin të pasigurta e të ndryshme. Të shumtë ishin ata që ishin të bindur që një qytet nuk mund të pushtohej për sa kohë perënditë e tij strehoheshin aty. Kur Enea sheh grekët zotë të Trojës, ai thërret se perënditë e qytetit janë larguar, duke shkretuar tempujt dhe altarët e tyre. Tek Eskili, kori i grave të Tebës shpreh të njëjtin besim tek sheh që me afrimin e armikut, ato u luten perëndive të mos e braktisin qytetin.
Mbështetur mbi këtë mendim, për të pushtuar një qytet perënditë e tij duhej të kandiseshin të largoheshin. Për këtë, romakët përdornin një formulë që gjendej në ritualet e tyre e që Makrobi e ka përcjellë deri në ditët tona: "Ty, o i gjithëfuqishëm, që vigjilon mbi këtë qytet, të lutem, të adhuroj, të përgjërohem të braktisësh këtë qytet dhe këtë popull, të largohesh nga tempuj dhe vendet e tij të shenjta dhe larg prej tyre, të vish në Romë, tek unë dhe te njerëzit e mi. Le të jetë qyteti ynë, tempujt tanë, vendet tona të shenjta, më të këndshme dhe më të shtrenjta për ty; merma nën mbrojtjen tënde. Nëse vepron kështu, unë do të ngre për ty një tempull për nderin tënd." Mirëpo, njerëzit e lashtësisë ishin të bindur se formulat në këtë drejtim mund të ishin efikase e të fuqishme dhe se perëndia mund ta pranonte kërkesën e tyre vetëm në rast se ato shqiptoheshin saktë dhe pa ndryshuar asnjë fjalë. E lutur kësisoj, perëndia kalonte në anën e armikut dhe qyteti pushtohej.
Të njëjtat mendime dhe zakone të ngjashme hasen edhe në Greqi. Ende në kohën e Tuqididit, kur një qytet rrethohej, nuk harrohej kurrë që perëndive të tij t'u drejtoheshin lutje, në mënyrë që ato të lejonin pushtetin e tij. Shpesh, në vend të përdorimit të një formule, për të tërhequr në anën e vet perëndinë, grekët parapëlqenin grabitjen me shkafhtësi të statujës së saj. Të gjithë e njohin legjendën e Uliksit, që u vjedh trojanëve, Pallasin. Në një tjetër epokë, eginasit, duke dashur t'i shpallnin luftë Epidaurit, fillimisht i grabitën këtij qy teti dy statuja dhe i çuan ato në qy tetin e tyre.
Herodoti rrëfen se athinasit dëshironin t'u shpallnin luftë eginasve; por ndërmarrja ishte e rrezikshme, pasi Egina kishte një hero mbrojtës, tejet të fuqishëm, i cili shquhej për një besnikëri të çuditshme; ky ishte Eakusi. Pasi e vranë mendjen gjatë, athinasit vendosën ta shtynin ndërmarrjen e tyre për pushtimin e Eginës për tridhjetë vjet; në të njëjtën kohë, në vendin e tyre, ata ngritën një faltore kushtuar vetë Eakusit duke i kushtuar atij edhe një kult. Ata ishin të bindur se, në rast se ky kult do të ruhej pa ndërprerje për tridhjetë vjet radhazi, perëndia në fjalë nuk do u përkiste më eginasve, por athinasve. Faktikisht, atyre u dukej e pamundur që një perëndi të pranonte për një kohë të gjatë viktima të majme, pa ndierë detyrim ndaj atyre që ia ofronin ato. Përfundimisht, Eakusi do të detyrohej të braktiste interesat e eginasve dhe do ua jepte fitoren athinasve.
Plutarku rrëfen një tjetër histori. Soloni dëshironte që Athina të bëhej zot i ishullit të vogël të Salaminës, i cili në atë kohë u përkiste Megarasve. Ai u këshillua me orakullin. OrakuIIi iu përgjigj: "Nëse ti kërkon të pushtosh ishullin, duhet që fillimisht të fitosh përkrahjen e heronjve, të cilët e mbrojnë dhe banojnë në të." Soloni iu nënshtrua kësaj këshille; ai ofroi, në emër të Athinës flijime për dy heronjtë kryesorë të Salaminës. Të tunduar nga dhuratat që iu bënë, të dy ata kaluan në anën e athinasve dhe kështu, i mbetur pa heronj, ishulli u pushtua.
Në kohë lufte, nëse rrethuesit kërkonin të shtinin në dorë hyjnitë e qytetit, të rrethuarit mundoheshin t'i ruanin ato sa më mirë. Ngandonjëherë perëndia lidhej me zinxhirë, në mënyrë që ajo të pengohej të ikte. Herë-herë, atë e fshihnin ndaj të gjitha shikimeve, në mënyrë që armiku të mos arrinte të zbulonte ku fshihej. Akoma më tej, ngandonjëherë formulës me anë të së cilës armiku përpiqej të shthurte perëndinë në fjalë, i kundërvihej një tjetër formulë, e cila kishte virtytin ta mbante atë në qytet.
Romakët kishin përfytyruar një mjet, i cili u dukej më i sigurt: ata i mbanin të fshehtë emrat e perëndive më kryesore dhe më të fuqishme mbrojtëse; ata mendonin se, duke mos mundur që armiqtë e tyre tu drejtoheshin këtyre perëndive me emrin e vet, ato nuk do të kalonin kurrë në krahun e tyre dhe kështu qyteti i tyre nuk do të pushtohej kurrë.
Nga sa u tha më sipër, ideja që njerëzit e lashtësisë kishin rreth perëndive, del më së miri në pah. Për një kohë të gjatë, ata do e konceptonin perëndinë jo si një fuqi të epërme. Çdo familje kishte besimin e saj shtëpiak, çdo qytezë fenë e saj kombëtare. Qy teti ishte si një faltore e vogël, e plotësuar me perënditë, dogmat dhe kultin e vet. Sot, këto besime na duken tepër naive, por ato kanë qenë besimet e popullit më shpirtëror të atyre kohërave; ato arritën të ushtrojnë mbi këtë popull dhe mbi popullin romak, një veprim aq të fuqishëm, saqë edhe pjesa më e madhe e ligjeve, institucioneve dhe historisë së tyre, buroi prej tyre.