Lufta midis dy Andronikëve, plakut dhe të riut, shënoi fillimin e një vargu të gjatë luftërash civile, e cila zbuloi kalbëzimin e brendshëm të Perandorisë Bizantine. Me këtë konflikt dinastik nisi një epokë luftimesh të ashpra të brendshme që e konsumuan perandorinë dhe i hapën dyert invazionit të turqve dhe të serbëve. Kontrasti midis plakut dhe nipit filloi për çështje personale. Androniku III, djali më i madh i Mihalit IX, një djalosh shumë i talentuar dhe me pamje tërheqëse, në fillim kishte qenë beniamini i perandorit plak. Ai e mori para kohe kurorën e bashkëperandorit dhe konsiderohej si trashëgimtari i dytë i parashikua për fron, pas babait të tij. Por me kalimin e kohës te të dy palët lindi një antipati reciproke. Jeta boshe e djaloshit Andronik, huqet e tij dhe shpenzimet e tij të papërmbajtura, ishin një provë e rëndë për durimin e perandorit plak dhe të rreptë. Në të njëjtën kohë, për princin e ri tutela e të atit dhe e gjyshit bëhej gjithnjë e më e bezdisshme. Fundi fatkeq i njërës prej aven- turave të tij dashurore, e shpejtoi prishjen. Gjatë një pusie të ngritur kundër rivalit të padronit të tyre, njerëzit e Andronikut vranë gabimisht vëllanë e tij Manuelin. Lajmi i tmerrshëm e shpejtoi vdekjen e Mihalit IX, i cili banonte, i sëmurë rëndë, në Selanik (12 tetor 1320) dhe e tërboi aq tepër perandorin plak sa e bëri atë që t'ia hiqte Andronikut të drejtat e tij si trashëgimtar i fronit.
Por djaloshi Andronik kishte shumë pasues, sidomos midis brezit të ri të fisnikërisë bizantine. Kështu kundër perandorit plak jo popullor u formua një opozitë e fortë e kryesuar nga Johan Kantakuzeni, një manjat i ri dhe pasanik, miku më i mirë i Andronikut III dhe i aventurierit ambicioz Sirgianit, me origjinë kumane nga vija atësore por që nga ana e s'ëmës ishte farefis me familjen perandorake. Veç këtyre, në komplotin luajtën një rol drejtues edhe Teodor Sinadeni dhe karrieristi ambicioz Aleks Apokauku, të cilët kishin poste të rëndësishme komanduese në Thrakë dhe në Maqedoni. Me shumat e mjaftueshme që morën, edhe Sirgiani me Kantakuzenin morën në dorë qeverisjen e Thrakës. Shitblerja e posteve shtetërore ishte shumë e përhapur në kohën e Paleologëve. Duket se atë e lejoi edhe logotheti i madh, eruditi Theodor Metohiti. Këtë radhë kjo praktikë duket se i kushtoi shumë shtrenjtë qeverisë, meqenëse Sirgiani dhe Kantakuzeni i shndërruan viset e tyre si bazë për të organizuar luftën. Duke u mbështetur në pakënaqësinë e provincës së shtypur nga taksat, aristokracia bizantine mundi të nxiste një lëvizje të fuqishme kundër qeverisë së Kostandinopojës. Ditën e pashkëve më 1321, Androniku braktisi kryeqytetin dhe u bashkua me ushtrinë që miqtë e tij kishin grumbulluar pranë Adrianopojës. Për luftën që ishte duke shpërthyer, ai ishte, nga pikëpamja psikologjike, shumë i favorizuar kundrejt perandorit plak, mbretërimi i të cilit i kishte sjellë perandorisë shumë humbje dhe privime. Nën presionin e nevojave financiare, Androniku II u detyrua të merrte masa të rrepta, të cilat vështirë se mund ta bëjnë popullor një sovran. Përkundrazi, Androniku III nuk gjendej nën peshën e asnjë përgjegjësie. Ai mund të jepte premtimet më të mëdha dhe të përdorte mjete demagogjike. Për të siguruar përkrahës ai dhuroi toka dhe privilegje me bujarinë më të madhe. Premtoi se do ta çlironte Thrakën nga të gjitha taksat. Kjo sjellje e tij pati për fundin e luftës civile një ndikim më të madh sesa forcat ushtarake të të dy kundërshtarëve. Është, pra, krejt e kuptueshme përse popullsia thrake, anoi nga perandori i ri bujar. Kur armata e tij, nën drejtimin e sirianit, filloi marshimin për Kostandinopojë, perandori plak, nga frika se mund të shpërthente një kryengritje brenda në kryeqytet shpejtoi të bënte paqe.
Androniku III mori Thrakën dhe disa krahina të Maqedonisë, të cilat ai ua kishte shpërndarë pasuesve të tij. Pjesa tjetër së bashku me kryeqytetin, i mbeti Andronikut II. U arrit kështu në një copëtim të territorit të perandorisë, për të cilën deri pak kohë më parë, në Bizant as që donin të dëgjonin të flitej. Për të ruajtur unitetin e perandorisë, të paktën përballë botës së jashtme, Androniku II e mbajti për vete të drejtën për të lidhur marrëveshje me fuqitë e jashtme. Por ky parim u shkel shumë shpejt dhe secili nga të dy perandorët zhvilloi një politikë të jashtme më vete, që binte ndesh me atë të tjetrit, madje drejtohej kundër tij. Paqja nuk vazhdoi gjatë dhe në vitin 1322 shpërtheu përsëri lufta civile. Në kampin e Andronikut të ri kishin plasur mosmarrëveshje, të cilat u shkaktuan, në fund të fundit nga rivaliteti midis megas rfix-it Sirgian dhe megas domestikos-it Kantakuzen. Androniku u shpreh në favor të mikut të tij Kantakuzen. Sirgiani, i cili deri atëherë kishte qenë kreu i vërtetë i krejt ndërmarrjes, kaloi në anën e perandorit plak për të drejtuar luftën kundër zotit dhe mbrojtësit të tij të mëparshëm. Por në perandori simpatitë shkonin gjithnjë e më tepër në anën e Andronikut të ri. Meqenëse qytete të ndryshme në afërsitë e Kostandinopojës ishin shprehur në favor të tij, perandori plak u tërhoq. Paqja u rivendos me kushtet e mëparshme.
Pas këtyre ngjarjeve pasoi një periudhë më e gjatë paqeje. Më 2 shkurt 1325, Androniku III u kurorëzua bashkëperandor me gjyshin. Por edhe nëse kjo luftë civile nuk kishte pasur beteja serioze, pasojat e saj në politikën e jashtme dhe të brendshme ishin mjaft të rënda. Gjendja e luftës dhe lëvizjet e vazhdueshme të trupave kishin penguar punimet bujqësore, sidomos në Thrakë, dhe e kishin paralizuar kudo jetën normale ekonomike. Autoriteti i pushtetit qendror kishte pësuar një goditje të rëndë në ato provinca, të cilat në bazë të traktatit të paqes i mbetën perandorit plak. Guvernatori i Selanikut, Johan Paleologu, nipi i Andronikut II dhe dhëndri i Logothetit të madh, Theodor Metohitit, mori vendim që ta shkëpusë zotërimin e tij nga perandoria. Synimi i tij gjeti përkrahjen e dy djemve të Logothetit të madh, të cilët qeverisnin Strumicën dhe Melnikun. Një situatë, veçanërisht e rrezikshme, kerkoi ndihmën e dhëndrit të tij, mbretit të Serbisë, Stefan Deçanskit, dhe shkoi në oborrin e tij të Shkup. Qeveria perandorake, e shqetësuar nga ky veprim, shpejtoi t'i jepte atij titullin e cezarit, por ai vdiq gjatë qëndrimit të tij në oborrin serb (1327). Në Azinë e Vogël, turqit vazhdonin pushtimet e tyre. Më 6 prill 1326, Brusa ra nga uria dhe Orhani, biri i Othmanit e bëri atë kryeqytetin e vet. Qyteti, ku u varros Othmani, u bë një nga qytetet e shenjta për osmanët.
Në pranverën e vitit 1327 shpërtheu për të tretën herë lufta e hapur midis dy perandorëve. Këtë radhë, edhe mbretëritë sllave jugore ndërhynë në një masë më të madhe në luftërat e brendshme të Perandorisë Bizantine. Antagonizmi serbo-bullgar u bashkua me rivalitetin që ndante familjen perandorake dhe së bashku me të, edhe perandorinë. Ndërsa Androniku II, për hir të marrëdhënieve të tij të vjetra me shtëpinë mbretërore të Shkupit u lidh me Serbinë, Androniku III përfundoi një aleancë me carin e Bullgarisë, Mihalin III Shishman, i cili e kishte ndarë gruan e tij, motrën e mbretit të Serbisë, dhe u martua me Teodorën, të venë e paraardhësit të tij dhe motrën e Andronikut junior. Edhe këtë radhë fati e favorizoi Andronikun III mbasi keqësimi i situatës shtonte pakënaqësinë e popullsisësi rrjedhim, shtonte edhe përkrahësit e perandorit djalosh. Kundërofensiva që ndërmorën pasuesit e perandorit plak në Maqedoni, dështoi përpara se mbreti i Serbisë të bashkohej me ta. E gjithë maqedonia bizantine e njohu sovranitetin e Andronikut djalosh, madje edhe Selaniku u bashkua me të. Androniku III e la armatën e tij që kishte ngritur kampin tashmë jo larg Kostandinopojës - nën komandën e Sinadenit dhe shkoi, i shoqëruar nga Kantakuzeni, në Selanik ku u prit me solemnitet si perandor (janar 1328). Edhe në vetë kryeqytetin opozita u rrit në mënyrë të konsiderueshme. Androniku II mendonte të zhvillonte traktativa të reja kur në mënyrë të papritur cari i Bullgarisë Mihal Shishmani ndryshoi qëndrim dhe i dërgoi në ndihmë forca bullgaro-tartare. Ky fakt ngjalli besim të ri te perandori plak, por edhe Androniku III e shtyri të ndërmerrte një veprim më energjik. Me traktativa dhe me kërcënime ai arriti ta bindë carin e Bullgarisë të tërhiqte kontingjentet që kishte dërguar dhe u vu në lidhje me përkrahësit e tij në Kostandinopojë. Më 24 maj 1328, hyri në kryeqytet dhe shtiu në dorë pushtetin pa asnjë vështirësi. E detyroi gjyshin të abdikonte, por e lejoi që të vazhdonte të jetonte në pallatin perandorak. Vetëm dy vite më vonë perandori plak u detyrua nga partizanët e Andronikut III të bëhej murg. Ai vdiq me emrin e murgut Anton më 13 shkurt 1332.
Me Andronikun III (1328-1341) erdhi në pushtet një brez i ri, përfaqësuesi më tipik i të cilit ishte Johan Kantakuzeni. Ky ishte kryetar i vërtetë i kryengritjes së viteve të fundit dhe tani mori në duart e tij timonin e shtetit Për nga aftësia politike, ai i kalonte së tepërmi tërë bashkëkohësit e tij, përfshirë edhe perandorin, sa trim e bujar, aq dhe të paqëndrueshëm Androniku III u angazhua me energji dhe jo pak sukses në komandën ushtarake, por ai që përcaktonte vijën politike të shtetit ishte Kantakuzeni. Fundi i luftës civile shënoi edhe fundin e premtimeve demagogjike. Nga shumë pikëpamje Androniku III dhe Kantakuzeni, të cilët së bashku me pushtetin morën përsipër edhe peshën e përgjegjësisë, ndoqën politikën që kishte ndjekur qeveria të cilën ata e kishin përmbysur. Nga ana tjetër pasojat e luftës civile ishin serioze dhe herë-herë të pariparueshme. Gjendja financiare ishte keqësuar më tej. Vepra e qeverisë për reformën e sistemit gjyqësor, qe, përkundrazi, më me fat.
Korrupsioni proverbial i gjyqeve bizantine e kishte shtyrë Andronikun II të ndërmerrte një reformë në sistemin gjyqësor. Më 1296 ai ngriti në Kostandinopojë një kolegj prej 12 gjyqtarësh, të përbërë nga dinjitarë kishtarë dhe dinjitarë laikë të rangut senatorial. Kolegji do të kryente funksionet e një gjykate të lartë apeli, për të shpëtuar drejtësinë. Por rezultati qe një zhgënjim. Gjykata e re e drejtësisë u diskreditua shumë shpejt dhe veprimtaria e saj u pezullua. Në vend të saj Androniku III krijoi më 1329 një kolegj të ri gjyqtarësh, të përbërë nga vetëm katër anëtarë, dy kishtarë dhe dy laikë. Këta katër "gjyqtarë të lartë të romejve", u pajisën me pushtet të gjerë dhe atyre iu ngarkua barra të vëzhgonin sistemin gjyqësor të mbarë peran- dorisë. Vendimet e tyre ishin përfundimtare dhe të paapelueshme. Megjithatë, Androniku III pati zhgënjime të mëdha nga gjyqtarët e tij të lartë. Më 1337, tre prej tyre, mbasi u vërtetua se ishin korruptuar, u pushuan nga detyra dhe u dërguan në internim. Megjithatë, instituti i gjyqtarëve të lartë mbeti në fuqi deri në rënien e perandorisë, edhe pse me kalimin e viteve pësoi disa modifi- kime sipas nevojave që dilnin nga praktika e kohës. Sigurisht që të katër gjy- qtarët e lartë nuk mund të ishin kurdoherë të pranishëm në proceset gjyqësore të provincave dhe shumë shpejt u konsiderua e mjaftueshme që njëri prej tyre të shprehte vendimin në emër të të gjithë kolegjit. Me dobësimin e lidhjeve midis krahinave të veçuara, që u theksua më tepër duke filluar nga mesi i shek. XIV, struktura e sistemit gjyqësor doli se ishte konceptuar në mënyrë tepër të centralizuar. Lindi kështu nevoja për ta bërë më të lakueshme dhe më elastike. Pranë gjyqtarëve të lartë të romejve në Kostandinopojë, u ngritën organe të gjyqtarëve të lartë lokalë. Më vonë do të gjejmë gjyqtarë të lartë në Selanik, në More, në Lemno madje edhe në Serres gjatë sundimit serb. Një karakteristikë e sistemit gjyqësor të kohës së Paleologëve është pjesëmarrja e dendur e klerit në administrimin e drejtësisë. Ndikimi i Kishës në sistemin gjyqësor të perandorisë erdhi duke u shtuar nga fakti se përveç organit të drejtësisë perandorake të gjyqtarëve të lartë, ku si rregull bënin pjesë dy përfaqësues të klerit, ekziston- te edhe një organ i drejtësisë që ndodhej nën autoritetin e patrikut, i cili bashkëpunonte me organin perandorak, e përkrahte dhe e plotësonte, por disa herë edhe i kundërvihej asaj madje në periudha krizash, edhe e zëvendësonte.
Situata ndërkombëtare karakterizohej nga parimi i vazhdueshëm i osmanëve në Azinë e Vogël, i serbëve në Maqedoni, dhe më tej akoma, nga dobësimi i mëtejshëm i shteteve separatiste greke dhe latine. Por ndërsa gjendej i pa- fuqishëm përballë osmanëve dhe serbëve, Bizanti mundi të korrte në Greqinë Veriore dhe në Detin Egje, disa suksese, falë përkrahjes që i dhanë selxhukët. Ajo që mbi të gjitha e karakterizon politikën e qeverisë së re dhe që përbën një dukuri të veçantë të saj, është bashkëpunimi i Kantakuzenit me emrin selxhuk, i cili kërcënohej nga ekspansioni osman jo më pak se Perandoria Bizantine. Ndërkaq, kjo kërkonte të çlirohej nga aleanca me Gjenovën, për të mundur të rifitonte pavarësinë detare dhe tregtare. Por për këtë qëllim duhej përforcuar fuqia detare bizantine. Ndërtimi i anijeve u bë kështu një nga detyrat kryesore tëperandorit Androniku III dhe të Kantakuzen. Duke mos qenë të mjaftueshme për të këtë detyrë burimet financiare të shtetit, Kantakuzeni dhe manjatët e tjerë kontribuuan me mjetet e tyre për ndërtimin e flotës. Pasoja e kësaj nisme ishte se tani shteti dhe aparati i tij mbrojtës varej nga magnatët e perandorisë edhe nga pikëpamja financiare.
Përforcimi i mbretërisë serbe shpuri në një ballafaqim të ri midis Bizantit dhe Bullgarisë. Grindja e cila kishte shpërthyer midis Andronikut dhe kunatit të tij, carit bullgar, aty nga fundi i luftës civile solli si pasojë dhunimin reciprok të kufijve dhe funnë e plaçkitjeve. Por shumë shpejt u rivendos paqja dhe u lidh një aleancë kundër Serbisë. Megjithatë, nuk u ndërmor ndonjë aksion i përbashkëtbizantino-bullgar. Androniku III vërshoi në territorinserb, por para se të fillonte sulmin, në afërsitë e Velbugdit (Kystendilit) ndodhi më 28 korrik 1330 ndeshja vendimtare midis serbëve dhe bullgarëve. Perandori, pasi mori lajmin e disfatës së aleatit të tij, u tërhoq. Ushtria bullgare ishte asgjësuar dhe vetë cari Mihal Shishman ishte plagosur për vdekje në betejë. Mbreti fitimtar i Serbisë, rivuri në fronin e Tërnovos motrën e tij Anën dhe djalin e saj, Ivan Stefanin, ndërsa Teodora, motra e Andronikut, u dëbua nga vendi.
Beteja e Velbugdit përfaqëson një kthesë në fatin e Gadishullit Ballkanik. Me të u vendos fati i Maqedonisë dhe u hodhën themelet e hegjemonisë serbe, e cila do të përcaktojë zhvillimin e ngjarjeve në Europën Juglindore në dhjetëvjeçarët e ardhshëm. Nga disfata që pësoi aleati i tij bullgar, Androniku kërkoi të nxirrte të paktën një përfitim për perandorinë e tij. Me pretekst se do të hakmerrej për motrën e tij Teodorën, ai pushtoi disa kala gjatë kufirit bullgaro-bizantin. Ai vuri dorë edhe mbi qytetet e kontestuara të Mesembrisë dhe Ankialos. Ndërkohë shpërtheu një kryengritje në Bullgari, pas pak edhe në Serbi. Bujarët bullgarë dëbuan careshën Ana së bashku me birin e saj dhe vendosën në fron Ivan Aleksandrin (1331-1371) nipin e Mihal Shishmanit. Në Serbi, fisnikëria ngriti krye kundër mbretit Stefan Deçanski dhe ia dha skep- trin mbretëror, birit të tij Stefan Dushanit (1331-1355). Të dy sovranët sllavë lidhën një paqe të qëndrueshme dhe Dushani u martua me Helenën, motrën e carit. Ivan Aleksandri ndërmori menjëherë luftën kundër Bizantit. Ai arriti të rimarrë qytetet e pushtuara nga Androniku dhe të rivendoste me anën e një traktati, vijën e mëparshme të kufirit (1332). Por manjatët serbë, nën udhëheqjen e sovranit të ri, u vërsulën për të pushtuar Maqedoninë bizantine.
Që në fillim dhe gjatë gjithë periudhës së lavdishme të mbretërisë së tij, Dushani mbeti përfaqësuesi i presionit të fuqishëm ekspansionist të fisnikërisë së madhe serbe. Ai arriti t'i shkëpusë territore të tjera Perandorisë Bizantine që dobësohej vazhdimisht. Vështirësitë e brendshme të Perandorisë Bizantine e lehtësonin gjithnjë e më shumë këtë ekspansion. Në pranverën e vitit 1334 një dezertor i shquar bizantin kaloi në shërbim të sovranit serb. Ky ishte Sirgiani, i cili gjatë luftës civile bizantine, kishte drejtuar në mënyrë të alternuar, sa njërin aq dhe tjetrin fraksion, pastaj ishte arratisur nga Kostandinopoja dhe pasi kishte jetuar për një kohë të gjatë në gallatë, në Eube dhe në Shqipëri, u paraqit më në fund në oborrin e Dushanit. Ky veteran energjik i kaq luftërave, i bëri shërbime të mëdha mbretit të Serbisë në luftën e tij kundër Perandorisë Bizantine. Atëherë ranë në duart e serbëve mjaft kala të rëndësishme bizantine në Maqedoni, si Ohri, Përlepi, Strumnica, Kosturi, Vodena. Vetëm muret e fuqishme të Selanikut e ndalën përparimin fitimtar serb. Më në fund një përkrahës i perandorit arriti ta vriste Sirgianin. Dushani e pranoi ofertën për paqe me bizantinët, meqenëse nga veriu mbretërisë po i afrohej rreziku i një invazioni hungarez. Në një takim personal midis Dushanit dhe Androniku III, në gusht të vitit 1334, u nënshkrua një traktat paqeje sipas së cilës, serbët mbanin pjesën më të madhe të pushtimeve të tyre në Maqedoni, me Ohrin, Përlepin dhe Strumicën.
Por ndërsa në Europë perandoria ndodhej vetëm në fillimet e katastrofës, në Azi ajo gjendej në aktin e fundit të tragjedisë. Megjithatë, Androniku III dhe Kantakuzeni nuk hoqën dorë nga përpjekjet për të evituar rrënimin. Më 1329, ata u nisën kundër osmanëve me një ushtri prej dy mijë ushtarësh për të çliruar Nikenë nga rrethimi. Por në luftën e e pabarabartë, bizantinët u thyen. Forcat superiore të armikut fituan një betejë pranë Filokrenit. Më 2 mars 1331,109 Orhani shtiu në dorë qytetin, i cili vetëm dy gjenerata më parë përfaqësonte qendrën e botës bizantine. Gjashtë vjet më vonë edhe Nikomedia ra në duart e osmanëve. Në Azinë e Vogël, perandorisë nuk i mbetën veçse disa qytete të veçuara, larg njëra-tjetrës, si Filadelfia dhe Heraklea në Pont. Është i çuditshëm fakti se bizantinët, të rrethuar nga dallga turke, mundën të qëndronin edhe për disa dhjetëra vite, por kjo nuk e ndryshoi rrjedhën e mëtejshme të ngjarjeve. Pasi e pushtuan bregdetin bizantin, osmanët, të cilët ndërkohë e kishin shtrirë në mënyrë të konsiderueshme fuqinë e tyre në kurriz të fiseve turke fqinjë, filluan të ndërmerrnin sulme në territorin bregdetar europian të perandorisë. Edhe pse Androniku III mundi akoma t'i zmbrapste këto sulme, ato paralajmëronin rreziqe të rënda për të ardhmen.
Ndërsa osmanët kryenin inkursionet e tyre përtej viseve veriore të Detit Egje, selxhukët e emirateve bregdetare të Azisë së Vogël shkretonin pjesën jugore. Sulmet e tyre godisnin kryesisht latinët që sundonin këtë pjesë të detit dhe pjesërisht bizantinët, zotërimet e të cilëve kufizoheshin në ishujt përballë brigjeve të Thrakës dhe të Azisë së Vogël. Në këtë situatë, nuk të çudit fakti që selxhukët dhe bizantinët përfunduan një marrëveshje. Me përkrahjen e emirateve selxhuke të cilët duhej të luftonin kundër osmanëve dhe latinëve njëlloj si bizantinët, Androniku dhe Kantakuzeni u orvatën të përforconin me flotën e re pozitën e Bizantit në det. Më 1329 flota perandorake lëvizi kundër ishullit të Kios, që ndodhej nën sundimin e familjes gjenoveze të Zakariajve dhe e cila, pasi kishte njohur në fillim sovranitetin perandorak, më pas ishte shkëputur krejtësisht nga perandoria. Ishulli i rëndësishëm u pushtua dhe mbeti nën sundimin e perandorisë deri në vitin 1346. Perandori, me ndihmën efektive të emirateve fqinjë selxhukë, arriti ta detyronte edhe Fokean, e cila nga ana e saj ndodhej nën sundimin gjenovez, që të pranonte përsëri sovranitetin bizantin. Më në fund ai shpëtoi Lesbon nga orvatjet që bënin fuqitë perëndimore për ta pushtuar. U përsërit në përmasa të vogla procesi i vitit 1204. Atëherë koalicioni i fuqive të krishtera, i krijuar për luftën kundër piratëve turq, kishte sulmuar ishullin bizantin, ndonëse edhe vetë perandori bizantin kishte aderuar formalisht në atë bashkim. Tani ai ishte i detyruar të mbronte zotërimet e tij kundër vëllezërve të krishterë me ndihmën e selxhukëve dhe pas një lufte dramatike ai arriti të realizonte qëllimin e tij.
Por sukseset më të rëndësishme perandoria i arriti në Thesali dhe në Epir. Pas vdekjes së princit më të fuqishëm thesaliot, Stefan Gavrilopulo Meliseni (1333), krahina u zhyt në një kaos absolut. Guvernatori perandorak i Selanikut, Johan Monomaku ndërhyri, i pasuar nga vetë perandori dhe shumë shpejt pjesa veriore e Thesalisë deri në kufirin katalan u përfshi në Perandorinë Bizantine. Despoti epirot, Johan Orsini (1323-1335), i cili ishte orvatur ta aneksonte pjesën perëndimore të Thesalisë, u zmbraps dhe u detyrua të linte krahinën. Deri edhe fiset shqiptare të imigruara, të cilat kishin mundur deri atëherë ta ruanin pavarësinë e tyre, i bënë homazhe perandorit. Me aneksimin e Thesalisë doli në rend të ditës edhe zgjidhja e problemit të Epirit. Për shkak të luftërave të pareshtura të fraksioneve dhe të rivendikimeve tokësore kundërshtare dhe të agresioneve të vazhdueshme të fuqive fqinje, gjithë territori epirot ndodhej në një situatë shpërthyese. Shembja e shtetit të pavarur, tashmë në agoni, ishte vetëm çështje kohe. Fitorja e partisë bizantine në Artë e shpejtoi fundin e saj. Despoti Johan u helmua nga gruaja e tij kurse despina Ana, e cila mon pushtetin me djalin e saj Niqifor II, filloi trataktiva me perandorin. Androniku dhe Kantakuzeni marshuan përmes Thesalisë në krye të një ushtrie të madhe (bërthama e së cilës përbëhej nga trupa turke) shtypën një kryengritje që kishte shpërthyer në tokat shqiptare dhe pastaj pranuan nënshtrimin e krahinës (1337). Epiri dhe Akarnania u aneksuan nga perandoria pa asnjë vështirësi. Despina kishte gabuar në llogaritë e saj.
Ajo shpresonte se duke e njohur sovranitetin bizantin do të vazhdonte të qeveriste krahinën në emër të birit të saj të mitur. Por perandori nuk donte të dinte për një qeverisje të dinastisë së vjetër despotale, e cila ishte e lidhur me traditat e pavarësisë epirote. Administrimi i krahinës iu besua një qeveritari perandorak, protostrator-it Sinaden, kurse Ana me Niqiforin u detyruan të tërhiqeshin në Selanik.
Ndërkohë, fuqitë perëndimore që kishin interesa në territorin epirot kërkonin t'ia shkëpusnin perandorisë fitoren që kishte korrur me lehtësi. Për këtë qëllim ata shfrytëzuan despotin Niqifor, të cilin mendonin ta përdornin si një kukull kundër paleologëve. I ngarkuar nga perandoresha e ligjshme latine Katerina Valua, e cila në atë kohë sundonte në Ake, qeveritari anzhuin i Durrësit, nxiti një kryengritje në favor të djaloshit të shfronësuar. Në Artë Niqifori II u shpall sovran dhe protostrator-i Sinadeni u fut në burg. Por vetëm pak qytete u bashkuan me lëvizjen. Pjesa më e madhe e krahinës i qëndroi besnike perandorit bizantin. Kur në pranverën e vitit 1340, Androniku III dhe Kantakuzeni erdhën me një kontingjent të vogël, lëvizja u shua me shpejtësi. Niqifori u kthye në mërgimin e tij të artë të Selanikut. Ai u detyrua të kënaqej me titullin e panhypersebastos-it dhe të pranonte, si shpërblim për kurorën e humbur, fejesën me një vajzë të Kantakuzenit. Guvernator i Epirit u emërua Johan Engjëlli, i cili ishte shquar në shtypjen e kryengritjes kurse Sinadeni mori qeverisjen e Selanikut. Një nga pasojat më të rënda që la shembja e Bizantit më 1204 u duk më në fund se u eliminua. Akoma ekzistonin principata latine në Greqi, por në Gadishullin Ballkanik nuk kishte më shtete të pavarura. Shtetet e mëparshme separatiste tani ishin bashkuar me perandorinë, dhe bënin pjesë në të si provinca. Kantakuzeni ngre në qiell me terma hiperbolike këtë sukses, i cili u qe mohuar qeverive lë mëparshme, me gjithë përpjekjet e tyre të shumta.
Megjithatë, ky sukses ishte jo aq një pasojë e fuqisë ushtarake bizantine sesa rezultat i shpërbërjes së brendshme të shteteve separatiste. Ndërsa më parë ato ishin në gjendje ta sfidonin pushtetin hijerëndë të Mihalit VIII, tani tërhiqeshin përballë perandorisë së dobët pothuajse pa bërë rezistencë. Por gëzimi i bizantinëve për suksesin e tyre nuk qe e thënë të zgjaste shumë. Ka diçka tragjike në faktin që pikërisht në çastin kur arritën të bashkonin me perandorinë këto territore të shkëputura, presioni ekspansionist serb u drejtua kundër tyre. Në vitet e mëvonshme Dushani shtiu në dorë Shqipërinë dhe pas pak, madje ende pa arritur të bashkoheshin mirë me perandorinë, edhe Epiri me Thesalinë ranë në duart e sovranit të madh të Serbisë. Bizanti ishte akoma në gjendje që, duke shfrytëzuar kushte të favorshme, të korrte disa suksese nëpërmjet një drejtimi të zgjuar politik dhe me manovra dinake diplomatike, por nuk ishte më i zoti t'i ruante për një kohë të gjatë pushtimet e veta. Perandoria sapo e kishte marrë veten nga luftërat civile të viteve njëzet në atë shkallë sa të merrte nisma të rëndësishme politike dhe t'u bënte ballë, në mos osmanëve dhe serbëve, të paktën kundërshtarëve më të dobët, kur çdo gjë u shemb. Mbretërimi i Andronikut III ishte vetëm një pauzë në një epokë luftërash të brendshme. Pas vdekjes së tij shpërtheu një luftë e re civile, shumë më e ashpër dhe më e egër se ato të viteve njëzet, një luftë e tillë që solli pasoja shumë të rënda. Nga kjo luftë civile, perandoria ishte e dënuar të mos e rimerrte më veten kurrë.
Kur Androniku III vdiq më 15 qershor 1341, biri i tij Johani V ishte vetëm nëntë vjeç. Domestiku i madh Johan Kantakuzeni, i cili në fakt e kishte qeverisur shtetin edhe kur Androniku III ishte gjallë, ngriti pretendimin e vet për t'u bërë regjent meqenëse kishte qenë miku më i ngushtë i perandorit të vdekur. Por kundër tij u formua një pozitë e fortë, e dla u bashkua rreth nënës perandoreshë Ana e Savojës dhe patrikut Johan Kalekas. Kundërshtari më i rrezikshëm i domestikut të madh u bë përkrahësi i tij i vjetër, dinaku Aleks Apokauku, i cili gjatë luftërave të fundit civile ishte shquar si përkrahës i Andronikut III dhe në sajë të Kantakuzenit kishte siguruar ndere dhe pasuri të mëdha.
Intrigat e oborrit dhe luftërat midis fraksioneve mbushnin jetën e kryeqytetit bizantin. Por ndërkaq, rreziqet e jashtme qëndronin pezull: turqit plaçkitnin brigjet thrake, serbët kishin përparuar përsëri deri në Selanik, madje edhe bullgarët po kërcënonin për luftë. Kantakuzeni marshoi kundër armiqve me reparte të rekrutuara me shpenzimet e veta dhe shumë shpejt ai arriti ta rivendoste paqen. Jo vetëm kaq, por atij iu krijua gjithashtu mundësia ta përforconte pozitën bizantine në Greqi. Zotërit feudalë të Akesë dërguan një delegacion te domestiku i madh për ta njoftuar se ishin të prirë për ta rinjohur sovranitetin bizantin. Në fakt në atë krahinë mbretëronte një kaos i madh. Baronët frengj preferonin më mirë t'i nënshtroheshin perandorit bizantin sesa përfaqësuesve të Açiajolëve, një familje bankierësh fiorentinë, të cilët pak kohë më parë kishin shtënë në dorë pushtetin në principatë si qeveritarë të perandoreshës titullare Katerina. Kantakuzeni u ledhatonte shpresat më të mëdha: "Nëse me ndihmën e perëndisë,- tha në këshillin e luftës,- do tia dalim t'i shtrojmë nën perandorinë latinët që banojnë në Peloponez, duhet medoemos të bashkohen me ne qoftë vullnetarisht, qoftë nëpërmjet dhunës edhe katalanët që banojnë në Atikë dhe në Beoti. Atëherë pushteti i romejve do të fillojë të zgjerohet, si në kohët e lashta, nga Peloponezi deri në Bizant Eshtë e qartë se atëherë do të jetë e lehtë të kërkojmë sadisfaksion edhe nga serbët e nga fqinjët e tjerë barbarë për të gjitha poshtërimet që kanë hedhur mbi ne për një periudhë kaq të gjatë kohe.
Por këto shpresa perënduan shumë shpejt. Shpërthimi i luftës civile, jo vetëm përjashtoi çdo zgjerim të territorit, por shkatërroi edhe atë pak që Bizanti zotëronte. Gjatë mungesës së Kantakuzenit nga kryeqyteti përfitoi fraksioni kundërshtar për të kryer një grusht shteti. Domestiku i madh, i cili i qe përkushtuar planit të tij të madh patriotik, u shpall armik i atdheut. Shtëpinë e tij e rrënuan, pasuritë e tij u plaçkitën dhe përkrahësit e tij, të cilët nuk arritën të ikin me kohë nga Kostandinopoja, u burgosën. Patriku Johan mori detyrën e regjentit pranë nënës perandoreshë. Apokauku u emërua megas dux dhe u vu të qeverisë kryeqytetin, qytetet dhe ishujt fqinjë. Të gjithë përkrahësit e tij u shpërblyen me ndere të mëdha dhe detyra të rëndësishme. Kantakuzeni e pranoi sfidën dhe u shpall perandor në Didimoteik, më 26 tetor 1341. Por, duke respektuar me rreptësi parimin e legjitimitetit, të cilit i kishte qëndruar besnik gjatë gjithë luftës civile, e renditi emrin e tij dhe të gruas së tij Irena Asen vetëm pas atij të perandoreshës Ana dhe të perandorit të ligjshëm Johani V.116 Me këtë synonte të tregonte se nuk luftonte kundër familjes së ligjshme perandorake, por kundër uzurpimit të Apokaukut, i cili instaloi shpejt e shpejt në Kostan- dinopojë një pushtet diktatorial. Ashtu siç kishte bërë Androniku III në luftën kundër gjyshit të tij edhe Kantakuzeni u mbështet, në luftën e tij kundër qeverisë së Kostandinopojës, kryesisht mbi fisnikërinë trakase. Edhe këtë radhë ishte provinca ajo që fitoi mbi kryeqytetin.
Bizanti ndodhej në pragun e njërës prej krizave më të rënda të historisë së tij. Lufta civile e viteve njëzet e kishte dobësuar në mënyrë të konsiderueshme perandorinë. Lufta civile e viteve dyzet ia këputi fuqitë e fundit që i kishin mbetur. Këtë radhë, fuqitë e huaja ndërhynë në masë më të madhe në luftërat e brendshme të bizantinëve kurse lufta e partive politike u thellua nga kontradiktat shoqërore dhe fetare. Bizanti përjetoi një krizë jo vetëm politike por edhe shoqërore. Nëpërmjet lëvizjes së zelotëve u theksua një tendencë e fortë shoqërore revolucionare. Me luftërat politike dhe shoqërore u ndërthur një nga konfliktet më të rëndësishme fetare të periudhës së vonë bizantine: konflikti hezikastike.
Hezikastë quheshin në Bizant që nga kohët më të lashta murgjit, të cilët në heshtjen e shenjtë zhvillonin një jetë të rreptë prej eremitësh. Në shek. XIV lëvizja hezikastike mori kuptimin e një tendence të veçantë mistikoasketike, e cila tërthorazi lidhej me mistikun e madh të shek. XI Simeon Theologu i Ri, doktrina dhe praktika e të cilit kanë shumë gjëra të përbashkëta me atë të hezikastëve. Origjina e kësaj tendence lidhet drejtpërdrejt me veprën e Grigor Sinaitit, i cili në dhjetëvjeçarin e katërt të shek. XIV udhëtoi mes për mes territoreve të perandorisë. Doktrinat mistikoasketike të Sinaitit u pranuan me entuziazëm në manastiret bizantine. Veçanërisht i madh ishte entuziazmi në Malin e Shenjtë: djepi i vjetër i ortodoksisë bizantine u bë qendra e lëvizjes hezikastike. Qëllimi më i lartë e hezikastëve ishte vizioni i dritës hyjnore dhe rruga për të arritur atje ishte praktika asketike. Hezikasti, në vetmi dhe larg botës duhej të recitonte të ashtuquajturën lutje të Krishtit ("Zoti Jezu Krisht, biri i Perëndisë, ki mëshirë për mua") dhe ndërsa recitonte lutjen duhej të mbante frymëmarrjen. Në këtë mënyrë, lutësi do të ndjente dalëngadalë një ndjenjë hirësie të pashprehshme dhe do ta shihte veten të rrethuar nga rrezet e një drite hyjnore jashtëtokësore, të asaj drite të papërsëritshme që dishepujt e Krishtit panë në Malin Tabor.
Por besimi në pamjen e përjetshme të dritës së Malit Tabor ishte kontra- diktore. Sidomos mënyra që ndoqën hezikastët u kritikua dhe u vu në lojë. Ai që e hapi fushatën kundër hezikastëve ishte murgu Barlaam, me origji- në nga Kalabria, njeri me kulturë të madhe por jo tolerant dhe grindavec, një shpirt i shqetësuar që bashkonte mendjemadhësinë perëndimore me pasionin tipik grek për polemikë. Ai kishte ardhur në Kostandinopojë për tu matur me pishtarët e shkencës bizantine, por ishte mundur në një polemikë publike me dijetarin enciklopedik Niqifor Gregora, mbasi racionalizimi i tij aristotelik nuk gjente ende përkrahës në publikun bizantin. Pas kësaj, zelli polemik i kalabrezit të lënduar në sedër shpërtheu kundër misticizmit të murgjve të Malit të Shenjtë, që mbante erë supersticioni të mykur. Në mbrojtje të misticizmit hazikastik, kundër tij u hodh teologu u madh Gregor Palamaj. Mori flakë kështu një polemikë e zjarrtë. Çështja e metodave asketike të përdorura nga hezikastët, të cilët më parë kishin shkaktuar talljen e Barlaamit, shumë shpejt u vu plotë- sisht në hije nga çështja e bazave filozofiko-teologjike të doktrinës hezikastike. Barlaami e kundërshtoi shfaqjen e dritës së Malit Tabor, e cila në qoftë se nuk është identike me Perëndinë nuk mund të ketë një ekzistencë të përjetshme, por vetëm një ekzistencë tokësore si çdo krijesë e Perëndisë. Përkundrazi, nëse do të pranohet ekzistenca e një drite të përjetshme, kjo mund të jetë gjë tjetër veçse vetë hyjnia, e cila vetëm kjo është e përjetshme dhe e pandryshueshme. Në këtë rast, akoma më tepër është e pamundur që ta perceptojmë këtë dritë, që nga çasti që Perëndia është e padukshme. Përkundrazi, Palamaja dallonte midis substancës hyjnore (evepyeLai dhe Sxpvapeia), të cilat veprojnë në botë dhe i shfaqen njerëzimit, por që nuk janë një krijesë e Perëndisë por vetëm shfaqja e saj e përjetshme. Po të mos kishte asnjë shfaqje të substancës hyjnore nuk do të kishte asnjë marrëdhënie midis botës imanete dhe hyjnisë trashen- dente. Nuk janë gjë tjetër veç energji hyjnore dituria, dashuria, hiri i Perëndisë, madhe edhe drita e dukshme përjetësisht, të cilën apostujt e panë në malin Tabor dhe e cila është e dukshme edhe për ata që kanë ndriçimin mistik. Ndërsa Barlaami heq një vijë ndarëse absolute midis asaj që është e përjetshme dhe asaj që është tokësore, në sistemin e Gregor Palamajt ekziston midis Perëndisë dhe njeriut një element ndërmjetësie dhe një ndërmjetës që lëviz nga Perëndia dhe arrin te njeriu. Në këtë mënyrë sistemi hezikastik shpreh aspiratën themelore të religjiozitetit grek, e cila kishte përcaktuar qëndrimin e Kishës bizantine që në kohën e grindjeve kristologjike dhe gjatë konfliktit mbi kultin e ikonave: aspiratën për të mbushur hendekun midis tokësores dhe përtej tokësores. Për këtë arsye edhe doktrina hezikastike, e cila ishte dënuar rreptësisht në Romë, gjeti një pritje entuziaste në Kishën bizantine.
Por edhe në Bizant doktrina hezikastike mundi të zërë vend vetëm pas një lufte të gjatë, meqenëse edhe Kisha bizantine iu kundërvu kësaj doktrine të re nga pamja, por në të vërtetë shumë e vjetër. Në një koncil që u mbajt nën kryesinë e Andronikut III, më 10 qershor 1341, Palamaj korri me lehtësi një fitore të padiskutueshme. Dhe kur disa ditë më pas, fill pas vdekjes së perandorit, Barlaami e rifilloi sulmin e tij dhe bashkë me të edhe Gregor Ancidinoja nga Përlepi sllav u lëshua kundër doktrinës palamitike, ndërkohë që fillimisht kishte kërkuar të ndërmjetësonte midis dy antagonistëve, që të dy u dënuan në një koncil në praninë e domestikut të madh Johan Kantakuzenit (gusht 1341). Kthesa politike që ndodhi pas ndërhyrjes, shkaktoi megjithatë një ndryshim të papritur. Patriku Johan Kaleka, armik i deklaruar i Palamajt, ndoqi një vijë kundërshtimi përherë e më të vendosur kundër doktrinës hezikastike. Për Palamajn filluan andrallat. Atij nuk iu kursye as burgu, madje as edhe çkishërimi. Sa më të ngushta ishin marrëdhëniet midis hezikastikëve dhe perandorit Johan Kantakuzeni - edhe pse sigurisht jo të gjithë partizanët e Kantakuzenit e përkrahnin hezikastizmin dhe jo të gjithë kundërshtarët e tij e luftonin palamizmin- aq më shumë lufta fetare ndërthurej me atë politike, e cila ndau perandorinë në dy kampe armiqësore.
Akoma më i thellë ishte hendeku shoqëror. Madje, pikërisht hendeku shoqëror i perandorisë përcaktoi rreptësinë e luftës civile që kishte shpërthyer dhe u bë shkaku i valës së saj shkatërrimtare. Rritja e varfërimit ekonomik i ashpërsoi antagonizmat shoqërore. Sa më shumë që perandoria binte dhe varfërohej, aq më tepër rritej në fshatra dhe në qytete mjerimi i masave popullore. Si në fshat ashtu dhe në qytet pronat po përqendroheshin në duart e një klase të ngushtë aristokratike dhe kundër saj shpërtheu pezmatimi i masave popullore.
Në kohën e lulëzimit më të madh, absolutizmi bizantin kishte ndërtuar, mbi gërmadhat e administratës së vjetër qytetare municipale, aparatin e vet të plotfuqishëm burokratik dhe e kishte detyruar jetën qytetare t'i nënshtrohej centralizmit të vet totalitar. Me dobësimin e pushtetit qendror, forcat lokale kishin filluar të rimerrnin fuqi, madje dukej sikur edhe jeta e pavarur e qytetit po zgjohej. Ky zgjim i vetëqeverisjes urbane nuk rridhte nga lindja e forcave të reja shoqërore por kryesisht nga dobësimi i pushtetit qendror që ishte minuar nga feudalizmi. Jeta qytetare e perandorisë së vonë nuk sundohej nga një klasë e re tregtarësh dhe industrialistësh, si në Perëndim, por nga aristokracia tokësore lokale. Duhet ta kemi mirë parasysh këtë veçori, edhe pse duhet pranuar që ngjarjet të cilat e përmbysën jetën e qyteteve bizantine në mes të shek. XIV gjejnë shumë paralelizma me historinë e po asaj kohe të qyteteve italiane madje edhe të atyre flarninge dhe duhen vendosur në kuadrin e përgjithshëm të luftërave shoqërore në qytetet europiane. Ky ndryshim themelor shpjegon përse fuqia ekonomike e Bizantit, e cila dikur ndodhej në një pozitë dominuese, u minua dhe më në fund u zëvendësua kaq shpejt nga qytetet tregtare italiane.
Lufta midis regjencës së Kostandinopojës dhe kreut të aristokracisë, Kantakuzenit, nxori në dritë të diellit antagonizmat shoqërore që klloçitnin në perandori. Në luftën e tij të armatosur kundër Kantakuzenit, Aleks Apokauku u mbështet në masat popullore dhe i dha zjarr kryengritjes shoqërore kundër mbrojtësve aristokratë të kundërshtarit të tij. Ishte një lëndë që merrte me lehtësi flakë. Kështu lufta u ndez. Në Adrianopojë shpërtheu një kryengritje kundër aristokracisë lokale. Shumë shpejt zjarri u përhap edhe në qytete të tjera thrake. Përfaqësuesit e familjeve aristokratike dhe pronare tokash, pasuesit e manjatit Kantakuzen, gjithandej u vranë.
Lufta e klasave me egërsinë dhe ekseset që e karakterizuan, arriti kulmin e vet në Selanik, në këtë qytet të madh portal, ku qenë grumbulluar fise të ndryshme dhe ku bashkëjetonin pasuria më e madhe me mjerimin më të thellë. Selaniku, i cili ishte një qendër e rëndësishme e perandorisë dhe një tempull i lashtë i lirisë, kishte një parti të fortë popullore me një organizatë të shëndoshë dhe me një ideologji politike pak a shumë të qartë: partia e zelotëve. Lëvizja antiaristokratike këtu nuk u shpreh vetëm në një shpërthim elementar të ndjenjave popullore, por u bë për një periudhë, pasi zelotët morën pushtetin, sistemin sundues. Pas dëbimit të pasuesve të Kantakuzenit, zelotët vendosën në Selanik një qeveri të tyre.
Guvernatori Theodor Sinadeni u detyrua ta braktiste me vrap qytetin. Edhe përkrahësit e tjerë të fisnikërisë kërkuan të shpëtonin duke ua mbathur këmbëve. Pasuritë e tyre u konfiskuan.
I mprehtë ishte edhe antagonizmi midis zelotëve të cilët në qarqet kishtare konservatore konsideroheshin si dishepuj të Barlaamit dhe të Acindinos dhe hezikastëve, aleatët e Kantakuzenit. Zelotët politikë ishin armiq të zelotëve kishtarë. Megjithatë zelotët e korrigjuan politikën e tyre revolucionare me një lloj legjitimizmi. Si armiq të Kantakuzenit, ata njihnin si perandor të ligjshëm Johan Paleologun dhe krerët më të shënuar të kësaj partie antiaris-tokratike ishin anëtarë të dinastisë së Paleologëve. Një guvernator i dërguar nga Kostandinopoja dhe kryetari i partisë së zelotëve e ndanë midis tyre përgjegjësinë e qeverisjes. Në të vërtetë kryetari i zelotëve kishte influencë më të madhe, në një masë të tillë sa që praktikisht Selaniku jetonte nën ligjet e tij, krejtësisht i pavarur nga çdo autoritet tjetër. Qyteti i dytë i perandorisë jetoi për shtatë vjet nën urdhrat e një partie revolucionare antiaristokratike, e cila e mbajti pushtetin me një vendosmëri të madhe dhe zhduku në mënyrë të pamëshirshme kundërshtarët e vet.
Që nga Selaniku deri në Kostandinopojë pushteti i fisnikërisë ishte shpartalluar kudo. Kauza e Kantakuzenit dukej se ishte e dështuar. Përkrahësit e tij më të afërt, deri te Sinadeni e braktisën, kur u bindën se kjo ishte rruga e vetme për të shpëtuar jetën dhe pasuritë e tyre. Kryengritja popullore atë e kishte privuar nga çdo mbështetje brenda perandorisë. Kantakuzeni, atëherë u tërhoq me dy mijë njerëz në kufirin serb dhe i kërkoi ndihmë Stefan Dushanit. Ndërhyrja e tij në luftën civile bizantine i përgjigjej politikës ekspansioniste të mbretit dhe të fisnikërisë së Serbisë. Mbreti dhe mbretëresha e pritën me nderime të mëdha antiperandorin bizantin në Prishtinë (korrik 1342). Kantakuzeni qëndroi gjatë në Serbi. Tratativat e tij me Dushanin dhe me fisnikët serbë u konkretizuan me një aleancë, ku secila nga të dyja palët kërkonte të arrinte qëllimet e veta. Por në vitin 1342 dhe më 1343 sulmet e aleatëve kundër qytetit të mbrojtur mirë të Serrezit, dështuan. Forcat e Kantakuzenit u pakësuan në gati pesëqind vetë. Por në atë çast atij i erdhi lajmi se Thesalia e njihte për perandor. Vendi i latifondistëve të mëdhenj bashkohej me kreun e aristokracisë bizantine. Kantakuzeni emëroi guvernator të përjetshëm në këtë provincë mikun e tij të vjetër dhe kushëririn e tij Johan Engjëllin, i cili më vonë qeverisi në mënyrë gati të pavarur, por duke e njohur besnikërisht sovranitetin e zotit të tij, si në Epir, Akarnani dhe Etoli ashtu dhe në Thesali. Ai arriti shumë shpejt t'i zgjeronte së tepërmi territoret e veta në dëm të zotërimeve katalane në Thesali. Ndërsa humbiste territoret e vjetra të perandorisë, Kantakuzeni po fitonte përkrahjen e viseve greke të sapopushtuara, të cilave ai u kishte kushtuar një vëmendje të posaçme dhe bashkimi i të cilave me perandorinë në fund të fundit i detyrohej vetëm atij.
Ky sukses i antiperandorit bizantin e shpejtoi prishjen e marrëdhënieve midis tij dhe mbretit serb. Qëllimi i Dushanit nuk ishte të favorizonte fitoren e njërit apo tjetrit fraksion bizantin. Ai hoqi dorë nga çështja e Kantakuzenit dhe i shtriu dorën qeverisë së Kostandinopojës, e cila nga ana e saj i kërkoi atij ndihmë. Biri i tij dhe trashëgimtari i fronit, Uroshi u fejua me motrën e perandorit të mitur Johan Paleologut (verë 1343). Tani Kantakuzeni e kishte Dushanin jo më një aleat por një kundërshtar të fuqishëm. Por ai kishte një aleat tjetër: Omurin, emirin e Ajdinit, me të cilin kishte bashkëpunuar ngush- tësisht që në kohën e Andronikut III. Në fund të vitit 1342, Omuri i kishte ardhur atij në ndihmë dhe tani e tutje Kantakuzeni mund të mbështetej me besim në ndihmën e turqve - më parë të selxhukëve, pastaj të osmanëve - të dlët bënë që ai të kishte epërsinë ndaj partisë kundërshtare dhe në fund të fundit vendosën ushtarakisht fatet e luftës civile bizantine. Megjithatë ai nuk e mori Selanikun as me ndihmën e Omurit. Qyteti i bëri antiperandorit një rezistencë të ashpër dhe rreziku i madh që erdhi nga jashtë nuk bëri gjë tjetër veçse e theksoi radikalizimin e qeverisë së zelotëve. Kështu Kantakuzeni u detyrua të hiqte dorë nga Selaniku dhe t'i linte Dushanit pjesën që mbetej të Thesalisë duke filluar me ndihmën e selxhukëve luftën për të nënshtruar Thrakën. Që në fillim të vitit 1343 Omuri hyri në Didimoteikë. Çmimi i këtij suksesi ishte natyrisht plaçkitja pa asnjë kursim i territoreve të pushtuara nga ana e trupave turke
Nga ana e saj regjenca e Kostandinopojës mbështetej në ndihmën e sllavëve jugorë. Ajo kishte bërë për vete jo vetëm Dushanin por edhe carin e Bullgarisë, Ivan Aleksandrin. Në anën e saj u hodh edhe trimi Hajduk Moçilo, i cili më parë kishte qenë aleat i Omurit dhe i Kantakuzenit dhe e kishte ngritur kampin me ushtrinë e vet në territorin e kufirit bizantino-bullgar. Por miqësia e sovranëve sllavë nuk i solli ndonjë dobi të madhe perandorit të ligjshëm dhe i kushtoi sakrifica të rënda shtetit bizantin. Situata po bëhej gjithnjë e më e keqe: ndërsa aleatët e Kantakuzenit shkretonin territorin bizantin, aleatët e Apokaukut, i shkëpusnin perandorisë territore të gjera.
Gjatë vitit 1343, Dushani pushtoi Vodenën, Kosturin dhe Lerinën. Ai për- fundoi pushtimin e Shqipërisë, e cila me përjashtim të Durrësit anzhuin tani ndodhej nën sundimin e tij. Cari i Bullgarisë e pagoi miqësinë me të duke i dhënë një terntor të gjerë në Maricën e Sipërme, së bashku me qytetet Fili- popoli dhe Stanimakë dhe duke i refuzuar çdo ndihmë perandorisë, e dla i kishte bërë me mendjelehtësi këto konçensione. Duke e ndryshuar shpesh herë qëndrimin e vet, Momçilo themeloi një principatë më vete në pjesën jugore të maleve Rodop. Nga kjo bazë aventurieri kokëkrisur, të cilit Kantakuzeni i kishte dhënë titullin e sebastokrator-it dhe perandoresha Ana për më tepër titullin e despotit, e bëri të pasigurt gjithë territorin rreth e rrotull, derisa Omuri e theu dhe e ekzekutoi (1345).
Në verën e vitit 1345 Kantakuzeni tashmë kishte nënshtruar tërë Thrakën. Madje edhe në Kostandinopojë partia kundërshtare kishte pësuar goditje të rën- da. Eksponenti i saj më i madh, megas dux-i Aleks Apokauku, vdiq më 11 qershor 1345 (ndërsa vizitonte burgun e pallatit perandorak, u sulmua nga të bur- gosurit dhe u vra). Atëherë edhe në Selanik ndodhi një reaksion i parë kundër sundimit të zelotëve, i cili megjithatë në fillim çoi vetëm në një shpërthim më të mprehtë të forcave revolucionare. Është plot kuptim fakti se orvatja e reak- sionit nisi nga governatori perandorak, i cili nuk ishte tjetërkush veçse megas primicerius-i Johan Apokauku, i biri diktatorit të Kostandinopojës. Detyra e tij ishte të mbështeste regjimin antiaristokratik në Selanik. Por shumë shpejt mar- rëdhëniet e tij me partinë e zelotëve dhe me kryetarin e tyre Mihal Paleologun, i cili ishte bërë zot i qytetit, u prishën. Ai vrau kryetarin e zelotëve, mori frenat e qeverisë si guvemator i vetëm dhe, pasi i ati i tij u vra në Kostandinopojë, kaloi haptazi në anën e Kantakuzenit. Por nën udhëheqjen e Andrea Paleologut, zelotët kaluan në kundërsulm. Johan Apokauku u mund dhe vdiq në mënyrë të tmerrshme së bashku me nja njëqind pasues të tij: robërit u flakën njëri pas tjetrit nga muret e kalasë së qytetit dhe u prenë copë-copë nga zelotët e grumbulluar poshtë mureve. Pastaj filloi larja e hesapeve me përfaqësuesit e klasave të larta. Ata u shëtitën "nëpër rrugë si skllevër, të lidhur me litar në qafë. Këtu shërbëtori tërhiqte padronin, atje skllavi atë që e kishte blerë. Fshatari godiste strategun, argati luftëtarin" (domethënë pronoiarin). Sundimi i zelotëve tashmë ishte ven- dosur dhe mbeti në fuqi për disa vjet në mënyrë gati të pavarur. Lidhjet midis Selanikut dhe pjesës tjetër perandorisë u bënë akoma më të dobëta.
Pavarësisht nga këto ngjarje, me rënien e megas dux-it Aleks Apokauku, fitorja e Kantakuzenit ishte diçka e sigurt. I ndihmuar nga elementet më të fortë ekonomikë dhe politikë, ai po i afrohej në mënyrë të pandalshme qëllimit të tij, ndërsa fuqia e regjencës së Kostandinopojës pakësohej në mënyrë të dukshme. Megjithatë, antiperandori nuk e gëzonte më si më parë përkrahjen e mikut të tij Omur, madje pak më vonë e humbi fare. Në fakt, Omurin e tërhoqi lufta kundër koalicionit të fuqive perëndimore, i cili kishte filluar përsëri të vepronte dhe më 1344 kishte pushtuar Izmirin. Kjo luftë e paqendrueshme e angazhoi shumë Omurin, aq sa i mori jetën (1348). Ndërkaq, Kantakuzeni gjeti te sulltani osman Orhani një aleat më të fuqishëm (1346). Si shpërblim ai nuk ngurroi t'i jepte sulltanit për grua vajzën e vet Theodorën. Kohët kishin ndryshuar: më parë as sovranët më të mëdhenj të krishterë nuk konsideroheshin të denjë për t'u martuar me një princeshë bizantine, kurse tani një princeshë bizantine hynte në haremin e sulltanit turk.
I sigurt për fitoren, më 21 maj 1346, Kantakuzeni u kurorëzua perandor në Adrianopojë. Kurorëzimi u celebrua nga patriku i Jeruzalemit. Akti duhej të legalizonte grushtin e shtetit të Didimeteikos, me të cilin më 1341 kishte filluar lufta civile. Territori mbi të cilin shtrihej autoriteti i perandoreshës Ana tani përmblidhte kryeqytetin me rrethinat e veta. Por gruaja ambicioze nuk hoqi dorë nga lufta. Bisedimet e saj me turqit patën më në fund sukses dhe më 1346 erdhën gjashtë mijë selxhukë nga emirati i Saruhanit. Por në vend që të marshonin kundër Kantakuzenit, ata u vërsulën në Bullgari ku i pnste një plaçkë shumë më e pasur se sa në Thrakën e shkretuar. Gjatë rrugës së kthimit të tyre ata plaçkitën egërsisht edhe rrethinat e Kostandinopojës. Më kot në çastin e fundit perandoresha ua shtriu dorën hezikastëve. Ajo shkarkoi nga detyra patrikun Johan Kaleka (2 shkurt 1347), liroi nga burgu Palamajn dhe vuri në fronin peshkopal përkrahësin e saj, Isidorin. Më 3 shkurt 1347 portat e Kostandinopojës iu hapën Kantakuzenit. Garnizoni i qytetit kaloi në anën e tij. Shumë shpejt edhe perandoresha u detyrua të hiqte dorë nga çdo rezistencë. Kantakuzeni u njoh si perandor. Ai do të sundonte perandorinë për një dhjetëvjeçar. Vetëm pas këtij afati sovrani i ligjshëm Johani V Paleologu do të merrte pjesë edhe ai në drejtimin e punëve të shtetit. Kantakuzeni i dha atij për grua vajzën e vet, Helenën.
Më 13 maj u zhvillua ceremonia e kurorëzimit. Kantakuzeni e mori ku- rorën perandorake nga duart e patrikut të Kostandinopojës meqenëse vetëm kurorëzimi i kryer nga peshkopi i kryeqytetit kishte një vlerë të plotë dhe të pakundërshtueshme. Midis Kantakuzenit dhe familjes së Paleologëve u ven- dos një lidhje farefisnore shpirtërore, e cila do ta përligjte pozitën e sovranit të ri. Kantakuzeni zuri, në njëfarë mënyre, vendin e Andronikut III, u konsiderua vëllai i tij "shpirtëror" dhe "babai i përbashkët" i Johan Paleologut dhe i fëmijëve të tij. Për më tepër ai u konsiderua si kreu i familjes mbretërore.
Fitorja e Kantakuzenit i dha fund përkohësisht luftës civile. Në Selanik qëndronin zelotët, të cilët refuzonin me këmbëngulje njohjen e Kantakuzenit. Ata kundërshtonin çdo urdhër që vinte nga Kostandinopoja. Por në fund të fundit, rënia e tyre ishte vetëm çështje kohe. Edhe ata vetë ishin të ndërgjegjshëm dhe filluan bisedime me Stefan Dushanin me qëllim që t'ia dorëzonin qytetin më mirë sovranit serb sesa Kantakuzenit. Në fund të vitit 1349 regjimi i tyre mori fund. Ndërsa kreu i zelotëve, Andrea Paleologu ikte tek serbët, governatori Aleks Metohiti i drejtoi një thirrje Kantakuzenit. Më 1350, Kantakuzeni i shoqëruar nga Johan Paleologu hyri në mënyrë solemne në qytetin që i kishte rezistuar më gjatë dhe më me këmbëngulje. Gregor Palamaj, i cili ishte emëruar mitropolit i Selanikut dhe të cilin zelotët e kishin penguar të merrte në dorë detyrën e tij, tani hyri në qytetin e Shën Dhimitrit.
Hipja e Kantakuzenit në fronin e Kostandinopojës, sanksiononte fitoren e lëvizjes hezikaste. Por mosmarrëveshjet fetare vazhduan. Kryetari i partisë antihezikaste tani u bë eruditi Niqifor Gregora i cili në të kaluarën kishte drejtuar polemikën kundër Barlaamit. Megjithatë, në një koncil që u mbajt në pallatin e Vllahernës më 1351, u njoh solemnisht ortodoksia e hezikastëve. Barlaami dhe Acindino u çkishëruan. U diskutua përsëri gjatë mbi doktrinën hezikaste, por tashmë ajo ishte njohur si doktrina zyrtare e kishës greke. Pak kohë pas vdekjes së tij (1357-1358), Gregor Palamaj u shenjtërua dhe idetë hezikaste u bënë elementi thelbësor i zhvillimit të mëvonshëm të kishës greke. Dishepuj të hezikastëve qenë ndër të tjerë, mistiku i madh Nikolla Kabasila, i dituri kanonist Simeon i Selanikut dhe Marko Evgjeniku, kampioni i ortodoksisë kundër bashkimit kishtar me Romën në shek. XV. Për Perandorinë Bizantine, parimi i doktrinës hezikaste kishte një kuptim jo vetëm fetar por edhe kulturor. Pas latinizmit të theksuar të shek. XII dhe XIII, në gjysmën e parë të shek. XIV erdhi në fuqi tendenca konservatore greke, domethënë tendenca që i kundërvihej rreptë sa Kishës romane aq edhe kulturës perëndimore. Ndërsa Manueli I Komneni dhe Mihali VIII Paleologu ishin përfaqësuesit e orientimit filo-latin, Androniku II dhe Johani VI Kantakuzen (i cili ishte paraqitur si kundërshtar i Andronikut plak, ndërsa në të vërtetë ishte vazhduesi i tij më besnik) na dalin si eksponentë të tendencave konservatore e bizantino-ortodokse.
Ai që nxori më tepër përfitime nga lufta civile bizantine ishtesovrani serb. Luftërat e brendshme të cilat e plagosën dhe çuan në greminë Perandorinë Bizantine, e rritën fuqinë e Dushanit. Me përjashtim të Selanikut, tërë Maqedonia ishte nën pushtetin e tij. Pas sulmeve të përsëritura, më 25 shtator edhe kalaja e fuqishme e Serresit ra në duart e tij. Pas saj edhe pjesa tjetër e territorit deri në Mesta (Nestos) përfundoi nën sundimin e tij. Pak kohë më pas, Stefan Dushani mon titullin perandorak. Nga ajo kohë ai u quajt perandor i serbëve dhe i grekëve. Me këtë titull shpallej haptazi synimi për të zëvendësuar perandorinë e vjetër bizantine me një perandori të re serbo- greke. Ashtu si dikur për Simeonin, edhe tani për Dushanin, lufta kundër Bizantit kishte për objektiv të fundit marrjen e titullit perandorak, simboli më i lartë i hegjemonisë politike dhe shpirtërore të Bizantit. Dhe ashtu siç kishte ndodhur dikur në Bullgari, edhe tani në Serbi nën tutelën e carit dhe i lidhur ngushtë me të lindi një patriarkat autonom. Të dielën e pashkës, më 16 prill 1346 - patriku i ri serb celebroi për Stefan Dushanin kurorëzimin solemn perandorak. Në ceremoninë e kurorëzimit, për të cilën natyrisht nuk ishte rastësi të kërkohej miratimi i Kostandinopojës, morën pjesë patriku i Tërnovos, kryepeshkopi autoqefal i Ohrit dhe përfaqësuesi i manastireve të Malit të Shenjtë. Në fakt edhe Mali i Shenjtë ndodhej në territorin e kontrolluar nga cari dhe ky nuk la asgjë pa bërë që t'i siguronte favore dhe për ta njohur atë si qendrën më të nderuar të ortodoksisë greke. Ai bëri një vizitë të gjatë në Malin e Shenjtë dhe u dhuroi pa kursim manastireve prona dhe privilegje. Asnjëherë manastiret e Athosit nuk gëzuan kaq imunitete të gjera sa nën autoritetin e Stefan Dushanit. Në maj të vitit 1349, tre vjet pas kurorëzimit të tij si perandor, në një kuvend të perandorisë që u mblodh në Shkup u shpall zakoniku i Dushanit i cili i dha një bazë të shëndoshë juridike perandorisë së re. Ky kod njohu një botim të ri me të më 1354 në Serres.
Armëpushimi në luftërat e brendshme bizantine nuk e ndali përparim- in e serbëve. Gjatë viteve të para të mbretërimit të Kantakuzenit, Dushani e plotësoi pushtimin e Epirit. Ai u bë gjithashtu zot i Thesalisë (1348). Nga ana e tij Kantakuzeni, pasi e pushtoi Selanikun zelot, vërshoi në Maqedoni ku ar- riti të pushtonte Verrinë Vodenën (1350). Por shumë shpejt kalatë ranë përsëri në duart e Dushanit.
Me pak përpjekje, pa zhvilluar asnjë betejë të madhe në fushë të hapur, Dushani i shkëputi Perandorisë Bizantine pothuajse gjysmën e territorit që i kishte mbetur dhe e kishte dyfishuar hapësirën e perandorisë së vet. Veprimet ushtarake kufizoheshin kryesisht në rrethimin e qyteteve të veçanta, të cilat zakonisht nuk rezistonin gjatë përballë sovranit serb. Pushteti i tij tani shtrihej nga Danubi deri në gjirin e Korinthit dhe nga brigjet e Adriatikut deri në Egje. Perandoria e tij në fakt ishte një perandori gjysmë greke e përbërë në një pjesë të madhe nga territore greke ose grekofone. Epiqendra e perandorisë së re ishte pikërisht në këto territore greke. Si perandor i serbëve dhe i grekëve, Dushani qeverisi drejtpërdrejt pjesën jugore - kryesisht greke - të perandorisë duke ia besuar birit të tij Urosh qeverisjen e territorit fillestar serb në veri. Në fushën e strukturimit të oborrit, të administratës dhe të sistemit gjyqësor, perandoria e Dushanit ndoqi në një masë të madhe modelin bizantin që praktikohej sidomos në territoret e pushtuara të Jugut. Këtu organet administrative bizantine dhe gjykatat vazhduan të vepronin të pashqetësuara, madje jo rrallë edhe arkondë grekë hynin në shërbim të sovranit serb. Por edhe në territoret greke, pozitat më të rëndësishme i zunë në shumicën e rasteve përfaqësuesit e aristokracisë serbe, bashkëluftëtarët e Dushanit, ata që kishin siguruar avantazhet më të mëdha nga luftërat fitimtare pushtuese. Në fund të fundit, në këto territore jeta vazhdonte sipas ligjeve të mëparshme. Ajo që kishte ndryshuar ishte vetëm klasa sunduese.
Pas një lufte të gjatë civile, aristokracia greke arriti të pohojë pushtetin e saj mbi atë që kishte mbetur nga Perandoria Bizantine. Por në luftën me armikun e jashtëm ajo ishte mundur. Në krahina të mëdha ajo u detyrua t'ia lërë pozitat dhe pasuritë e saj aristokracisë fitimtare serbe. Por edhe mbeturinat e zotërimeve bizantine ishin të kërcënuara. Dukej se sovrani serb, i cili e quante veten "fere totius Imperii Romani dominus" (zot i pothuaj gjithë Perandorisë Bizantine) ishte fare pranë realizimit të objektivit të tij të fundit. Dukej sikur mjaftonte vetëm një sforcim i fundit për të hyrë në Kostandinopojë dhe për ta realizuar ëndrrën e madhe, pushtimin e kryeqytetit. Por edhe Dushanit, ashtu si në të kaluarën Simeonit, iu mohua kjo fitore e fundit. Edhe atij i mungonte një flotë, pa të cilën pushtimi i Kostandinopojës as që mund të mendohej. Të gjitha orvatjet e tij për të siguruar ndihmën e Venedikut qenë të kota. Venedikasit nuk kishin asnjë interes ta zëvendësonin Perandorinë e dobët bizantine me perandorinë e fuqishme të carit të Serbisë.
Edhe në det lufta civile i kishte sjellë humbje të reja perandorisë. Më 1345, gjenovezët kishin ripushtuar Kion dhe shumë shpejt ishulli u bë një nga bazat kryesore të kompanisë tregtare të Justinianëve, e cila e mbajti atë deri në mes të shek. XIV. Në vitet e luftës civile e kishte pësuar shumë edhe fuqia detare, ndërtimi i së cilës gjatë Andronikut III kishte kërkuar shumë sakrifica. Perandoria kishte rënë në një gjendje pasiviteti dhe inferioriteti poshtërues, e mbërthyer nën darën e osmanëve dhe serbëve nga ana e tokës dhe të Gjenovës e Venedikut nga ana e detit. Territori bizantin kufizohej me Thrakën, ishujt e Egjeut Verior, me Selanikun problematik, të izoluar si pasojë e pushtimeve të Stefan Dushanit, dhe me një pjesë të Peloponezit të largët.
Akoma më i rëndë se copëtimi territorial ishte rrënimi ekonomik dhe financiar i shtetit bizantin. Popullsia nuk mund të paguante më taksa sepse në Thrakë, e cila tani ishte zotërim kryesor i perandorisë, punimi i tokës kishte pushuar plotësisht gjatë luftërave civile. Treva, e cila kishte parë tmerret e luftës së brendshme dhe pastaj plaçkitjet e tmerrshme të hordhive turke, dukej një shkretëtirë. Tregtia bizantine ishte në rrënim. Ndërsa zyrtarët e doganave gjenoveze të Galatës arkëtonin çdo vit dyqind mijë hyperpyra, hyrja doganore vjetore e Kostandinopojës kishte zbritur në gati tridhjetë mijë hyperpyra.'48 Veç kësaj, vetë hyperpyron-i kishte një vlerë krejtësisht të papërcaktuar, meqenëse, sikurse pohojnë bashkëkohësit, aftësia e tij blerëse pakësohej nga dita në ditë. Nëse të ardhurat e shtetit në fillim të shek. XIV përbënin vetëm një pjesë të vogël të buxhetit shtetëror të dikurshëm, tani ato përfaqësonin vetëm një fraksion edhe të buxhetit modest të kohëve të Andronikut II. Bile as që mund të flitej për një buxhet të rregullt, mbasi kur ishte puna për të bërë ndonjë shpenzim deri diku të rëndësishëm, qeveria detyrohej të prekte të ardhurat që vinin nga fonde speciale, qoftë duke i bërë thirrje bujarisë të klasave të pasura qoftë duke kërkuar hua ose dhurata nga jashtë. Që në fillim të luftës civile, perandoresha Ana kishte lënë peng xhevahiret e kurorës në Venedik për të marrë një hua prej tridhjetë mijë dukatash. Dhe meqenëse sa herë përsëritej traktati tregtar, venedikasit ia kujtonin perandorisë këtë borxh, ajo nuk arriti kurrë ta shlyejë atë dhe xhevahiret e perandorisë mbetën në thesarin e kishës së Shën Markut. Rreth vitit 1350 duka i madh i Moskës dërgoi të holla për të restauruar Shën Sofinë. Pra edhe për një çështje të tillë duhej të vinin të holla nga jashtë. Jo vetëm kaq por dhurata e devotshme e dukës së madh rus u konfiskua menjëherë dhe iu dha të pafeve për të rekrutuar trupa mercenare turke. Të gjitha këto tregojnë se deri në ç'pikë kishte arritur mjerimi i Bizantit. Deri në pallatin mbretëror, dikur plot me salltanete dhe me pasuri, tani sundonte një varfëri aq e madhe saqë në një festë që u bë pas kurorëzimit të Johan Kantakuzenit, kupat (potiret) në vend që të ishin prej ari dhe argjendi, ishin prej plumbi dhe qeramike. Si për ta bërë të plotë fatkeqësinë, më 1348, perandoria u godit nga një epidemi e murtajës, e cila mori një pjesë të mirë të popullsisë së kryeqytetit dhe pastaj u përhap në tërë Europën.
Ështëfenomenkarakteristiksesamëtepërngushtohej territori i perandorisë aq më tepër lindte kërkesa për një ndarje të pushtetit të lartë. Territori i vogël që kishte mbetur nuk mund të qeverisej më nga një qendër e vetme dhe autokracia perandorake po shndërrohej në një qeveri shumëkrerëshe e anëtarëve të familjes perandorake qoftë nëpërmjet marrëveshjeve paqësore, qoftë nëpërmjet ndarjeve me dhunë me anë të luftës civile. Nën Johan Kantakuzenin parimi i ndarjes së pushtetit brenda familjes perandorake u bë praktikë e zakonshme. Zotërimi bizantin i Moresë në Peloponez iu dha nga Kantakuzeni djalit të tij të dytë, Manuelit. Mateu, djali i tij i parë mbajti për vete një territor në Thrakën perëndimore - tashmë kufitare me Serbinë -i cili shtrihej nga Didimoteiku deri në Krisopoli. Nuk ka dyshim se në këtë rregullim ndikoi edhe synimi i Kantakuzenit për të konsoliduar dinastinë e vet të re në rivalitet me dinastinë e ligjshme të Paleologëve. Por ajo çka në të vërtetë e bëri të nevojshëm këtë sistem të ri, ishte fakti se vetëm me krijimin e një pushteti të fortë dinastik mund të pengohej shkëputja e pjesëve të ndryshme të perandorisë. Për këtë arsye, ky sistem qeverimi i krijuar nga Kantakuzeni por që kishte dhënë shenja jete që më parë, u ruajt dhe u përpunua më tej nga pasardhësit e tij të dinastisë së Paleologëve. Kundër manjatëve feudalë, sovrani kërkoi të mbështetej tek anëtarët e familjes së tij, meqenëse në sistemin feudal, dinastia mbretërore nuk është, në fund të fundit, veçse më e fuqishmja në gjirin e familjeve të shumta rivale.
Politika e jashtme e Kantakuzenit flet për një vazhdimësi të dukshme. Si kur ishte tnegas domestikos nën Andronikun III, ashtu dhe si antiperandor në vitet e luftës civile dhe më në fund si sovran në fuqi, ai iu përmbajt në thelb të njëjtave parime. Kjo vazhdimësi duket si në bashkëpunim me turqit, të dlët i qëndroi besnik deri në fund, ashtu dhe në vijën antigjenoveze, e cila mbeti, pavarësisht nga disa luhatje, një karakteristikë e veçantë e politikës së tij. Por për t'i bërë ballë epërsisë së gjenovezëve duhej krijuar një fuqi detare e pavarur. Kështu doli në plan të parë, si detyrë primare dhe urgjente, problemi i ndërtimit të një flote. Meqenëse arkat e shtetit ishin bosh, Kantakuzeni u drejtoi një thirrje pronarëve privatë. Por në vitet e tmerrshme të luftës civile edhe pasuritë private ishin pakësuar dukshëm dhe klasat e pasura nuk ishin shumë të pritura për të bërë sakrifica. U desh të kapërcehen shumë vështirësi për të grumbulluar një shumë prej pesëdhjetë mijë hyperpyra, e cila u përdor për ndërtimin e anijeve. Perandori nuk mund të pajtohej me faktin se 87% e të ardhurave doganore të Bosforit shkonin në arkat e gjenovezëve, prandaj kërkoi t'i jepej fund kësaj situate të padurueshme. Ai i uli tarifat doganore të Kostandinopojës për shumicën e mallrave që importoheshin. Kështu që anijet tregtare shkarkonin gjithnjë e më tepër në skelat bizantine duke e evituar skelën gjenoveze të Galatës. Ashtu siç pritej, gjenovezët e dëmtuar nga kjo masë, rrëmbyen armët. Me gjithë përgatitjet që kishte ndërmarrë perandori, Bizanti u thye në këtë luftë të pabarabartë. Në pranverën e vitit 1349, flota bizantine u shkatërrua. Të gjitha përpjekjet dhe sakrificat nuk bënë punë: perandoria ishte e destinuar që të mos çlirohej më nga tutela e gjenovezëve.
Lufta midis Bizantit dhe Galatës sapo kishte marrë fund, kur në ujërat e Bizantit shpërtheu një luftë e re midis Gjenovës dhe Venedikut. Gjenova ishte orvatur tështinte në dorë kontrollin mbi tërë tregtinë e Detit të Zi duke penguar hyrjen në të të anijeve të huaja dhe duke arritur deri aty sa të sekuestronte në Kafa disa anije tregtare venedikase që i kishin bërë bisht kontrollit të saj (1350). Venediku u lidh me Pjetrin IV të Aragonës. I pasigurt mbi përfundimin e konfliktit, Kantakuzeni mbajti një qëndrim të papërcaktuar, derisa më në fund vendosi të bashkohej me aleatët. Më 13 shkurt 1352 ndodhi një betejë e madhe detare në Bosfor: nga njëra anë qëndronin anijet gjenoveze, nga ana tjetër anijet venedikase dhe aragoneze së bashku me një skuadër prej 14 anijesh që bizantinët i kishin pajisur me ndihmën e venedikasve. Beteja zgjati deri në të ngrysur pa arritur në një rezultat përfundimtar, kështu që të dyja palët mund të deklaronin se e kishin fituar betejën. Lufta vazhdoi në ujërat perëndimore, derisa të rraskapitur, të dyja palët lidhën paqe (1355). Largimi i flotës venedikase-aragonese pas betejës së Bosforit, e la Kantakuzenin në një situatë të vështirë. I izoluar, ai u detyrua të lidhte paqe me gjenovezët, aq më tepër që këta kishin përfunduar një aleancë me Orhanin. Si rezultat i këtij ndryshimi të paparashikuar të aleancave, venedikasit përfunduan një marrëveshje me Johanin V. Për të luftuar kundër Kantakuzenit, Paleologu mori nga Venediku një hua prej 20 mijë dukatesh kurse ai, si shpërblim detyrohej t'i jepte republikës ishullin e Tenedos. Në të njëjtën kohë edhe cari i fuqishëm Serbisë i bënte presion që t'i prishte marrëdhëniet me Kantakuzenin. Bizanti ndodhej në pragun e një lufte të re civile.
Rreth perandorit të ligjshëm u grumbulluan që në fillim të gjithë armiqtë e Kantakuzenit. Me kalimin e viteve edhe vetë Johani V filloi të rebelohej kundër mosnjohjes së të drejtave të tij. Me një manovër të shkathët Kantakuzeni u orvat ta evitojë konfliktin. Territori i Rodopëve, i cili qeverisej nga Mate Kantakuzeni iu dha Paleologëve, ndërsa Mateu mori një shpërblim akoma më të rëndësishëm me qendër Adrianopojën. Por kjo marrëveshje nuk shkoi gjatë. Kur prishja u bë e pashmangshme filluan luftimet në formën e pazakontë të një lufte midis principatës autonome të Johan Paleologut dhe asaj të Mate Kantakuzenit. Në vjeshtën e vitit 1352 i pajisur me të holla venedikase dhe në krye të një ushtrie të vogël, Johani V marshoi në territorin e kunatit të tij. Nuk ndeshi në asnjë qëndresë dhe vetë Adrianopoja ia hapi dyert perandorit të ligjshëm kurse Mateu u mbyll në akropolin e qytetit. Por Johan Kantakuzeni u sul me trupa turke dhe gjendja u rivendos me shpejtësi. Adrianopoja dhe qytetet e tjera që e kishin tradhtuar Kantakuzenin e paguan duke u bërë pre e plaçkitjeve turke. Paleologu u gjend në një situatë të vështirë. Ai iu drejtua për ndihmë bullgarëve dhe serbëve dhe në fakt mori nga Dushani, të cilit i kishte dërguar si peng vëllanë e tij, despotin Mihal, një ushtri prej katër mijë kalorësish. Por Orhani nuk e kishte braktisur mikun e tij, Kantakuzenin. Ai i dërgoi një kontingjent prej jo më pak se dhjetë mijë luftëtarësh, nën komandën e të birit të tij Sulejmanit. Kështu përfundimi i luftës midis dy perandorëve rivalë bizantinë iu besua osmanëve dhe serbëve. Fitimtare doli epërsia ushtarake turke. Ndërsa bullgarët u tërhoqën me afrimin e radhëve të fuqishme turke, trupat serbe dhe repartet greke të Johanit V u thyen keqas pranë Didimoteikut (fundi i vitit 1352).
Ndonëse kishte dhjetë vjet që praktikisht ndodhej në luftë me Paleologun, Kantakuzeni ishte përpjekur të shpëtonte parimin e legjitimitetit. Por tani mendoi se kishte ardhur çasti ta vinte mbi një themel më të fortë fuqinë e dinastisë së tij dhe të eliminonte përfundimisht perandorin e ligjshëm. Mate Kantakuzeni u emërua në vitin 1353 bashkëperandor dhe trashëgimtar i të atit, ndërsa Johani V Paleologu nuk mund të përmendej më në lutjet e Kishës dhe në brohoritjet e festave publike.160 Johan Kantakuzeni nuk i përfilli protestat e patrikut Kalist. Me anë të një sinodi e shkarkoi nga detyra prelatin kokëfortë dhe në vend të tij emëroi Filoteun. Më 1354 në kishën e Vlahernës, Mateu mori kurorën perandorake nga duart e të atit dhe të patrikut të ri.
Por triumfi i dinastisë së Kantakuzenëve nuk zgjati shumë. Opozita po bëhej gjithnjë e më e fortë. Në fakt, vetë zhvillimi i luftës midis Johan Paleologut dhe Mate Kantakuzenit ishte një shfaqje e qartë e ndryshimeve që kishin ndodhur në opinionin publik të perandorisë. Në saje të turqve, Johan Kantakuzeni fitoi përsëri mbi kundërshtarët e tij, por ndihma e tij ishte një thikë me dy presa. Koha e dyndjeve turke të kryera pa një plan po i afrohej fundit dhe po fillonte koha e vendosjes definitive të osmanëve në truallin eu- ropian. Më 1352 kishin marrë në zotërim kalanë e Cimpes pranë Kalipolit dhe në mars të vitit 1354 - pas një tërmeti të tmerrshëm që i detyroi bizantinët ta braktisnin krahinën - i biri i Orhanit, Sulejmani, vuri dorë mbi vetë Kalipolin (Galipolin). Më kot Kantakuzeni i bëri thirrje miqësisë së Orhanit duke i premtuar shuma të mëdha, në rast se largohej nga qyteti i pushtuar. Osmanët nuk mendonin aspak ta kthenin kalanë, e cila u shërbente atyre si bazë shumë e mirë veprimesh për pushtime të mëtejshme në Trakë. Në Kostandinopojë popullsinë e kapi paniku mbasi mendohej se tani qyteti kërcënohej drejtpër- drejt nga turqit. Pozita e Kantakuzenit ishte bërë e paqendrueshme. Kushtet për rënien e tij ishin pjekur.
Ndërkohë Johani kishte lidhur aleancë me gjenovezët, armiqtë e vjetër të Kantakuzenit, dhe arriti me lehtësi të siguronte miqësinë dhe përkrahjen e tyre. Një pirat gjenovez, Françesk Gatilucio, pronar i dy galerive me të cilat ai përshkonte Egjeun në kërkim të plaçkës dhe të aventurave, mori përsipër ta hipte Paleologun në fronin e etërve të tij. Si shpërblim për këtë shërbim, Johani V i premtoi motrën e tij, Marian, për grua dhe si pajë ishullin Lesbo, ishulli më i madh dhe më i rëndësishëm midis atyre që i kishin mbetur perandorisë.163 Në nëntor të vitit 1354 komplotistët hynë në Kostandinopojë. Johan Kantakuzeni u detyrua të abdikonte dhe veshi rason e murgut.164 Nën emrin e murgut Joazaf ai jetoi edhe tridhjetë vjet, pa hequr krejtësisht dorë nga jeta publike. Ai shkroi jo vetëm veprën e tij të famshme historike, jo vetëm vepra teologjike, në të cilën mbronte doktrinën hezikaste, por vazhdoi akoma të ndërhynte energjikisht në lëvizjet politike, si në Kostandinopojë ashtu dhe në Morë. Ndikimi i tij në perandorinë që po venitej dhe në familjen perandorake të përçarë nga një grindje e pashuar, mori fund vetëm me vdekjen e tij. Ai vdiq më 15 qershor 1383 në Peloponez.
Rënia e Kantakuzenit nuk shënoi edhe fundin e fuqisë dhe të rolit histo- rik të familjes së tij. Antiperandori Mate qëndroi akoma për njëfarë kohe në territorin e Rodopëve. Bile që këtej ai bëri inkursion në territorin fqinj të serbëve, por u zu rob prej tyre pranë Filipit dhe iu dorëzua Johani V Paleologut. Kështu ai u detyrua të hiqte dorë përfundimisht nga të drejtat e tij sovrane (1357). Përkundrazi orvatja për t'ia hequr Manuel Kantakuzenit kontrollin e Moresë dështoi dhe përfundoi me njohjen e këtij despoti energjik nga ana e qeverisë së Paleologut. Manueli e qeverisi territorin bizantin të Peloponezit derisa vdiq më 1380. Vendin e tij e zuri vëllai i madh Mateu (deri më 1382), i cili pasi ishte mundur kishte ardhur në More. Gjatë sundimit të tij të gjatë, Manuel Kantakuzeni e shëndoshi gjendjen e Moresë dhe e konsolidoi sundimin grek me një luftë fatlume kundër inkursioneve turke. Lulëzimi i Moresë nën sundimin grek duket e vetmja rreze drite në këtë periudhë të rënies së pashpresë të fuqisë bizantine. Por kjo trevë ndodhej nën qeverisjen auto- nome të dinastisë së Kantakuzenëve dhe mbeti për shumë kohë praktikisht e shkëputur nga qeveria qendrore bizantine e Paleologëve.
Dobësia e Perandorisë Bizantine tani ishte më e theksuar se në kohën kur Kantakuzeni hipi në fronin e Kostandinopojës. Copëtimi i territorit të perandorisë ishte theksuar dhe situata e saj ekonomike dhe financiare ishte bërë akoma më e dëshpëruar. Për perandorinë, e cila gjatë një brezi kishte kaluar përmes tri luftërave civile nuk kishte më shpresë shpëtimi. Shtyllat mbi të dlat ishte mbështetur fuqia e shtetit bizantin kishin qenë pasuria e tij monetare dhe sistemi i shkëlqyer administrativ. Tani arkat e shtetit bizantin ishin bosh dhe sistemi administrativ ishte në shpërbërje të plotë. Monedha ishte zhvleftësuar, burimet e të ardhurave kishin shteruar madje edhe thesaret e vjetra në pjesën më të madhe ishin bërë rrush e kumbulla. Themave dhe provincave të qeverisur prej logothetëve, deri dje themeli i administrates provinciale dhe qendrore, u kishte mbetur vetëm emri. Ofiqet më të rëndësishme ishin katandisur në tituj bosh, madje kishte filluar të harrohej edhe kujtimi i funksioneve të tyre të dikurshme. Këtë mund ta shohim te Kodini i cili nuk dinte më se çfarë kishin qenë në të kaluarën. Megjithatë, historia e njëqind viteve të fundit të Bizantit nuk është gjë tjetër veçse historia e një dekadence të pandalshme.