Afërsisht 40-50 minuta në lindje të fshatit Bezmisht, në faqen e një shkëmbi të lartë e të mprehtë, që futet pingul në ujërat e thella të liqenit të Prespës, gjendet një shpellë eremite e quajtur Shën Mëria në Glluboko. Kjo shpellë ka dy zgavra natyrore, të cilat janë punuar edhe nga dora e njeriut. Njëra nga këto është paraklis që gjendet 3-4 m mbi sipërfaqen e ujit. Zgavra tjetër gjendet mbi të parën dhe duhet të ketë qenë banesa e eremitit, në katin e parë të së cilës hypet me shkallë nga jashtë, kurse në të dytin nga brenda. Kjo zgavër ka një lartësi prej 10-12 m mbi sipërfaqen e liqenit, relativisht sipas nivelit të ujit që ndryshon.
Zgavra e paraklislt ka formën e një katërkëndëshi kënddrejtë me përmasa 3,17 x 2,10 m. Faqet perëndimore dhe veriore të brendisë të saj janë shkëmbore, kurse ato lindore dhe jugore janë prej muresh, ndërtuar me gurë ranorë, lidhur me baltë. Brezat e murit dhe kornizat e dyerve janë prej druri dushku. Muri lindor ka tri nika, nga të cilat, e mesit, që është apsida, nga jashtë është gjysmëcilindrike, kurse nga brenda është murosur tryeza e altarit. Nika veriore është e prothesit dhe ajo jugore e diakonikonit, siç ka mbetur nga arkitektura paleokristiane.
Në këtë paraklis hyhet përmes një deriçke që është në anën perëndimore të murit jugor. Paraklisi ndriçohet nga derikça dhe nga dy dritare të vogla, njëra në kungë dhe tjetra në naos.
Kunga e këtij paraklisi ndahet nga naosi me anë të ikonostasit prej druri, por pa ikona, i stolisur me motive gjeometrike, gati të njëjta me ato të pikturës murore, gjë që vërteton se ky është i së njëjtës kohë me pikturën murore. Ikonostasi, ndonëse me vizatime të thjeshta, rezulton ndër më të vjetrit në vendin tonë, afërsisht i dekadave të fundlt të shek. XIII.
Zgavrën e sipërme të kësaj shpelle nuk po e përshkruajmë. Po përmendim vetëm nikën e rrafshtë të harkuar nga sipër në faqen e jashtme të murit të saj, mbi të cilën figuron e pikturuar Shën Mëria e tipit Oranta. Kurse poshtë, në faqen e jashtme të paraklisit, është një tjetër nikë, gjithashtu e rrafshtë dhe e harkuar nga sipër, në të cilën është pikturuar Shën Mëria e tipit Glikofilusa (Përkëdhelëse) e padëmtuar. Në figurën e saj ruhet një mbishkrim në gjuhë greke, mjaft i zbehtë, si pason: "U pikturua kjo portë hyjnore e së mbilavdëratës Hyjëlindëses nga mëkatar Partheni dhe nga e gjithë shoqëria jonë. Perëndia i ndjeftë priftërinjtë që të parët u përpoqën me të gjitha forcat pa u lodhur. Me dorën e Aleksit, gjithashtu nxënës i Jan Zografit".
Mbi portën brenda paraklisit, një tjetër mbishkrim informon se paraklisi është pikturuar për herë të parë me shpenzimet e oshënar Parthenit dhe në kohën e Igumen Paisit, por pa datë.
Duke qenë se piktura brenda paraklisit ndryshon nga ajo e nikës, me Shën Mërinë, jashtë portës, gjë që vërehet edhe nga ndryshimi i paleografisë së mbishkrimeve të tyre, rezulton se këto dy piktura nuk janë të të njëjtit piktor.
Në brendësi të paraklisit faqet e suvatuara të shkëmbit e të mureve stolisen me pikturë kishtare, me tematikë nga skenat që pasojnë: "Platitera" në apsidë në gjysmëfigurë, pa Emanuelin e tipit Oranta, "Ungjillëzimi" anash apsidës, "Lindja e Krishtit" në faqen e murit jugor në kungë. "Ipapandia" gjendet në anën veriore të tholas shkëmbore, "Pagëzimi i Krishtit" në murin jugor, "Ngjallja e Llazarit", "Kryqëzimi i Krishtit", "Vajtimi i mbivarrshëm", skena "Guri", "Ngjallja" (e Krishtit) dhe skena "Shestia". Kjo e fundit gjendet mbi apsidë dhe vazhdon sipër në tavanin prej shkëmbi.
Në brezin e poshtëm janë dhënë figurat e veçuara të shenjtorëve si: Shën Stefani në nikën e prothesit, e Romano Melodhoi në nikën e diakonikonit. Në faqet anësore të këtij brezi janë figurat e shenjtorëve si: Shën Gjon Gojarti, Shën Vasili i Madh, Shën e Diela, Shën Kostandini dhe Elena, Shën e Premtja, Shën Aleksandri, Shën Mitri e Shën Gjergji, Shën Kolli e Shën Nestori dhe Shën Prokopi.
Duke qenë mjedisi i paraklisit i ngushtë, skenat në të janë dhënë me përmasa të vogla, me figura të reduktuara. Vetëm skena "Shestia" i përmban të gjithë përbërësit e figurave.
Në trajtimin e disa skenave në këtë pikturë, piktori ka treguar një kujdes të veçantë, si në skenën "Shestia", në skenën "Ungjillëzimi", në figurën e Platiterës në apsidë dhe në figurat e veçuara të shenjtorëve në brezin e poshtëm. Kurse skenat e tjera, që janë më të vogla në përmasa, piktori i ka pikturuar sa për të dhënë idenë kryesore të përmbajtjes nga tematika e ciklit të festave të mëdha, ndonëse edhe në këto ai e ka treguar deri dlku mjeshtërinë e vet.
Këtu mendojmë t'i japim më tepër kujdes dhe vëmendje studimit të skenave të mëdha dhe figurave të veçuara, që janë arritur më mirë dhe që paraqiten më me vlerë artistike për të vënë në dukje stilin dhe nivelin artistik që është arritur në këtë pikturë.
Platitera në apsidë është dhënë deri në brez, si zakonisht, e tipit Oranta, me duar të hapura në pozicion lutjeje, por pa Emanuelin në kraharor. Platitera, në nënshkrimin e saj, ka dhe një epitet të shkruar me fjalët: "Gëzimi i të gjithëve". Këtë Zonjë piktori e ka stolisur me një mafor në ngjyrë vishnje dhe hiton të kaltër në gri, që i derdhet me pala të shumta natyrore dhe mbi supe e mbi ballë mafori i saj stoliset me tri yjet e virgjinitetit.
Portreti i saj është realizuar me plastikë reale, modeluar me konture të buta, të lehta, me një hundë të drejtë dhe vetulla të harkuara, kurse kamadoni është prej një okri kafeje të çelët, intonuar me gradadone dhe me ndriçim të njënjëshëm. Ky portret real qëndron mbi një qafë të gjatë e të bukur. Platitera ka pamjen e një nuseje të re, hije rëndë, por me një vështrim të thelluar dhe shumë e pikëlluar.
Në faqen e murit lindor, mbi apsidë, ruhet skena "Shestia", gjysma e së cilës vazhdon në tavanln prej shkëmbi të suvatuar. Në këtë skenë shumica e figurave ruhet thuajse në gjendje shumë të mirë.
Në të Krishti përfytyrohet si figura kryesore kompozicionale. Ulur mbi ylber në sfondln qiellor, me duar të hapura, I stolisur me veshjen e tij të bardhë me pala ngjyrë të kuqërremtë dhe me hitonln gri, në krem i cili mbahet anash prej dy engjëjsh me qëndrim fluturimthi.
Përveç Krishtit, që jep përshtypjen sikur shestohet në qiell, sfondi nën të, është pikturuar si një mjedis shkëmbor me pemë e bimësi, mbi të cilin është dhënë në mënyrë piktoreske grupi I apostujve me Shën Mërlnë midis tyre dhe dy engjëjt anash saj.
Flgurat e apostujve në këtë skenë i shohim të realizuar me individualltet të theksuar, ku secila prej tyre duket me tipare origjinale, por edhe me lëvlzje të ndryshme. Disa vështrojnë Krishtin që shestohet në qiell, të tjerë vështrojnë engjëjt, sl një dukuri e paparë prej tyre, dhe të tjerë shohin njëri-tjetrin sl të mahnitur për çka po ndodhte. Këto figura me qëndrimet dhe lëvizg'et e tyre të gjalla e të ndryshme e paraqesin skenën me një vlerë kompozlcionale artistike të lartë, me karakter jetësor, ku apostujt duken si pjesëmarrës të gjallë në ngjarjen e pikturuar. Ndërsa në skena analoge të të pikturës bizantine apostujt i shohim kompozuar të gjithë me qëndrime vertikale duke vështruar lart Krlshtin duke u shestuar.
Përveç slstemit dhe kompozimit të figurave me mjeshtëri dhe logjikë, në këtë skenë bie në sy dhe trajtimi stilistik dhe artistik i figurave të apostujve. Veshjet e tyre janë të gjera dhe me pala të shumta të errëta, modelimi në tërësi i figurave arrihet me anë të gradacioneve dhe sintonizimit të ngjyrave, duke i paraqitur ato me volum e me plastikë me prirje realiste mjaft të përparuar.
Pikturimi i figurave të skenës "Shestia" nuk është modeluar sipas tipizimit të sanksionuar nga tradita gjatë shekujve. Shquhen shumë figura dhe portretet e realizuara me njëfarë origjinallteti, që nuk mund të dallosh cilin person përfytyron secila figurë, përveç një figure të vetme që ka disa tipare të apostul Pjetrit të njohur nga tradita. Dhe kjo mënyrë trajtimi të figurave vërteton një frymë lirie mjaft të përparuar nga ana e piktorit.
Megjithëkëtë, në këtë skenë vërehen dhe figura me shpërpjesëtime, siç janë ato të engjëjve, por është i njohur fakti, që në pikturën bizantine lejohen shpërpjesëtime të tilla në figurat duke u dhënë më tepër rëndësi portrëteve.
Skena "Ungjillëzimi" gjendet në faqen e murit lindor, anash apsidës, me emërtimin "Përshëndetja". Në këtë skenë Gabrieli është dhënë mbi nikën e prothesit, i kompozuar me qëndrim të lehtë, me hap të shtrirë dhe me dorën e djathtë të zgjatur duke bekuar Shën Mërinë dhe me një spektër të gjatë në të majtën, simbol i pushtetit të epërm hyjnor. Ky "lajmëtar" përfytyrohet si një djalë i ri, me fytyrë të bukur, me përmasa të rregullta, realizuar prej konturesh të lehta, kurse fletët i ka prej puplash ngjyrë të kaltër qiellore me të verdhë ari. Stolisja e Gabrielit me veshje të gjera, të bardha në të kuqërremtë, që nga qëndrimi i tij me hap të shtrirë i bëjnë pala dhe rrudha të shumta natyrore, e paraqesin atë në momentin e vrullshëm të mbërritjes.
Shën Mëria është dhënë mbi nikën jugore të kungës, e ulur mbi një fron trapezoid pa mbështetëse, e stolisur me maforin e kuq të errët në vishnje dhe hitonin gri. Nga mafori, mbështjellë rreth trupit, ajo ka nxjerrë dorën e djathtë me pëllëmbë të hapur, që tregon shtangien e saj për lajmin që merr nga Gabrieli, ndërsa në të majtën mban -një shtëllungë me fije në një bosht që i varet.
Në të djathtë të saj, pak më sipër, përfytyrohet qielli i hapur në formën e një segmenti rrethi, i përfshirë brenda një ngjyre të kaltër, të çelët. Në një cep të trekëndëshit, që zgjatet si rreze, brenda një medaljoni të vogël, shihet një pëllumb i bardhë me fletë të hapura, që duket sikur fluturon drejt Shën Mërisë.
Kompozimli i Shën Mërisë këtu është arritur me mjaft art, si në pikturimin harmonik të figurës, me ngjyra të kultivuara të veshjeve, edhe në vështrimin habitës për lajmin që merr.
Këtu më poshtë po përshkruajmë pak skena nga ato të reduktuarat, që kanë më tepër interes artistik dhe për ndonjë tipar stilistik të veçantë, si edhe disa nga figurat e veçuara të brezit të fundit, që janë trajtuar më me kujdes dhe në format më të madh.
Një nga këto është "Lindja e Krishtit", që gjendet në faqen e murit jugor në kungë, në të cilën, si zakonisht, figura qendrore kompozicionale është Shën Mëria, e cila kompozohet e shtrirë si lehonë në një shpellë rrëzë një shkëmbi. Në të djathtë të shpellës, sipër shkëmbit, janë dhënë katër engjëj në qëndrim lutjeje dhe pas tyre janë magët me çallma anadollake mbi kokë, kurse në të majtë të shpellës, një engjëll lajmëron një bari. Josifi është dhënë ndenjur pranë shpellës me dy gra para tij duke larë Krishtin si foshnje në një lajtore në formë kupe.
Një enë pagëzimi fëmijësh, e njëjtë në formë me atë të pikturës së Gllubokos, ruhet e pikturuar në skenën analoge të Kishës së Shën Triadhës në Berat (shek. XIV). Një enë e tillë prej guri me të njëjtën formë, e latuar, ruhet, që nga koha paraturke, në Manastirin e Apollonisë. Kjo tregon që piktorët tanë të asaj kohe e merrnin modelin, në mjaft raste, nga enë të përdorimit të përditshëm. Kështu që shumë objekte të përdorimit të përditshëm të periudhave mesjetare i gjejmë në pikturën tonë mesjetare, të cilat vlejnë si një material dokumentar me rëndësi për studimin e historisë së folklorit shqiptar.
Në skenën "Lindja e Krlshtit" mungon elementi apokrif i ngasjes së Josifit nga i ligu në formë bariu, që është një ndër përbërësit kryesorë.
Skena "Pagëzimi i Krishtit" gjendet në faqen e murit jugor. Në të Krishti, si figura kryesore kompozicionale, pikturohet lakuriq mbi një nënkëmbëse mbi ujërat e Jordanit. Kurse Pagëzori, i zgjatur nga shkëmbi, me dorën e djathtë të shtrirë mbi kryen e Krishtit, tregon aktin e pagëzimit. Mbi bregun tjetër shkëmbor të lumit pikturohen pesë engjëj pak të kërrusur nga Krishti, duke mbajtur në duar rrobat e tij.
Në këtë skenë mungon figura e pëllumbit mbi kryen e Krishtit, si një nga përbërësit kryesorë në të, e cila simbolizon shpirtin e shenjtë.
Në këtë skenë, me interes artistik të bie në sy figura e Krishtit lakuriq me përpjesëtime të sakta të trupit, për realizimin me mjaft detaje të anatomisë dhe për modelimin me art të ngjyrës së karnacionit, kafe të çelët në okër.
Trajtimi, në përgjlthësi, i figurave të kësaj skene realizohet me të njëjtat tipare të figurave të skenave të tjera. Ata jepen me lëvizje shumë të gjalla veshjesh, me pala e rrudha natyrore, realizuar prej linjash të errëta, të trasha e të theksuara. Por, në format e dala të trupit të ndriçuar me mjeshtërinë e nuancave të dritës, në disa raste, ngjyrat përdoren edhe me kontraste, duke u dhënë figurave një plastikë mjaft reale për kohën kur ato janë ekzekutuar.
Një ndër figurat e brezit të fundit me vlera artistike e stilistike është dhe figura e Shën e Dielës, e cila njihet si një ndër martiret e hershme të krishterimit, për shkak të prejardhjes së saj mbretërore. Kjo martire është pikturuar në këmbë, me qëndrim frontal, e stolisur nga brenda me një anteri mbretërore blu të çelët. E përshkuar prej një shiriti të gjerë si jakë rreth shpatullave e kraharorit, që i zbret deri në fund të këmbëve, ajo është e mbushur me qëndisje prej margaritarësh. Përmbi të ka hedhur një dollamë të madhe, që i varet deri poshtë, në ngjyrë speci tingëlluese, anët e së cilës i përshkon një varg i vetëm margaritarësh. Mbi krye ajo kurorëzohet me kurorë mbretërore dhe nën të, një napë e bardhë që i varet shpatullave.
Portreti i saj është në formë vezake, arritur me plastikë reale, ndërsa fytyra është anëve me hije të errësuara, me vetulla të larta e të harkuara dhe hundë të drejtë, të mprehtë. Kjo fytyrë e plotë, e mbushur e me ndriçim të njënjëshëm, është me karnacion prej okri kafeje të lehtë, intonuar në mënyrë reale. Shën e Diela ka pamjen e një nuseje të re, me paraqitje tepër impozante dhe shprehje serioze.
Figurat e Gjon Gojartit dhe e Shën Thanasit të Aleksandrisë janë realizuar me tipare mjaft të përparuara dhe jo të zgjatura si figurat e pikturave të mëparshme. Këtu jerarkët i shohim me amfia jerarkike të përdorimit të vjetër, me fellon dhe jo sako. Felloni dhe omofori janë stollsur me kryqe të mëdha e të zeza, siç i hasim dhe në shumë figura të tjera analoge. Te figura e Shën Thanasit janë vënë në dukje format e trupit, sepse në to figurat e jerarkëve me veshje të tilla, rrallë mund të dalin në pah këto forma. Vlera artistike në trajtimin e këtyre figurave mund të soditet sidomos në modelimin e portreteve të tyre, të cilat janë arritur me tipare më reale, më të përparuara. Për shembull, në portretin e Shën Thanasit, ndonëse ka pësuar mjaft dëmtime të imta, mund të lexohet një mënyrë modelimi me plastikë të vërtetë dhe prirje realiste të përparuar e mjekër reale me kaçurrela.
Në portretln e Gjon Gojartit, që ruhet më pak i dëmtuar, bie në sy një plastikë e arritur me mjeshtërinë e përdorimit të ngjyrave dhe të intonimit të dritës, duke e paraqitur atë të një stili gati realist. Këtë portret vetëm konturet prej linje të hundës e të mollëzave e tregojnë si pikturë bizantine, përndryshe portreti i tij do të dukej si një pikturë e stilit realist.
Në këtë studim që i bëmë pikturës së Gllubokos, një ndër tiparet kryesore që konstatojmë është linja, e cila, të shumtën e rasteve, përdoret e trashë, e errët dhe e theksuar. Kjo ka shërbyer jo vetëm si siluetë, por, në përgjithësi, në trajtimin e veshjeve, në theksimin e formave të trupit, në trajtimin e palave dhe të rrudhave, të përdorura me arsye, duke i përcaktuar format me përpjesëtime të sakta sipas qëndrimeve dhe lëvizjeve të figurave. Në këto figura linja vërehet të përdoret më tepër e lakuar sesa e drejtë, e thyer.
Ndonëse në këtë pikturë vërehen përparime të theksuara, në të nuk mungojnë dhe shpërpjesëtime të theksuara, që bien mjaft në sy, si te figurat e engjëjve në skenën "Shestia", kur ato janë dhënë shumë të shkurtra. Gjithashtu, këtu vërehen, sadopak, edhe shpërpjesëtime të vogla në detaje, si për shembull, gishtërinjtë e zgjatura në disa figura, si tek ajo e Shën Thanasit, e Gabrielit dhe e Platiterës.
Në skenën "Ngjallja e Llazarit", sfondi i figurave është dhënë si një shkëmb i thepisur dhe në formë konkave, në pjerrësinë e të cilit Krishti duket sikur qëndron në ajër.
Duke qenë se këto, si edhe shpërpjesëtimet, janë trashëguar nga tradita, ato nuk tregojnë paaftësinë e piktorit, sepse ai, kur ka dashur i ka trajtuar figurat me përpjesëtime të rregullta, madje, dhe në një farë distance në hapësirë.
Nga analiza që i bëmë kësaj pikture të Gllubokos rezulton, se në të janë arritur tipare të përparuara si stilistike, ashtu dhe artistike në trajtimin, në përgjithësi, të figurave dhe në modelimin e portreteve, në veçanti.
Ndonëse linja ka luajtur një rol me rëndësi në siluetën dhe në përkufizimin e pjesëve të figurave, në modelimin e tyre një rol me rëndësi ka luajtur edhe mënyra e përdorimit të ngjyrave me teknikën e gradacioneve e të nuancave, si edhe me intonimin e dritës duke i arritur figurat. Sldomos modelimi i portreteve me detaje, me aq prirje realiste, e bëjë këtë pikturë të ndryshojë nga ato të piktorëve të mëparshëm në volum e në plastikë. Madje, piktori, në skenën "Shestja" është orvatur të arrijë në trajtimin e figurave dhe përdorimin e dritë-hijes. Kjo orvatje stilistike dhe artistike në pikturën tonë të vjetër mesjetare, për herë të parë e hasim në këtë piktor anonim të Shpellës së Gllubokos.
Përsa u përket ngjyrave në këtë pikturë, ato janë të pakta, por të kultivuara mirë, si e kuqja, e kuqërremta dhe, rrallë, bluja. Nga teknika e kombinimit dhe e përdorimit të tyre, vërejmë se ato, si në detaje dhe në përgjlthësi-, arrihen në mënyrë harmonike. Për shembull, përdorimi i ngjyrës spec, jo shumë e çelët, pranë hitonit në të kaltër te dollama dhe hitoni i Shën e Dielës është arritur me harmoni të veçantë ngjyrash, që kësaj martireje i jep pamje madhështore, sikur të soditësh një zonjë të pallateve perandorake bizantine. Kurse mafori i Platiterës arrihet një vishnje të çelët që korrespondon bukur me hitonin e brendshëm në të kaltër të çelët, që në sfondin e errët të apsidës evidencohet në mënyrë të harmonike. E gjelbra, në shumë figura, në veshjet e sipërme ose të poshtme, jepet herë e errët e herë e kaltër transparente gracioze.
Ngjyra e kuqërremtë, në të shumtën e rasteve, përdoret e çelët në figurat me veshje të bardha ose pakëz gri, por edhe e errët, sidomos në palat e rrudhat e tyre.
Meqenëse shumë figura të skenave janë dhënë mbi sfond shkëmbor ose arkitektonik në ngjyrë të çelët dhe veshjet prej ngjyrash të çelta, të bardha, gri, ose të kuqërremta, gama e përgjithshme e këtij ansambli pikturor rëndon më tepër në të çeltën, nëse sfondi në apsidë dhe brezi me figura të veçuara është i errët.
Nga analiza e këtij ansambli pikturor të Gllubokos rezulton se kjo pikturë është e stilit bizantin, si edhe piktura e ekspozuar më parë. Por gjithashtu, theksojmë se kjo pikturë përshkohet prej një fryme lirie, me prirje përparimtare, jetësore, realiste, që e diferencojnë këtë nga pikturat e mëparshme. Për këto tipare përparimtare mund të cilësohet si pararendëse e stilit më të përparuar të pikturës bizantine të shek. XIV. Duke u mbështetur dhe në tiparet e traditës që përmban kjo pikturë, këtë mund t'ia atribuojmë përafërsisht dekadave të fundit të shek. XIII, bashkë me disa piktura të tjera të vendit tonë që do trajtojmë.